Przegląd Kod kolo Usystem Szybkie
advertisement
LHV-okladka-2009 7/8/08 11:46 AM Page 1 Kod kolorystyczny Gdaƒsk Ko∏obrzeg ni e 1. Staro˝ytnoÊç za Prusowie Szczecin r o m Po 2. Âredniowiecze sza 4. Dzieje najnowsze W a is∏ ¸´czyca ˝y cz ba ¸a ¸u 3. Epoka nowo˝ytna nie g ow P∏ock Bu M az Poznaƒ Warta Polanie an MiÊnia Wroc∏aw Od ra ie Usystematyzowany uk∏ad Opole Opolanie Kraków Czechy Ju˝ umiem Wi ni Êla e n Sa Praga Czerwieƒ dzia∏ rozdzia∏ podrozdzia∏ modu∏ O∏omuniec Morawy Nitra 0 100 km domniemany obszar paƒstwa gnieênieƒsko-poznaƒskiego granice Polski na poczàtku rzàdów Mieszka I ziemie przy∏àczone przez Mieszka I w latach 989–992 ziemie przy∏àczone przez Boles∏awa Chrobrego w latach 992–1018 ziemie zaj´te przejÊciowo w latach 1002–1004 granice Pomorza Zachodniego od∏àczonego od Polski oko∏o 1007 r. najdalszy zasi´g granic Polski za Boles∏awa Chrobrego Szybkie wyszukiwanie Przyk∏ad: bitwa Aleksandra Macedoƒskiego nad rzekà Granik Polska pierwszych Piastów X–XI w. Gdaƒsk W spisie treÊci Ko∏obrzeg Pomorze sy Pru Szczecin Bu g P∏ock Warta RuÊ BOLES¸AW K¢DZIERZAWY Poznaƒ MIESZKO III W a is∏ ¸´czyca Wroc∏aw Od ra Opole W¸ADYS¸AW II MiÊnia Czerwieƒ Sandomierz Sa n Praga Czechy 100 km 0 W indeksie miejscowym HENRYK I Kraków O∏omuniec Wr.´ g r y granica Polski z ok. 1135 Nitra granice prowincji za Boles∏awa Krzywoustego granice dzielnic od 1138 r. stolice dzielnic W indeksie osobowym dzielnica senioralna ziemie pomorskie Polska po 1138 r. 0 200 km In fl an ndia Wielkie ¸uki P M a o ƒ ie tw ´c k Wilno s e s o w Królewiec ˝ ià Gdaƒsk Ks y us Pr Toruƒ Przeglàdowe schematy ty Kur l a s L i t w a k ie R z e c z p o s p o l i t a Czernihów Poznaƒ Warszawa O b o j g a Wrocław Âwidnica Kraków Kijów N a r o d ó w Królestwo W´gierskie Korona i jej lenna na poczàtku XVI w. ziemie uzyskane przez Koron´ od Litwy po unii lubelskiej w 1569 r. granica polsko-litewska po unii lubelskiej granice Polski po pokoju w Jamie Zapolskim w 1582 r. tereny przy∏àczone do Rzeczypospolitej po pokoju w Polanowie Rzeczpospolita Obojga Narodów w XVII w. LHV-01-01-starozytnosc 6/24/08 2:51 PM Page 18 Paƒstwa – zmiany terytorium STARO˚YTNOÂå 1.7. Imperium macedoƒskie Chronologia epoka bràzu – rozwój kultury zbli˝onej do mykeƒskiej po∏. VII w. p.n.e. – poczàtek dynastii Argeadów (Perdikkas I) VI/V w. p.n.e. – okres zale˝noÊci od Persji 356–336 p.n.e. – panowanie Filipa II – ingerowanie w sprawy greckich polis, poczàtki polityki imperialnej 336–323 p.n.e. – panowanie syna Filipa II, Aleksandra III Wielkiego – podbój Persji, Macedonia pierwszà pot´gà ówczesnego Êwiata 338 r. p.n.e. – bitwa pod Cheroneà – podporzàdkowanie greckich polis Macedonii 323 r. p.n.e. – podzia∏ imperium Aleksandra Macedoƒskiego pomi´dzy diadochów – monarchie hellenistyczne 323–280 p.n.e. – rzàdy diadochów, protoplastów dynastii hellenistycznych: Ptolemeuszów (Egipt), Seleukidów (Syria), Antygonidów (Macedonia i Grecja) III–I w. p.n.e. – podzia∏y monarchii hellenistycznych na mniejsze paƒstwa i dynastie (m.in. Pergamon – Attalidzi) 148 r. p.n.e. – Macedonia staje si´ prowincjà rzymskà 146 r. p.n.e. – zburzenie Koryntu 30 r. p.n.e. – upadek ostatniej monarchii hellenistycznej – Egiptu 395 r. n.e. – Macedonia staje si´ prowincjà bizantyƒskà Terytorium Organizacja Aleksander Macedoƒski w Poczàtkowo Macedoƒczycy ˝yli w zwiàzkach plemiennych. w Zwiàzki plemienne Macedoƒczyków by∏y zrzeszone pod przewodnictwem naczelnika wojennego. w Zwiàzki plemienne przekszta∏ci∏y si´ w monarchi´ o charakterze militarnym. w Filip II uczyni∏ z Macedonii paƒstwo silnie scentralizowane. w Podboje Aleksandra III Wielkiego doprowadzi∏y do stworzenia imperium macedoƒskiego, które podzielono wzorem Persji na prowincje zarzàdzane przez namiestników-satrapów. w Satrapie mia∏y du˝à autonomi´ – administrowali nimi zwykle przedstawiciele lokalnej arystokracji. w BezpoÊrednio po Êmierci Aleksandra dosz∏o do walki pomi´dzy jego wodzami i podzia∏ imperium na kilka organizmów paƒstwowych nazywanych monarchiami hellenistycznymi lub paƒstwami diadochów. w Stopniowo nast´powa∏ rozk∏ad monarchii hellenistycznych na mniejsze paƒstwa. w Rozdrobnienie paƒstw hellenistycznych sprzyja∏o podbojowi ich przez sàsiadów – Partów i Rzymian. w Macedonia jako jedno z paƒstw hellenistycznych ponownie osiàgn´∏a znaczenie pod rzàdami dynastii Antygonidów. w W wyniku zawarcia przymierza z Kartaginà Macedonia popad∏a w konflikt z Rzymem i po okresie wojen sta∏a si´ jego prowincjà. Aleksandria Eschate Pella Aleksandria Arbela Ekbatana Marakanda (Samarkanda) Nikeforion Aleksandria Heliopolis Babilon Aleksandropolis Suza Bukefala Memfis granice podbojów Aleksandra Wielkiego paƒstwa zale˝ne paƒstwa sprzymierzone I katarakta 0 500 km Imperium Aleksandra Macedoƒskiego 323 r. p.n.e. Ka Pella Tyr Heliopolis Aleksandria po 280 r. p.n.e. Suza Seleucja Persepolis paƒstwo: Lizymacha Seleukosa Kassandra Ptolomeuszy Memfis Teby I katarakta 0 Pa r n o w ie A r m e nia Arbela Ekbatana 500 km ƒ d r st w ag o up ty Ateny P o nt docja pa Pa n a Cz Paƒstwa hellenistyczne po 301 r. p.n.e. Ateny P o nt docja pa Toch A r m e nia Antiochia Rafia Seleucja Aleksandria Memfis paƒstwo: Attalidów Seleukidów Antygonidów Ptolomeuszy Teby I katarakta 0 500 km aro w ie Nisa Paaƒs rt ó t w w o P Ka Pergamon Baktra Paƒstwo e i B a k tr yjs k Paƒstwa hellenistyczne 180 r. p.n.e. 323 Âmierç Aleksandra Macedoƒskiego 18 III II I tysiàclecia p.n.e. XXII XXI XX XIX VII VI V IV wieki p.n.e. III II I I II III wieki n.e. IV LHV-01-01-starozytnosc 6/24/08 2:51 PM Page 19 Rzym STARO˚YTNOÂå 1.8. Rzym Chronologia XVI w. p.n.e. – osadnictwo w rejonie dzisiejszego miasta Rzym X–IX w. p.n.e. – istnienie w rejonie Rzymu kilku osad nale˝àcych do plemienia Latynów 753 r. p.n.e. – data w tradycji rzymskiej uznawana za rok za∏o˝enia Rzymu VI w. p.n.e. – pod rzàdami etruskiej dynastii Tarkwiniuszów – narzucenie zwierzchnictwa wi´kszoÊci latyƒskich miast-paƒstw VI w. p.n.e. – osuszenie terenów mi´dzy Palatynem i Kapitolem oraz otoczenie Rzymu murem 509 r. p.n.e. – tradycyjna data upadku dynastii etruskiej i poczàtku republiki w Rzymie 509–396 p.n.e. – okres wczesnej republiki w Rzymie 396 r. p.n.e. – zdobycie etruskiego miasta-paƒstwa Weje – podwojenie obszaru paƒstwa rzymskiego 338–272 p.n.e. – podbój Pó∏wyspu Apeniƒskiego 264–146 p.n.e. – zmagania z Kartaginà – utworzenie prowincji: Sycylia, Sardynia, Korsyka, Afryka 215–168 p.n.e. – opanowanie Macedonii i Achai 200–191 p.n.e. – opanowanie Niziny Padaƒskiej po Alpy 133 r. p.n.e. – opanowanie Hiszpanii i Anatolii 133–130 p.n.e. – schy∏ek republiki 64 r. p.n.e. – pokonanie króla Pontu, Mitrydatesa VI Eupatora, i opanowanie paƒstwa Seleukidów 58–51 p.n.e. – opanowanie Galii przez Cezara 30 r. p.n.e. – w∏àczenie Egiptu jako najbogatszej prowincji Rzymu 13–9 p.n.e. – opanowanie Panonii – Dunaj granicà Rzymu 12–9 p.n.e. – opanowanie Germanii do ¸aby 9 r. n.e. – utrata Germanii – Ren rzekà granicznà Imperium Rzymskiego 43 r. n.e. – poczàtek planowego podboju Brytanii 106 r. n.e. – opanowanie Dacji i Arabii 114–117 n.e. – opanowanie Armenii 115–117 n.e. – opanowanie Asyrii i Mezopotamii 284–305 n.e. – panowanie Dioklecjana – wprowadzenie tetrarchii 330 r. n.e. – Konstantynopol drugà stolicà paƒstwa rzymskiego IV–V w. n.e. – w´drówki ludów 395 r. n.e. – Êmierç Teodozjusza I Wielkiego – podzia∏ cesarstwa na Cesarstwo Wschodniorzymskie i Cesarstwo Zachodniorzymskie 476 r. n.e. – detronizacja Romulusa Augustulusa, ostatniego cesarza zachodniorzymskiego – kres Imperium Rzymskiego Juliusz Cezar Organizacja w W okresie miasta-paƒstwa wiodàcà rol´ odgrywa∏a starszyzna rodowa. w Stopniowo w poszczególnych miastach-paƒstwach w Italii wykszta∏ci∏a si´ monarchia. w Monarchowie byli jednoczeÊnie wodzami, kap∏anami i s´dziami. w Po obaleniu monarchii czo∏owà rol´ w paƒstwie odgrywa∏ senat i konsulowie. w Poczàtkowo Rzymianie zawierali sojusze z plemionami zamieszkujàcymi Itali´, nast´pnie stopniowo je podbijali. w Po opanowaniu Italii zorganizowano federacj´ italskà, którà tworzy∏y: sprzymierzeƒcy ÊciÊle uzale˝nieni od Rzymu lub posiadajàcy niewielkà autonomi´, miasta z ograniczonym prawem obywatelskim – wolne, lecz bez prawa udzia∏u w ˝yciu politycznym, obywatele Rzymu. w Sycylia by∏a pierwszà rzymskà prowincjà, czyli krajem podbitym (lub jego cz´Êcià) bez praw. w Prowincjami zarzàdzali zwykle byli konsulowie (prokonsulowie), byli pre- torzy (propretorzy) lub namiestnicy o w∏adzy konsularnej. w Namiestnicy zarzàd prowincjà traktowali zwykle jako okazj´ do zdobycia majàtku, wyzyskujàc miejscowà ludnoÊç. w Sytuacja prowincji poprawi∏a si´ w okresie cesarstwa, gdy podzielono je na prowincje cesarskie Wilczyca kapitoliƒska 264 Poczàtek wojen z Kartaginà III II I tysiàclecia p.n.e. XIX XVIII XVII XVI V IV wieki p.n.e. III II I I II III wieki n.e. IV V VI 19 LHV-01-01-starozytnosc 6/24/08 2:51 PM Page 20 STARO˚YTNOÂå Paƒstwa – zmiany terytorium Terytorium Balaton Inn Ren Werona et ow wi ie r Adria o w Spina i e Felsina (Bolonia) P Arno U b Wetulonia ro kierunki ekspansji kolonie fenickie kolonie greckie Ankona w M ie or ze na bi M arso Sa Alalia (Aleria) cyni RZYM L at yno wi Wo e lsk ow wie Fr e nta ie S a 524 Olbia Sardynia m ni nowie Ja ci NEAPOL L u k an Bari M Brundyzjum es Pyksus or ze ie cjow Drepanon Kroton Messana l ym o w i Kaulonia Region E Lilybajon Âr S y c y l i a Henna w i e ód Selinus S y k a n o w i e l o Katana Herakleja zi ku Sy em Akragas Gela SYRAKUZY ne (Agrigentum) Kartagina Morze Joƒskie B Panormos (Palermo) Solus e io Petelia ru M ap w TARENT ie Herakleja Syris Kallipolis SYBARIS ow Laos Ty r r e ƒ s k i e Karales Nora Si ie ie Posidonia Eleja M o r z e es gow Potentia Sulci ns ule py dr ia ty ck ie Kapua Kyme Korsi Tarrus A no Ko r s y k a ow wie Ilwa W a m en Tybe r Kluzjum ic Duna ie Morze Liguryjskie k plemiona iliryjskie Etruskowie Wenetowie pierwotne ludy Êródziemnomorskie ie W Pad Mantua u en no Italikowie: plemiona latyƒskie plemionaDoskijskie Saw rawa a plemiona umbryjskie a Draw row Li g w ar Ist Melpum (Mediolan) eo Adyg a Eugan K ie Dunaj wie Reto e zarzàdzane przez legatów i prowincje senackie zarzàdzane przez prokonsulów. Obie grupy urz´dników otrzymywa∏y bardzo wysokie wynagrodzenia. w LudnoÊç poszczególnych prowincji stopniowo uzyskiwa∏a obywatelstwo Rzymu. w W 212 r. n.e. Karakalla nada∏ prawa obywatelskie wszystkim wolnym mieszkaƒcom wszystkich rzymskich prowincji. 0 100 km Kamarina Drewniana tabliczka z portretem trumiennym z czasów rzymskich znaleziona w Fajum Podzia∏ etniczny Pó∏wyspu Apeniƒskiego ok. 500 r. p.n.e. 300 r. p.n.e. 600 r. p.n.e. 0 0 500 km 500 km 0 150 r. n.e. 0 150 r. p.n.e. 500 km 600 r. n.e. 395 r. n.e. 500 km 0 0 500 km 500 km granica między Cesarstwem Zachodnim i Wschodnim Rozwój Rzymu VII w. p.n.e.–VII w. n.e. 330 Konstantynopol drugà stolicà paƒstwa rzymskiego 20 III II I tysiàclecia p.n.e. XIX XVIII XVII XVI V IV wieki p.n.e. III II I I II III wieki n.e. IV V VI LHV-01-01-starozytnosc 6/24/08 2:51 PM Page 21 STARO˚YTNOÂå Rzym Terytorium wa∏ Antoniusza wa∏ Hadriana tania y ar M e z j a [29] [46] i ja cedonia Ma a [148] Ep yk Ak 500 km a Pr 42 B ont -P ia ityn Fr y g i a i [133] [146] ó o k [105] on su lar [65] Tr a c j a Filippi zarne ze C Ka pa do cja [67] Cy lic [64] Antiochia ja- Syr ja fr [241] r or 48 Pergamon 31 A Farsalos jaPrzyl. c h a [129] Li c filia m Pa Akcjum Sycylia  A M r e a mid [146] Nu [46] [40] 0 l Sardynia M o r z M a u r e t a n i a [106] Dacja Dunaj [238] le Gades ac a Rzym Ba [198–133] a l a [238] t yk m I Ta P [225–173] Massalia Korsyka s Hi i on a n[12] a G a l i a ƒs o ka N arb a a zp sk oƒ k Tarrako a rr ia Ga l p ejska l eda Prz Kreta d z [67–64] i e m n e na C [96–74] jk a na yr e Pa Aleksandria E ia [58] g [30] i p t les Ar it w Lugdunum [121] cja [15] [15] N o r i k u m Alpy an Oce ia a ni L u z y t ania Re D [26–19] ijs k a ka an [15] [106] ƒs At u elg Galacja nt la a l i a Lugd Ren G ali Ga ania Trewir B [58–52] Bet Germ [58–52] ty n ab a ia Nil yc k i Bry paƒstwo rzymskie ok. 264 r. p.n.e. prowincje przy∏àczone do 44 r. p.n.e. prowincje przy∏àczone po 44 r. p.n.e. obszary opanowane cz´Êciowo strefy Dn wp∏ywów pr datyieprzy∏àczenia prowincji p.n.e. daty przy∏àczenia prowincji n.e. umocnione fragmenty granic Rozwój terytorialny Rzymu III–I w. p.n.e. Zabudowa Rzymu wokó∏ Placu Âwi´tego Piotra Pretorianie rzymscy Posàg Apolla II w. Marek Aureliusz II w. Posàg Meleagra 476 Kres Cesarstwa Zachodniorzymskiego III II I tysiàclecia p.n.e. XIX XVIII XVII XVI V IV wieki p.n.e. III II I I II III wieki n.e. IV V VI 21 6/24/08 5:31 PM Page 121 Demokracja szlachecka w Polsce 2.13. Demokracja szlachecka w Polsce EPOKA NOWO˚YTNA LHV-02 Demokracja szlachecka – – – – – – System w∏adzy ukszta∏towany w Rzeczypospolitej w II po∏. XV i XVI w. zapewniajàcy szlachcie: decydujàcy wp∏yw na losy paƒstwa pe∏ni´ praw obywatelskich gwarancj´ przywilejów politycznych i ekonomicznych prawo wyboru króla – elekcja viritim wy∏àczne prawo sprawowania w∏adzy nad ch∏opami odsuni´cie mieszczaƒstwa od udzia∏u w sprawowaniu w∏adzy paƒstwowej Przywileje uzyskane przez szlacht´ Data i miejsce wydania przywileju W∏adca TreÊç przywileju Ludwik Andegaweƒski 1374 Koszyce Szlachcie zmniejszono podatek poradlne z 12 na 2 grosze z jednego ∏ana oraz zwolniono od wszystkich Êwiadczeƒ na rzecz paƒstwa poza s∏u˝bà wojskowà. W∏adys∏aw Jagie∏∏o 1422 Czerwiƒsk Gwarantowa∏ szlachcie nietykalnoÊç majàtków dziedzicznych. W∏adys∏aw Jagie∏∏o 1430 Jedlnia 1433 Kraków Gwarantowa∏y szlachcie nietykalnoÊç osobistà – król zobowiàza∏ si´, ˝e ˝aden szlachcic nie b´dzie uwi´ziony bez wyroku sàdu. Kazimierz Jagielloƒczyk 1454 Nieszawa Król zobowiàza∏ si´, ˝e bez zgody szlachty nie b´dzie zwo∏ywa∏ pospolitego ruszenia i nak∏ada∏ nowych podatków. Jan Olbracht 1496 Piotrków Ograniczenie praw mieszczan i ch∏opów: zakazano mieszczanom nabywania dóbr ziemskich, ceny na towary produkowane przez rzemieÊlników ustala∏a szlachta; wi´kszoÊç urz´dów w paƒstwie mog∏a sprawowaç tylko szlachta; ch∏op przywiàzany zosta∏ do ziemi. Aleksander 1505 Radom Król bez zgody szlachty nie móg∏ podejmowaç ˝adnych nowych decyzji (Nihil novi). Sàdownictwo – Trybuna∏ Koronny – sàdy ziemskie – sàdownictwo nad ch∏opami IZBA POSELSKA (izba ni˝sza) KRÓL Administrowanie paƒstwem (pe∏nienie urz´dów) – centralnych: marsza∏ek, kanclerz, podkanclerzy, podskarbi, hetman – terytorialnych: wojewoda, kasztelan, starosta – honorowych: miecznik, czeÊnik, chorà˝y, podstoli, wojski Udzia∏ szlachty w sprawowaniu w∏adzy Stanowienie prawa (zasiadanie w sejmie walnym) Kompetencje sejmu: – wy∏àczne prawo uchwalania ustaw – uchwalanie podatków – podejmowanie decyzji o zwo∏ywaniu pospolitego ruszenia – decydowanie o polityce zagranicznej – nadawanie szlachectwa – prawo ∏aski – prawo amnestii SENAT (izba wy˝sza) 1374 Przywilej koszycki I p.n.e. II wieki n.e. III IV V VI VII VIII IX X XI XII XIII XIV XV XVI XVII XVIII XIX XX 121 LHV-02 6/24/08 5:31 PM Page 122 EPOKA NOWO˚YTNA Systemy polityczne Geneza: W okresie podzia∏u dzielnicowego w ksi´stwach powo∏ywano (od XIII w.) rady dostojników duchownych i Êwieckich. Poczàtkowo mia∏y one charakter wy∏àcznie doradczy. Zbiera∏y si´ tak˝e wiece, na których ksià˝´ta sprawowali sàdy, og∏aszali ustanowione (w porozumieniu z radà) prawa. Po likwidacji rozbicia terytorialnego zacz´to zwo∏ywaç zjazdy ogólnokrajowe (W∏adys∏aw ¸okietek). Nazywano je sejmami walnymi (conventio generalis, parlamentum generale). Nie zarzucono jednak odbywania zjazdów prowincjonalnych i ziemskich zwanych sejmikami. Trzy stany sejmujàce (sejm) – Dla uchwalenia konstytucji (ustaw) konieczna by∏a zgoda wszystkich stanów. – Tekst konstytucji redagowa∏a grupa wybranych senatorów i pos∏ów, przedstawia∏ jà marsza∏ek izby poselskiej królowi i Senatowi w izbie senatorskiej, zapytujàc o zgod´ na opiecz´towanie. Do 1543 r. urz´dowym j´zykiem konstytucji by∏a ∏acina. – Od po∏owy XV w. sejm walny zbiera∏ si´, zwykle co roku, w Piotrkowie. – Na prze∏omie XV i XVI w. wykrystalizowa∏a si´ procedura zwo∏ywania sejmu. – W XVI w. sejm zbiera∏ si´ nieregularnie, w ró˝nych miastach: Piotrkowie Trybunalskim, Radomiu, Lublinie, Sandomierzu i w Krakowie. – Po zawarciu unii lubelskiej w sk∏ad sejmu weszli senatorowie i pos∏owie Wielkiego Ksi´stwa Litewskiego. – Od 1572 r. Sejm obradowa∏ na Zamku Królewskim w Warszawie. – W 1673 r. ustalono, ˝e co trzeci sejm b´dzie obradowa∏ na terenie Wielkiego Ksi´stwa Litewskiego (Grodno). – Od 1573 r. sejm zwyczajny (ordynaryjny) zwo∏ywano raz na dwa lata, obradowa∏ szeÊç tygodni; w razie koniecznoÊci zwo∏ywano sejm extraordynaryjny (nadzwyczajny). – W latach 1493–1793 zwo∏ano 240 sejmów. Senat (izba wy˝sza) – Zasiadali w nim biskupi diecezjalni rzymskokatoliccy, wojewodowie, kasztelanowie wi´ksi i mniejsi, ministrowie (marsza∏ek wielki, kanclerz, podkanclerzy, podskarbi wielki, marsza∏ek nadworny). – Porzàdek zasiadania w Senacie: prymas – pierwszym senatorem Królestwa, kasztelan krakowski – pierwszym senatorem Êwieckim, marsza∏ek wielki – pierwszym dygnitarzem. – Kompetencje Senatu: wspó∏udzia∏ w ustawodawstwie, polityce zagranicznej, sàdzie sejmowym; senatorowie wotowali – wyra˝ali swoje zdanie, król konkludowa∏. – Arcybiskup gnieênieƒski (jako prymas) przewodniczy∏ obradom pod nieobecnoÊç króla, mia∏ tak˝e prawo zwo∏ywania senatorów na tzw. rad´ tajnà (nawet bez zgody króla), w czasie bezkrólewia by∏ interreksem, zwo∏ywa∏ sejm. – Po podpisaniu unii lubelskiej senat liczy∏ 142 senatorów. – Podczas zjazdu elekcyjnego obradowa∏ osobno, ale senatorowie g∏osowali wspólnie ze szlachtà swoich województw, marsza∏ek wielki koronny og∏asza∏ wybór króla. – Ma prawo weta wobec uchwa∏ sejmowych, mo˝e wstrzymywaç obrady Sejmu (sisto activitatem). – Wraz z królem radzi∏ nad sprawami wagi paƒstwowej (g∏ównie mi´dzynarodowymi) i sprawowa∏ sàdy. Król Izba poselska (izba ni˝sza) – Przewodniczy∏ obradom senatu za poÊrednictwem marsza∏ka wielkiego koronnego – pierwszego ministra Królestwa. – Do˝ywotnio mianowa∏ wszystkich senatorów. – Od 1573 r. król nie móg∏ bez zgody Senatu: przyjmowaç i wysy∏aç poselstw zagranicznych, zaciàgaç wojska, zwo∏ywaç Sejmu, zawieraç ma∏˝eƒstwa. – Od 1573 r. u boku króla przebywa∏o zawsze stale czterech senatorów dla rady i nadzoru. – Przed zwo∏aniem sejmu przez wys∏anników przedstawia∏ sejmikom (w formie listu legacji królewskiej) g∏ówne zadania stojàce przed zwo∏ywanym sejmem. – Sejmiki ziemskie wybiera∏y pos∏ów (od jednego do szeÊciu – w zale˝noÊci od wielkoÊci i znaczenia ziemi czy województwa) i uchwala∏y dla nich instrukcje. – Izba obradowa∏a osobno pod przewodnictwem obieranego marsza∏ka. – Uchwala∏a ustawy i podatki, kontrolowa∏a skarb, wp∏ywa∏a na g∏ówne linie polityki zagranicznej, wyra˝a∏a zgod´ na nadanie szlachectwa. – Podczas obrad obowiàzywa∏a zasada jednomyÊlnoÊci (aklamacja), dochodzono do niej poprzez dyskusj´, a g∏osowaƒ unikano. – Sprzeciw grupy lub pojedynczego pos∏a (veto) poczàtkowo tamowa∏ obrady, póêniej zaÊ sprzeciw powodowa∏ zerwanie obrad sejmowych (liberum veto), gdy˝ uchwa∏y jednego Sejmu traktowano jak ca∏oÊç. Po raz pierwszy poprzez liberum veto sejm zerwa∏ W∏adys∏aw Siciƒski w 1652 r. – Liczba pos∏ów nie by∏a sta∏a – zmienia∏a si´ p∏ynnie w szacunkowych granicach 120–280. 1652 Pierwsze skuteczne zastosowanie liberum veto w Polsce 122 I p.n.e. II wieki n.e. III IV V VI VII VIII IX X XI XII XIII XIV XV XVI XVII XVIII XIX XX 6/24/08 5:31 PM Page 123 Polska Konstytucja 3 maja EPOKA NOWO˚YTNA 2.14. Polska Konstytucja 3 maja G∏ówne za∏o˝enia Konstytucji 3 maja 1791 – kadencyjnoÊç – sejm mia∏ byç zwo∏ywany co dwa lata – podejmowanie decyzji drogà g∏osowania i wi´kszoÊcià g∏osów – dziedziczny tron – zniesienie wolnej elekcji w ustrój – monarchia konstytucyjna w zniesienie podzia∏u na Koron´ i Wielkie Ksi´stwo Litewskie w zasady ustrojowe: – zwierzchnictwo narodu – podzia∏ w∏adzy – zniesienie liberum veto – zakaz zawiàzywania konfederacji – co 25 lat mia∏ zbieraç si´ sejm konstytucyjny – mia∏ prawo zmiany ustawy zasadniczej PODZIA¸ W¸ADZ SEJM DWUIZBOWY sàdownicza wykonawcza ustawodawcza KRÓL SÑDY – sta∏ na czele Stra˝y Praw – powo∏ywa∏ ministrów – dziedziczenie tronu w ramach dynastii Wettynów – odr´bne dla poszczególnych stanów – ziemskie – dla szlachty – miejskie – dla mieszczan – referendarskie – dla ch∏opów – Trybuna∏y Koronne STRA˚ PRAW (rzàd) IZBA POSELSKA – 204 pos∏ów wybieranych na sejmikach wy∏àcznie przez szlacht´ posiadajàcà ziemi´ (posesjonatów) na dwuletnià kadencj´ – 24 pe∏nomocników miast – przys∏ugiwa∏ im g∏os doradczy w sprawach dotyczàcych miast – decyzje podejmowano wi´kszoÊcià g∏osów – zatwierdza∏ i odwo∏ywa∏ ministrów – sk∏ad: król, prymas, marsza∏ek sejmu, ministrowie – ministrowie odpowiadali przed sejmem – podlega∏y jej: skarb, administracja, polityka zagraniczna, sprawy wewn´trzne – sàd sejmowy rozpatrywa∏ zbrodnie przeciwko narodowi i królowi realizacja zadaƒ LHV-02 SENAT – 132 senatorów: wy˝si urz´dnicy (wojewodowie, kasztelanowie) i biskupi diecezjalni – mia∏ prawo weta w stosunku do uchwa∏ izby poselskiej Komisje wielkie: spraw zagranicznych policji wojska skarbu Edukacji Narodowej 1791 Uchwalenie Konstytucji 3 maja I p.n.e. II wieki n.e. III IV V VI VII VIII IX X XI XII XIII XIV XV XVI XVII XVIII XIX XX 123 LHV-04 6/24/08 5:55 PM Page 222 STARO˚YTNOÂå Gospodarka 4.2. Gospodarka staro˝ytnej Grecji w Wp∏yw na gospodark´ Grecji mia∏y warunki naturalne (ukszta∏towanie terenu, klimat, szeroki dost´p do morza). w Brak wi´kszej iloÊci ziem uprawnych spowodowa∏ emigracj´ Greków (kolonizacja). w Zak∏adanie licznych kolonii w basenie Morza Âródziemnego spowodowa∏o bardzo intensywny rozwój handlu morskiego. w Area∏ ziem uprawnych w Grecji wraz z rozwojem demograficznym okaza∏ si´ zbyt ma∏y do zaspokojenia zapotrzebowania na ˝ywnoÊç. w W rolnictwie greckim g∏ównà rol´ odgrywa∏y oliwki, figi, winna latoroÊl i zbo˝a. w Mieszkaƒcy Grecji spo˝ywali wiele ryb morskich. oliwa z oliwek marmur zb wino miód w Niewielkà rol´ w rolnictwie odgrywa∏a hodowla byd∏a ze wzgl´du na koniecznoÊç maksymalnego wykorzystywania ziemi nadajàcej si´ pod upraw´. w Ze zwierzàt hodowlanych pewne znaczenie mia∏y w Grecji kozy i owce, którym wystarcza∏y strome zbocza górskie nienadajàce si´ pod ˝aden typ upraw. w Wielka kolonizacja przyczyni∏a si´ do rozwoju rzemios∏a i handlu. w Najwa˝niejszymi bogactwami naturalnymi Grecji by∏y z∏o˝a marmuru, rud srebra i rud o∏owiu. w Wi´kszà cz´Êç ˝ywnoÊci kraje Grecji importowa∏y ze swoich kolonii. w W powszechnym u˝yciu by∏a pi´knie zdobiona ceramika. Heb ros e o˝ k asztany , m i g d a ∏ y 25 km srebro oln i c y niew k ru any Syrakuzy , po d usz ki w ie rod py, w o ∏o win a p rzo w ina, sery ry w i, figi Cyrene pryso w e k oÊç ci k a d z i d ∏ a , w o nnoÊ mà ka p szen na, d a ktyle Tyr M. Martwe Memfis 100 km Nil 0 Tars R od os Cypr Kreta o cy s ∏ on i o w a Maraton tereny górzyste Êwi´ta droga do Eleuzis granice paƒstwa ateƒskiego D∏ugie Mury zynk us, pir e p a l ow e , ˝ag o˝ o z b ∏ótn p Plateje wn r Milet skó Morze Âródziemne Teby re d o∏o d yw M e a nd e Ateny Syc yl ia Kartagina we rybo∏ówstwo 0 Greckie morskie szlaki handlowe i gospodarka Attyki Zbieranie oliwek – malarstwo Greczynki podczas tkania – mawazowe larstwo wazowe 594 Darowanie d∏ugów zaciàgni´tych pod zastaw ziemi (Solon) 222 III II I tysiàclecia p.n.e. XI X IX VIII V IV III wieki p.n.e. II I I II III IV wieki n.e. V VI 6/24/08 5:55 PM Page 223 Gospodarka staro˝ytnego Rzymu 4.3. Gospodarka staro˝ytnego Rzymu w Poczàtkowo gospodarka rzymska opiera∏a si´ na wytwórczoÊci wolnych rolników, którzy byli tak˝e podstawà organizacji armii rzymskiej. w Wraz ze wzrostem demograficznym pojawi∏a si´ koniecznoÊç sprowadzania wi´kszej iloÊci ˝ywnoÊci (zbo˝a). w Ekspansja terytorialna rozwiàza∏a problem zaopatrzenia Rzymu w ˝ywnoÊç – dostarcza∏y jej podbijane prowincje. w Najwi´kszymi dostawcami zbo˝a do Rzymu by∏y Sycylia i Egipt. w Podstawowym typem gospodarstwa rolnego przez d∏ugi czas by∏a villa, opierajàca si´ na pracy kilkunastu niewolników. w Liczne i d∏ugotrwa∏e wojny powodowa∏y odrywanie ch∏opów od uprawy roli (s∏u˝ba w armii) i zad∏u˝anie ich gospodarstw, wykupywanych przez wielkich w∏aÊcicieli ziemskich. w Wielcy w∏aÊciciele ziemscy, wykorzystujàc niewolników zdobywanych na skutek wojen, organizowali gospodarstwa towarowe, które wypiera∏y pozosta∏e gospodarstwa ch∏opskie z rynku. w Wraz z podbojami mala∏a rola gospodarcza Italii, a wzrasta∏a rola prowincji. w W II–III w. zacz´∏y powstawaç latyfundia, wypierajàc zespo∏y rozproszonych villae. w Wielkie znaczenie w gospodarce Rzymu mia∏ handel dalekosi´˝ny. w Znacznà rol´ w handlu wewn´trznym Rzymu odgrywa∏y drogi budowane przez Rzymian oraz szlaki morskie chronione przed piratami. w Rzemios∏o by∏o skupione w miastach, bardzo licznych na terenie Imperium Rzymskiego. w Na skutek podbojów Rzym mia∏ u∏atwiony dost´p do niemal wszystkich surowców naturalnych. w Wielkà rol´ w rozwoju gospodarki odegra∏o wprowadzenie przez Augusta jednolitego w ca∏ym paƒstwie systemu monetarnego opierajàcego si´ na z∏otym aureusie (8 g), którego wartoÊç równa∏a STARO˚YTNOÂå LHV-04 si´ 25 srebrnym denarom (4 g). w Z pomyÊlnoÊci gospodarczej Rzymu ludnoÊç nie korzysta∏a w równym stopniu – najwi´ksze korzyÊci czerpa∏a ludnoÊç miast. w Wraz z upadkiem gospodarstw ch∏opskich, ograniczeniem dop∏ywu niewolników (koniec podbojów) oraz na skutek powstaƒ niewolników gospodarka Italii prze˝ywa∏a g∏´boki kryzys. w Od II w. n.e. nastàpi∏o zast´powanie niewolników kolonami. w Kryzys pog∏´bia∏ si´ na skutek koniecznoÊci utrzymywania ogromnej armii strzegàcej granic. w Sytuacj´ ekonomicznà Rzymu pogarsza∏o zjawisko psucia monety. w W III w. gospodarka rynkowa zosta∏a stopniowo os∏abiona na skutek spadku si∏y nabywczej ludnoÊci miejskiej. w Próbà ratowania gospodarki by∏o m.in. stworzenie systemu kolonatu, który sta∏ si´ zalà˝kiem póêniejszych stosunków feudalnych. Rekonstrukcja rzymskiego wozu u˝ywanego w czasie ˝niw Rzymskie monety: srebrna – denar, z∏ota – aureus 30 Egipt sta∏ si´ prowincjà Rzymu III II I tysiàclecia p.n.e. XI X IX VIII V IV wieki p.n.e. III II I I II III wieki n.e. IV V VI 223 LHV-04 6/24/08 5:55 PM Page 224 STARO˚YTNOÂå Gospodarka Rolnictwo Imperium Rzymskiego Êwinie Londyn g´si g´s Êwinie i konopie wino niewolnicy len ryby konie jedwab daktyle byd∏o p∏ótna figi skóry tekstylia szlaki handlowe a cj n Pa futra miód Tanais wosk Norikum Lugdunum on i a futra Synopa leki orzechy Mezja Massalia korek we∏na kadzid∏a futra Re a koÊç s∏oniowa oliwa Germania Galia Hiszpani zbo˝e Rzym Tarrako Bizancjum pergamin Brundyzjum futra wonnoÊci Gades Palmira Mauretania Cyrene Aleksandria leki dzikie zwierz´ta Cy 500 km re n aj Babilon Damaszek wonnoÊci rodzynki Afryka 0 bitum Antiochia Kartagina ka ia ab A r leki Petra Egipt korzenie dzikie zwierz´ta Zasoby i rzemios∏o w Imperium Rzymskim bursztyn bursztyn Londyn z∏oto wyroby metalowe korale srebro siarka drewno miedê w´giel statki o∏ów sól marmur cyna barwniki szk∏o ˝elazo purpura ceramika szlaki handlowe Germania futra futra Tanais wosk Galia Re cj a Norikum Pa Lugdunum Hiszpani ni a futra Synopa leki Mezja Massalia korek a no Rzym Tarrako Bizancjum pergamin Brundyzjum futra dywany Gades Mauretania Palmira Babilon olej skalny Damaszek dywany smo∏a ziemna Cyrene Aleksandria leki Afryka 0 bitum Antiochia Kartagina Cy 500 km re j na ia ab A r leki Petra ka Egipt III w. Przymusowe zrzeszanie rzemieÊlników w korporacje 224 III II I tysiàclecia p.n.e. XI X IX VIII V IV wieki p.n.e. III II I I II III wieki n.e. IV V VI LHV-05-01-starozytnosc 6/25/08 8:18 AM Page 278 STARO˚YTNOÂå W o j n y, k o n f l i k t y, k r y z y s y 5.2. Grecja Najwa˝niejsze wydarzenia polityczne, konflikty i wojny XX w. p.n.e. – okres archaiczny 2200–2000 p.n.e. – wtargni´cie od pó∏nocy plemion greckich na Pó∏wysep Ba∏kaƒski i podbicie przez nie miejscowej ludnoÊci pochodzenia ma∏oazjatyckiego XIV–XII w. p.n.e. – rozkwit paƒstwa Achajów zwanego paƒstwem mykeƒskim XII w. p.n.e. – wojna trojaƒska koniec XII w. p.n.e. – w´drówka plemion doryckich IX w. p.n.e. – zespolenie rozbitej na drobne gminy Attyki w miasto-paƒstwo Ateny VIII–VI w p.n.e. – wielka kolonizacja grecka 2 po∏. VIII–2 po∏. VII w. p.n.e. – pierwsza wojna messeƒska 621 r. p.n.e. – kodyfikacja prawa ateƒskiego – Drakon 594 r. p.n.e. – reformy Solona w Atenach 561–527 p.n.e. – tyrania Pizystrata w Atenach ok. 550 r. p.n.e. – powstanie Zwiàzku Peloponeskiego 527–510 p.n.e. – rzàdy synów Pizystrata, Hipiasza i Hiparcha, w Atenach 508–507 p.n.e. – reformy Klejstenesa w Atenach 500 r. p.n.e. – wybuch powstania Greków w koloniach ma∏oazjatyckich, tzw. powstanie joƒskie 494 r. p.n.e. – kl´ska floty greckiej ko∏o wyspy Lade w pobli˝u Miletu; zdobycie Miletu przez Persów; upadek powstania joƒskiego 492 r. p.n.e. – wyprawa perska Mardoniusza 490 r. p.n.e. – wyprawa morska Persów – Datysa i Artafernesa; bitwa pod Maratonem 481 r. p.n.e. – w Koryncie – zjazd paƒstw greckich, utworzenie Zwiàzku Panhelleƒskiego pod przewodnictwem Sparty 480 r. p.n.e. – wyprawa króla Persów Kserksesa na Grecj´; bitwa pod Termopilami; bitwa morska u przylàdka Artemizjon; bitwa morska pod Salaminà 479 r. p.n.e. – bitwa z Persami pod Platejami; bitwa morska u przylàdka Mykale; kl´ski Persów 478/477 p.n.e. – utworzenie I Ateƒskiego Zwiàzku Morskiego (zwanego te˝ Symmachià Delijskà) 464 r. p.n.e. – powstanie helotów w Sparcie (tzw. trzecia wojna messeƒska) 461 r. p.n.e. – wygnanie z Aten Kimona (w wyniku ostracyzmu), przywódcy stronnictwa przychylnego Sparcie; zaostrzenie stosunków ze Spartà i walki ateƒsko-spartaƒskie 449 r. p.n.e. – ateƒskie zwyci´stwo nad flotà persko-fenickà pod Salaminà; podczas wypra- wy ginie Kimon; zawarcie tzw. pokoju Kalliasa mi´dzy Grekami i Persami w Suzie 446 r. p.n.e. – zawarcie pokoju trzydziestoletniego mi´dzy Spartà (Zwiàzkiem Peloponeskim) a Atenami (Zwiàzkiem Morskim) 444–429 p.n.e. – rzàdy Peryklesa w Atenach 431–404 p.n.e. – wojna peloponeska mi´dzy Spartà a Atenami 421 r. p.n.e. – pokój Nikiasza (przywódca stronnictwa umiarkowanego w Atenach) zawarty na 50 lat, przywraca∏ status quo sprzed wojny 420 r. p.n.e. – strategiem ateƒskim zostaje Alkibiades, rzecznik wojny ze Spartà 418 r. p.n.e. – bitwa pod Mantineà, w której Sparta pokonuje koalicj´ Argos i miast arkadyjskich wspomaganà przez Ateny 416–415 p.n.e. – Alkibiades i Nikiasz strategami ateƒskimi 415–413 p.n.e. – nieudana ateƒska ekspedycja na Sycyli´ 411–410 p.n.e. – przewrót oligarchiczny w Atenach 405 r. p.n.e. – zniszczenie prawie ca∏ej floty ateƒskiej pod Ajgospotamoj przez Lizandra dowodzàcego flotà spartaƒskà 404 r. p.n.e. – kapitulacja Aten na warunkach narzuconych przez Spart´ – koniec wojny peloponeskiej 401–400 p.n.e. – udzia∏ kilkunastu tysi´cy Greków w wojnie domowej w Persji – tzw. wyprawa dziesi´ciu tysi´cy, opisana przez Ksenofonta 399–394 p.n.e. – wojna Persów ze Spartà 395/394–387 p.n.e. – wojna koryncka – koalicja antyspartaƒska inspirowana przez Persj´ (Ateny, Korynt, Megara, Argos i inne miasta Êrodkowej i p∏d. Grecji) 387–386 p.n.e. – pokój Antalkidasa zwany pokojem królewskim; wszystkie miasta greckie uznano za wolne 378–355 p.n.e. – drugi Zwiàzek Morski zorganizowany przez Ateny 362 r. p.n.e. – bitwa pod Mantineà, zwyci´stwo Teb nad koalicjà ateƒsko-spartaƒskà 359–336 p.n.e. – opanowanie Tracji przez Filipa II, króla Macedonii, który nast´pnie zdoby∏ greckie kolonie na wybrze˝u Macedonii i rozpoczà∏ podbój Grecji 357–355 p.n.e. – wojna Aten z jej sprzymierzeƒcami wywo∏ana zaborczà politykà ateƒskà; upadek Drugiego Zwiàzku Morskiego 356–346 p.n.e. – Êwi´ta wojna mi´dzy Fokidà a Tebami; Filip Macedoƒski wtràci∏ si´ do wojny i w 352 r. p.n.e. pokona∏ Fokijczyków 480 Bitwa pod Termopilami 278 III II I tysiàclecia p.n.e. XXII XXI XX XIX V IV wieki p.n.e. III II I I II III wieki n.e. IV V VI LHV-05-01-starozytnosc 6/25/08 8:18 AM Page 279 338 r. p.n.e. – wojna koalicji Aten i Teb z Macedonià; w bitwie pod Cheroneà (Beocja) rozbicie wojsk greckich przez Filipa II; koniec niezale˝noÊci Grecji 337 r. p.n.e. – zjazd koryncki przedstawicieli miast greckich zwo∏any przez Filipa II w celu uporzàdkowania spraw wewn´trznych Grecji; powstanie Zwiàzku Korynckiego 336 r. p.n.e. – zamordowanie Filipa II, poczàtek panowania Aleksandra Macedoƒskiego 334 r. p.n.e. – wojna Aleksandra Macedoƒskiego z Persjà; bitwa nad rzekà Granik 333 r. p.n.e. – zwyci´stwo Aleksandra w bitwie pod Issos 332 r. p.n.e. – podbój Fenicji i zaj´cie Egiptu 331 r. p.n.e. – podbicie Mezopotamii przez armi´ macedoƒskà, bitwa pod Gaugamelà; Aleksander odnosi kolejne zwyci´stwo 327–324 p.n.e. – dotarcie wyprawy Aleksandra do rzeki Indus i odwrót do Babilonu 323 r. p.n.e. – Êmierç Aleksandra Macedoƒskiego w Babilonie po krótkotrwa∏ej, nag∏ej chorobie 323–280 p.n.e. – okres wojen diadochów o podzia∏ paƒstwa i w∏adz´ 301 p.n.e. – bitwa pod Ipsos, w której wojska Seleukosa i Lizymacha pokona∏y armie Antygonosa i jego syna Demetriusza Poliorketesa 281–146 p.n.e. – Zwiàzek Achajski w Grecji 280–168 p.n.e. – Zwiàzek Etolski w Grecji 280–220 p.n.e. – okres epigonów – nast´pców diadochów 276 r. p.n.e. – obj´cie rzàdów w Grecji i Macedonii przez dynasti´ Antygonidów 148 r. p.n.e. – Macedonia rzymskà prowincjà 146 r. p.n.e. – zburzenie Koryntu II–I w. p.n.e. – za∏amywanie si´ i stopniowy upadek paƒstw hellenistycznych – poczàtki dominacji rzymskiej 31 r. p.n.e. – bitwa pod Akcjum – koniec okresu hellenistycznego a Ao Tazos on Samotraka He lle Pro nt s po pon ck E p i r E Fo Delfy u kida Beocj Kefalenia e r y a a ia H ermo s L idia Chios Maraton 490 k j s g e i e s k J o ƒ Salamina 480 g Myz ja Elis Ateny Argos Przyl. d er Mykale Mean 479 Milet 494 i e P Arkadia F Lemnos E Plateje 479 b ie e r z M o M o r z e Przyl. Artemizjon 480 Termopile 480 Et olia a Tr e rz Mo T e s a l i a Achaja Kari a e Megalopolis l Naksos Sparta o p akonia z oL n e làdowa i morska wyprawa króla Kserksesa w 480 r. p.n.e. odwrót floty ateƒskiej spod Artemizjonu wyprawa Mardoniusza w 492 r. p.n.e. wyprawa Datysa w 490 r. p.n.e. Rodos Zwiàzek Panhelleƒski Wàwóz Termopile 480 Maraton 490 tyda M a kestos os Korkyra m n i a d o Ha li ak M e a j c a r T c STARO˚YTNOÂå Grecja Morze Kreteƒskie Karpatos bitwy wygrane przez Persów oraz rok p.n.e. bitwy wygrane przez Greków oraz rok p.n.e. 0 K r e t a tereny Persów 50 km Wojny grecko-perskie tereny obj´te powstaniem Greków joƒskich w 500–494 r. p.n.e. greckie paƒstwa neutralne 323 Âmierç Aleksandra Macedoƒskiego III II I tysiàclecia p.n.e. XXII XXI XX XIX V IV wieki p.n.e. III II I I II III wieki n.e. IV V VI 279 LHV-06 6/25/08 10:21 AM Page 450 ÂREDNIOWIECZE Dynastie, ugrupowania, jednostki 6.6. Dynastia Karolingów fragment uproszczonego drzewa genealogicznego Pepin (I) z Langen (656) majordom Austrazji Pepin II z Heristalu (D∏ugi) (714) majordom paƒstwa Franków Karol M∏ot (741) majordom paƒstwa Franków Pepin III (I) Ma∏y (768) najpierw jako majordom, a nast´pnie jako król Franków (Pepin I) Ludwik I Pobo˝ny Karloman (771) król Austrazji Karol I Wielki (814) król Franków i Longobardów, cesarz Ludwik I Pobo˝ny (840) król Franków, król Akwitanii, cesarz Ludwik III Jàka∏a (879) król Franków zachodnich Pepin I (838) król Akwitanii Ludwik I Niemiecki (876) król Franków wschodnich Karol II ¸ysy (877) król Franków zachodnich, cesarz Karol III Gruby Karloman (888) (880) król Szwabii, król Bawarii cesarz Lotar I (855) król Italii, król Franków, cesarz Ludwik II Pepin II (882) ( po 864) król Saksonii król Akwitanii Ludwik II (875) król Italii, cesarz Lotar II Karol (869) (863) król Lotaryngii król Prowansji Karol III Prostak (929) król Francji Arnulf (899) król Niemiec, cesarz Imgarda (897) ˝ona Bozo, króla Prowansji (Dolnej Burgundii) Ludwik IV Zamorski (954) król Francji Ludwik III Dzieci´ (911) król Niemiec Ludwik III Âlepy (928) król Dolnej Burgundii i W∏och, cesarz Lotar III (986) król Francji Ludwik V Leniwy (987) król Francji 751 Pierwsza koronacja królewska przedstawiciela Karolingów – Pepina 450 I p.n.e. II wieki n.e. III IV V VI VII VIII IX X XI XII XIII XIV XV XVI XVII XVIII XIX XX LHV-07 6/25/08 10:54 AM Page 550 ÂREDNIOWIECZE Religia 7.16. Poczàtki chrzeÊcijaƒstwa w Polsce Przyczyny przyj´cia chrzeÊcijaƒstwa (ró˝nie akcentowane przez ró˝nych badaczy) i margrabiom niemieckim naje˝d˝ajàcym Polsk´ w ch´ç sprowadzenia do Polski duchowieƒstwa mogàcego staç si´ zalà˝kiem sprawnego aparatu administracyjnego paƒstwa w dà˝enie do unikni´cia przymusowego dostania si´ w ch´ç zerwania z partykularnymi kultami plemiennymi w dà˝enie do w∏àczenia paƒstwa piastowskiego w kràg cywilizacji Êwiata chrzeÊcijaƒskiego w ch´ç odebrania argumentu ideologicznego cesarstwu Polski pod wp∏ywy bliskich terytorialnie biskupstw niemieckich w dzia∏anie OpatrznoÊci Bo˝ej i wp∏yw chrzeÊcijaƒskiej ˝ony Mieszka I, czeskiej ksi´˝niczki Dobrawy Poczàtki chrystianizacji 966 r. – chrzest Mieszka I i jego dworu przyj´ty z ràk Jordana oraz duchownych z Czech 967 – powrót Jordana do Rzymu celem z∏o˝enia relacji z chrystianizacji Mieszka oraz zatwierdzenie Jordana przez papie˝a jako biskupa misyjnego na Polsk´ 968 – powrót Jordana z Rzymu do Polski, najprawdopodobniej z nielicznà ekipà misyjnà. Siedzibà Jordana zosta∏ Poznaƒ. Poczàtek masowej akcji chrzcielnej, której pierwszym etapem by∏a likwidacja publicznego kultu pogaƒskiego. Kult pogaƒski likwidowano przymusowo na rozkaz ksi´cia. Indywidualne przyj´cie chrztu zale˝a∏o zasadniczo od woli jednostki ok. 968–970 – podró˝e misyjne Jordana po g∏ównych oÊrodkach paƒstwa: Gniezno, Kruszwica, W∏oc∏awek, P∏ock i in. Do pomniejszych grodów Wielkopolski i Kujaw rozes∏ano poszczególnych kap∏anów. W nast´pnej kolejnoÊci podró˝e misyjne obj´∏y tak˝e dalsze ziemie. Pobyt duchownych w poszczególnych miejscowoÊciach nie móg∏ byç krótki, gdy˝ neofi- tom nale˝a∏o przedstawiç prawdy wiary i zaszczepiç praktyki chrzeÊcijaƒskie 984 – Êmierç Jordana, jego nast´pcà zosta∏ Unger ok. 990 – wystawienie przez Mieszka I dokumentu Dagome Iudex oddajàcego Polsk´ pod opiek´ Paƒstwa KoÊcielnego 997 – pruska misja chrystianizacyjna praskiego biskupa Wojciecha S∏awnikowica zakoƒczona jego m´czeƒskà Êmiercià i sprowadzeniem zw∏ok przez Boles∏awa Chrobrego do Gniezna 999 – og∏oszenie Wojciecha Êwi´tym – uznanie go za patrona chrzeÊcijaƒskiej Polski i og∏oszenie przez Sylwestra II Gniezna arcybiskupstwem 1000 – pielgrzymka cesarza Ottona III do grobu Êwi´tego Wojciecha i utworzenie w Polsce regularnej sieci koÊcielnej z arcybiskupstwem gnieênieƒskim na czele. Konsekrowanie na arcybiskupa Radzima-Gaudentego (brata Êw. Wojciecha) i na biskupów: Reinberna, Poppona i Jana. Uzyskanie przez Boles∏awa Chrobrego prawa inwestytury 1002 – przybycie do Polski dwóch w∏oskich eremitów, Benedykta i Jana, za∏o˝enie pustelni w Mi´dzyrzeczu. Wkrótce do∏àczyli do nich trzej Polacy: Izaak, Mateusz i Krystyn 1003 – m´czeƒska Êmierç pi´ciu braci eremitów w Mi´dzyrzeczu i og∏oszenie ich Êwi´tymi przez papie˝a Jana XVIII. Po tragedii na miejscu dzia∏alnoÊç pustelniczà kontynuowali uczniowie zakonników. Zorganizowano te˝ obok pustelni regularne opactwo 1009 – misja chrystianizacyjna wÊród Jaçwingów prowadzona przez Brunona z Kwerfurtu, który w trakcie misji poniós∏ m´czeƒskà Êmierç wraz z 18 innymi misjonarzami. Cia∏a m´czenników wykupi∏ Boles∏aw Chrobry 1038 – najazd ksi´cia Brzetys∏awa I na Polsk´ i wywiezienie do Pragi relikwii Êw. Wojciecha ok. 1039 – wybuch buntu spo∏ecznego w Polsce, tak˝e o charakterze reakcji pogaƒskiej – cz´Êciowe zniszczenie struktur koÊcielnych w Polsce 1075 – reorganizacja KoÊcio∏a w Polsce dokonana przez legatów papie˝a Grzegorza VII 966 Chrzest Mieszka I 550 I II p.n.e. wieki n.e. III IV V VI VII VIII IX X XI XII XIII XIV XV XVI XVII XVIII XIX XX 6/25/08 10:54 AM Page 551 ÂREDNIOWIECZE Poczàtki chrzeÊcijaƒstwa w Polsce Organizacja KoÊcio∏a w Polsce wczesnopiastowskiej biskupstw: krakowskie, p∏ockie, wroc∏awskie, poznaƒskie i gnieênieƒskie. Prawdopodobnie przez kilka lat istnia∏a tak˝e diecezja pomorska ze stolicà w Bia∏ogardzie w od XII w. êród∏a notujà na ziemiach polskich istnienie funkcji archidiakona, dziekana i proboszcza Grupa Ma∏opolska Mazowsze Kujawy, ¸´czyca, Sieradz Wielkopolska Âlàsk i ziemia lubuska Pomorze w jeszcze przed utworzeniem regularnej struktury diecezjalnej zaczà∏ rozwijaç si´ monastycyzm za∏o˝ony prawdopodobnie przez Êw. Wojciecha z klasztorem w Trzemesznie i z eremem w Mi´dzyrzeczu na czele w od 1075 r. arcybiskupstwu gnieênieƒskiemu podporzàdkowanych by∏o pi´ç Kapitu∏y katedralne 8 1 1 1 2 2 1 Kanonicy Êwieccy 32 20 2 4 3 2 1 Kanonicy regularni 18 6 2 2 3 3 2 Benedyktyni 13 3 2 – 3 2 3 Cystersi 11 4 – – 2 1 4 Joannici 12 1 – – 1 5 5 OGÓ¸EM 94 35 7 7 14 15 16 Region Grupy kleru w Polsce ok. 1200 r. granica Polski z ok. 1135 r. obszar archidiecezji 100 km 0 Nitra granice archidiecezji kapitu∏a katedralna Oliwa kanonicy Ko∏obrzeg Dorgoƒ Kamieƒ Grob G Groby b by mnisi (benedyktyni i cystersi) Szczecin in in Ko∏bacz cz Bu Kruszw zwica zw w GNIEZ GN EZ EZNO Warta Pozna aƒ ¸´czyca Je˝ów Lubià˝ Grójec Witów Sulejów Koƒskie e OleÊnica a Ruda Rud a is∏ Kalisz Ka G∏ogów w g W∏oc∏awek ek k P∏∏ock oc Trzemes meszno mesz Czerwiƒ ƒsk sk Warta Lubusz W Wàchock o Wroc∏aw aw w Od ra ¸ ¸ysiec Opatów Ma∏∏ogoszcz Ma Zawichosst Z Sandomierz S do erz Nysa J´drzejów Krzy˝anowiec n Sa w biskup misyjny podporzàdkowany by∏ Stolicy Apostolskiej bezpoÊrednio i sprawowa∏ osobisty nadzór nad grupà misjonarzy w biskup misyjny nie by∏ zarzàdcà regularnej diecezji, a jego praca mia∏a przygotowaç grunt pod za∏o˝enie sta∏ej organizacji koÊcielnej w biskup misyjny nie mia∏ formalnej stolicy; Poznaƒ by∏ jego siedzibà, w której dzia∏a∏ g∏ówny koÊció∏ w obszarem dzia∏ania biskupów misyjnych by∏ obszar ca∏ego paƒstwa, choç ma∏a liczba misjonarzy poczàtkowo ogranicza∏a dzia∏ania do terenów bli˝szych siedzibie w prezbiterium biskupa misyjnego stanowi∏o najprawdopodobniej grup´ kanoników prowadzàcych wspólne ˝ycie wed∏ug jednej z rozpowszechnionych wówczas regu∏ zakonnych w kap∏ani misjonarze przydzieleni byli do poszczególnych koÊcio∏ów grodowych, w znacznej cz´Êci byli ˝onaci w dokument Dagome iudex, oddajàc Polsk´ pod bezpoÊrednià zwierzchnoÊç Stolicy Apostolskiej, uniemo˝liwi∏ tym samym dà˝enie arcybiskupstwa magdeburskiego do roszczenia zwierzchnoÊci nad tworzàcym si´ KoÊcio∏em polskim w wraz z utworzeniem arcybiskupstwa gnieênieƒskiego powsta∏y biskupstwa we Wroc∏awiu, Krakowie i Ko∏obrzegu. Utrzymano tak˝e funkcjonowanie prawdopodobnie formalnie niezale˝nego od gnieênieƒskiej metropolii biskupstwa poznaƒskiego (misyjnego) w przy ka˝dej katedrze pe∏ni∏o s∏u˝b´ prezbiterium biskupie z∏o˝one z kanoników i mnichów Polska LHV-07 Krak akó ów Stopnica nic ca WiÊlica a Miechów Prandocin O ∏owo Or w O∏omuniec B Brzesko Poczàtki chrzeÊcijaƒstwa w Polsce 1000 Fundacja archidiecezji gnieênieƒskiej I II p.n.e. wieki n.e. III IV V VI VII VIII IX X XI XII XIII XIV XV XVI XVII XVIII XIX XX 551 LHV-09-01-starozytnosc 6/25/08 11:55 AM Page 663 Te a t r g r e c k i STARO˚YTNOÂå 9.4. Teatr grecki Geneza teatru Powsta∏ z publicznych obrz´dów kultowych ku czci Dionizosa w VI w. p.n.e. Z chóru uczestniczàcego w obrz´dach, którego prze- wodnikiem by∏ koryfeusz, wyodr´bnili si´ aktorzy. Z czasem wykrystalizowa∏y si´ formy dramaturgiczne i ukszta∏towa∏a si´ klasyczna budowla teatralna. Stopniowo widowiska traci∏y charakter kultowy, zachowujàc cechy uroczystoÊci ludowej. Stadia rozwoju w w w w teatr objazdowy (wóz Tespisa, VI w. p.n.e.) klasyczny teatr ateƒski (V–IV w. p.n.e.) teatr hellenistyczny (III w. p.n.e., g∏ównie poza Grecjà) teatr grecko-rzymski (od ok. I w. p.n.e.) paraskenion orchestra parodos proskenion kerkis klimakes Rekonstrukcja rysunkowa antycznego teatru greckiego diazona Aktorzy greccy odtwarzajàcy rol´ Heraklesa i Satyra Repertuar Przyjmuje si´, ˝e bezpoÊrednim êród∏em dramatu by∏a liryka chóralna, zw∏aszcza dytyramby, w których stopniowe przekszta∏cenia doprowadzi∏y w VI w. p.n.e. do krystalizacji formy dramatycznej. W ten sposób powsta∏ dramat satyrowy (z satyrami w chórze) i tragedia. Z czasem ukszta∏towa∏y si´ podstawowe gatunki dramatu: tragedia (Ajschylos, Sofokles, Eurypides) i komedia (Arystofanes, Menander). Widowiska teatralne porusza∏y tematyk´ religijnà i spo∏ecznà, a z czasem te˝ obyczajowà. Istotnà rol´ odgrywa∏ w nich nie tylko aspekt rozrywkowy, ale równie˝ dydaktyczny. Greckie antyczne maski teatralne: tragiczna i komediowa Twórcy i wybrane dzie∏a Ajschylos: Persowie, Siedmiu przeciw Tebom, Oresteja Sofokles: Ajas, Antygona, Edyp król, Trachinki, Elektra, Filoktet Eurypides: Alkestis, Medea, Ion, Ifigenia w Taurydzie, Elektra, Orestes Arystofanes: Pokój, Rycerze, Lizystrata, Sejm niewieÊci, Chmury, Osy Menander: Sàd rozjemczy, Heros, Samia, Odludek, Tarcza VI w. Narodziny klasycznego teatru ateƒskiego III II I tysiàclecia p.n.e. XXII XXI XX VI V IV wieki p.n.e. III II I I II III wieki n.e. IV V VI 663 POZNAJ CAŁĄ NASZĄ OFERTĘ PUBLIKACJI PRZYGOTOWUJĄCYCH DO EGZAMINU MATURALNEGO Vademecum z 8 przedmiotów: języka polskiego, matematyki, biologii, historii, geografii, fizyki i astronomii, wiedzy o społeczeństwie i chemii. Testy maturalne z 8 przedmiotów: języka polskiego, matematyki, biologii, historii, geografii, fizyki i astronomii, wiedzy o społeczeństwie i chemii. Kalendarze przygotowań do egzaminu maturalnego: do bezpłatnego pobrania na stronie www. TERAZ PRZYGOTOWANIE DO EGZAMINU BĘDZIE NAPRAWDĘ PROSTE I SKUTECZNE! www.matura.operon.pl www.sklep.operon.pl
