BUDŻET, ŹRÓDŁA DOCHODÓW BUDŻETOWYCH Budżetem
advertisement
BUDŻET, ŹRÓDŁA DOCHODÓW BUDŻETOWYCH Budżetem nazywamy zestawienie wszystkich dochodów i wydatków niezależnie od szczebla struktury polityczno-administracyjnej państwa. Budżet państwa jest zestawieniem dochodów i wydatków na różne cele publiczne. Opisuje on jakie dobra i usługi państwo chce kupić w nadchodzącym roku, jakich chce dokonać płatności transferowych i jak chce za to zapłacić. Zwykle rząd planuje sfinansowanie większości wydatków podatkami od ludności. Gdy wydatki państwa przekroczą wielkość wpływów podatkowych, występuje deficyt budżetowy. Gdy wpływy podatkowe przewyższają wydatki, występuje nadwyżka budżetowa. Gdy dochody państwa równają się wydatkom, wówczas występuje równowaga budżetowa. Budżet państwa jest bezpośrednio powiązany z bankiem centralnym, który prowadzi rachunek bieżący dla budżetu państwa. Oznacza to, że przyjmuje on wszystkie jego wpływy i realizuje wydatki oraz przechowuje czasowo wolne środki pieniężne. Funkcje budżetu: 1) Fiskalna – w budżecie gromadzone są określone dochody przeznaczone na wydatki niezbędne do prowadzenia polityki fiskalnej. 2) Redystrybucyjna – ma zmniejszyć rozpiętość dochodów osiąganych przez różne grupy społeczne. Instrumenty funkcji redystrybucyjnej: - progresywne opodatkowanie dochodów (zyski, dochody wyższe), - zróżnicowanie stałe podatków pośrednich (VAT, akcyza) nakładanych na produkty, - transfery pieniężne, 3) Stymulacyjna – polega na oddziaływaniu państwa za pomocą rozwiązań prawnych i strumieni pieniężnych na zachowanie różnych podmiotów. Państwo oddziałuje na procesy gospodarcze za pomocą następujących instrumentów: - Dotacje – to bezzwrotna pomoc finansowa udzielona przedsiębiorstwom, instytucjom, organizacjom w celu popierania określonej działalności (osobom prywatnym raczej się nie przyznaje), - Subwencje – to bezzwrotna pomoc finansowa udzielona najczęściej przez państwo instytucjom, organizacjom społecznym i osobom prywatnym w celu poparcia ich działalności. W praktyce dotacja ma bardziej konkretny cel, natomiast subwencja ogólny. Zmiany strukturalne w gospodarce (czynniki rynkowe) – jeżeli zmienia się struktura popytu to ulega również zmianie strona podaży. - stymulowanie pożądanych kierunków konsumpcji, polityka proekologiczna, stymulowanie eksportu BUDŻET PAŃSTWA. POLITYKA FISKALNA. BUDŻET- plan finansowy zawierający wydatki i dochody państwa związane z realizacja przyjętej polityki społecznej, gospodarczej i obronnej. Jest sporządzany na okres jednego roku oraz zatwierdzany przez władzę ustawodawczą. Po zatwierdzeniu staje się aktem prawnym umożliwiającym organom wykonawczym gromadzenie dochodów budżetowych oraz dokonywanie wydatków. FUNKCJE: 1fiskalna-polega na gromadzeniu doch. budż. (pochodzących głównie z podatków) umożliwiających utrzymanie aparatu państwowego oraz realizację określonych zadań 2.redysrtybucujna-umożliwia dokonywanie pożądanych zmian w podziale dochodu narodowego, takich jak: -zmniejszenie dysproporcji w poziomie rozwoju gospodarczego różnych regionów -niwelowanie nadmiernego zróżnicowania dochodów różnych grup społecznych -tworzenie warunków bezpieczeństwa socjalnego dla grup najuboższych Jego realizację umożliwia: -system podatkowy: progresywne opodatkowanie dochodów i zwolnienia podatkowe, zróżnicowanie stawek podatków pośrednich nakładanych na dobra konsumpcyjne -wydatki budżetowe – głównie w formie transferów, czyli świadczeń społecznych zwiększających dochody ludności bez potrzeby świadczenia w zamian jakichkolwiek usług (renty, emerytury, zasiłki) 3.stymulacyjna- polega na oddziaływaniu dochodów i wydatków budżetu państwa na życie gospodarcze i społeczne 4alokacyjna-umożliwia dokonywanie zmian struktury wytworzonego dochodu narodowego. Państwo dysponując odpowiednimi dochodami może przesunąć pewne zasoby czynników produkcji do wytwarzania dóbr publicznych, neutralizacji ujemnych efektów zewn. prowadzenia prac badawczo rozwojowych. ZASADY POLITYKI BUDŻETOWEJ: 1 zasada rocznego budżetowania 2 zasada zupełności - obejmuje wszystkie dochody i wydatki państwa 3 zasada jedności – jedna całość 4 zasada jawności – podany do publicznej informacji 5 zasada równowagi budżetowej – dochody równe płatnościom Polityka fiskalna nastawiona jest głównie na zapewnienie środków na podstawowe potrzeby socjalne, administracyjne i obronne społeczeństwa oraz stabilizacyjne oddziaływanie na koniunkturę. Budżet państwa składa się z dochodów i wydatków centralnych władz państwowych (budżet centralny), władz lokalnych (budżety lokalne) i ubezpieczeń społecznych. Istnieją różne systemy finansowania wydatków budżetów lokalnych: od finansowania bieżących wydatków lokalnych głównie z własnych dochodów do takich, w których subwencje rządowe stanowią podstawową część funduszy przeznaczonych na finansowanie tej działalności Dzięki tej redystrybucji możliwe staje się: - pokrycie wydatków, do których władze lokalne są ustawowo zobowiązane (np. utrzymanie dróg, ochrona porządku publicznego), - ukierunkowanie działalności lokalnej zgodnie z założeniami polityki społeczno-gospodarczej państwa, - zmniejszenie dysproporcji między różnymi regionami kraju. W teorii finansów publicznych wyodrębnia się zwykle następujące zasady polityki budżetowej: 1) zasada rocznego budżetowania - plan dochodów i wydatków budżetowych obejmuje okres jednego roku (przy czym rok budżetowy nie musi pokrywać się z rokiem kalendarzowym); 2) zasada zupełności - budżet obejmuje wszystkie dochody i wydatki państwa (żadna z dziedzin działalności finansowej państwa nie może być pominięta lub wyłączona z planu budżetowego); 3) zasada jedności - budżet państwa powinien tworzyć jedną całość, t~. wszystkie dochody i wydatki państwa powinny być ujęte w jednym zestawieniu (poszczególne pozycje budżetu państwa mogą być sporządzane jako odrębne dokumenty, muszą jednak łączyć się w jedną zwartą całość); 4) zasada jawności - budżet państwa powinien być podany do publicznej wiadomości (dotyczy to zarówno tworzenia i uchwalania budżetu, jak i jego wykonania oraz kontroli; 5) zasada równowagi budżetowej - polega na dążeniu do tego, żeby bieżące dochody z podatków i z innych źródeł napływające do budżetu centralnego były wystarczające do pokrycia płatności za produkty i usługi finansowanych przez rząd, płatności transferowych i innych wydatków budżetowych. Źródłami dochodów budżetowych państwa są: podatki, cła, dochody ze sprzedaży prywatyzowanych przedsiębiorstw, opłaty skarbowe, sądowe, notarialne i inne. Podstawą dochodów są podatki. Pozostałe źródła odgrywają w praktyce niewielka rolę. 1. 2. 3. 4. WYDATKI BUDŻETU z punktu widzenia przeznaczenia można podzielić na następujące grupy: wydatki związane z tradycyjnymi funkcjami państwa: (obrona narodowa, administracja i wymiar sprawiedliwości) wydatki związane z realizacją celów społecznych ( oświata, kultura, ochrona zdrowia, świadczenia socjalne) wydatki związane z interwencjami w gospodarce (subwencje, dotacje) wydatki na obsługę zadłużenia zewnętrznego i wewnętrznego Wydatki budżetowe charakteryzują się wysokim stopniem inercji. Zarówno ograniczenie absolutnych rozmiarów tych wydatków, jak i zahamowanie tempa ich wzrostu w praktyce jest bardzo trudne. Utrzymywanie, a nawet rozszerzanie wydatków budżetowych uzasadniane jest wieloma względami natury ekonomicznej. Wydatki rządowe rosną także wtedy, gdy podejmowane są próby dokonania zmian strukturalnych w gospodarce, takich jak tworzenie warunków do rozwoju nowoczesnych gałęzi produkcji, dążenie do nadania gospodarce pożądanej dynamiki, zagospodarowanie mniej rozwiniętych regionów kraju oraz zmiany strukturalne podyktowane względami ochrony środowiska. Bardzo trudnym zabiegiem jest również zmniejszenie wydatków m.in. na cele socjalne – ograniczenie zakresu pomocy socjalnej jest posunięciem niepopularnym i niechętnie przyjmowanym przez społeczeństwo. Wiele innych pozycji wydatków budżetowych również charakteryzuje się małą elastycznością. Istnieją więc ograniczone możliwości ich zmniejszania Transformacja polskiej gospodarki wpłynęła nie tylko na zmianę struktury dochodów budżetu państwa, lecz także w istotny sposób zmieniła strukturę wydatków budżetowych. m.in. znacznie „obcięto” dotacje dla przedsiębiorstw państwowych i spółdzielczych. Jest to jednym z elementów planu Balcerowicza. Zakres dotacji zawęził się do bardzo wąskiej grupy produktów i usług (węgiel kamienny, przewozy pasażerskie kolejowe i autobusowe, nawozy sztuczne. POLITYKA FISKALNA: PASYWNA – polega na wykorzystaniu właściwej niektórym instrumentom wrażliwości na aminy poziomu dochodu narodowego, zatrudnienia i innych wielkości ekonomicznych. AKTYWNA - podejmowanie takich decyzji dotyczących zmian dochodów i wydatków budżetowych, które pozwolą osiągnąć zamierzone w danej sytuacji cele gospodarcze; - świadomy interwencjonizm - korygowanie działań instrumentów fiskalnych wymaga zmian legislacyjnych w programie budżetowym i prowadzi do opóźnień. Funkcja budżetu Państwa: fiskalna-polega na gromadzeniu doch. budż. (pochodzących głównie z podatków) umożliwiających utrzymanie aparatu państwowego oraz realizację określonych zadań Polityka fiskalna opiera się na wykorzystaniu podatków i wydatków budżetowych do stabilizacji gospodarki oraz realizacji innych celów ekonomicznych i społecznych. Instrumenty te mogą być wykorzystywane w różny sposób. Można mówić o aktywnej i pasywnej polityce fiskalnej. Istotą aktywnej polityki fiskalnej jest podejmowanie takich decyzji dotyczących zmian dochodów i wydatków budżetowych, które pozwolą osiągnąć zamierzone w danej sytuacji cele gospodarcze. Natomiast pasywna polityka fiskalna polega na wykorzystaniu właściwej niektórym instrumentom wrażliwości na zmiany poziomu dochodu narodowego, zatrudnienia i innych wielkości ekonomicznych. Instrumenty te samoczynnie, bez potrzeby podejmowania konkretnych decyzji dostosowawczych, reagują na zmianę koniunktury. Z tego właśnie względu określane są często jako automatyczne stabilizatory koniunktury. Aktywna polityka fiskalna polega na świadomym interwencjonizmie, wymagającym każdorazowo podejmowania decyzji o wykorzystaniu konkretnych instrumentów fiskalnych, takich jak; zwiększenie lub ograniczenie wydatków budżetowych na określone cele (np. roboty publiczne), zmiana stawek i zasad opodatkowania, zmiana zasad subwencjonowania przedsiębiorstw oraz określanie - sposobu, zakresu i terminu wykorzystania tych instrumentów. Istotną słabościa aktywnej polityki fiskalnej jest to, iż decyzje dotyczące korygowania działania instrumentów fiskalnych wymagają zmian legislacyjnych w programach budżetowych. Prowadzi to do opóźnień w działaniu instrumentów polityki fiskalnej. 1) diagnostyczne, związane z potrzebą dokonania oceny zmian zachodzących w gospodarce, zebrania niezbędnych informacji statystycznych i ich przetworzenia; 2) decyzyjne, wynikające z czasu potrzebnego do dokonania wyboru narzędzi, które powinny być zastosowane i przeprowadzenia zmian legislacyjnych; 3) wdrożeniowe, ze względu na czas niezbędny do praktycznego zastosowania przyjętego pakietu środków polityki gospodarczej; 4) związane z reakcją podmiotów gospodarczych na wprowadzone narzędzia interwencyjne. AUTOMATYCZNE STABILIZATORY KONIUNKTURY – sugerują, że instrumenty nie działaj samoczynnie bez potrzeby ingerencji państwa. Nie wymagają decyzji władz administracyjnych, jednakże ich ustanowienie jest zadaniem państwa. Automatyzm polega na tym ze: 1 po zatwierdzeniu zaczynają działać, bez konieczności wprowadzania częstych korekt na skutek zmian sytuacji gospodarczej 2 siła i zakres działania zależą wyłącznie od skali zmian poziomu aktywności gospodarczej. Najważniejsze automatyczne stabilizatory: - podatki od dochodów ludności - podatki od przedsiębiorstw - podatki pośrednie - zasiłki dla bezrobotnych i inne świadczenia - programy pomocy dla rolnictwa Automatyczne stabilizatory nie Są jednak w stanie zapewnić warunków zrównoważonego wzrostu, który wymaga jednakowego tempa wzrostu mocy wytwórczych, zatrudnienia i efektywnego popytu. Z tego względu zwolennicy interwencjonalizmu państwowego widzą potrzebę wspomagania automatycznych stabilizatorów aktywnymi formami oddziaływania na procesy gospodarcze. Automatyczne stabilizatory koniunktury sugeruje, że instrumenty te działają samoczynnie bez potrzeby ingerencji państwa. Co prawda uruchomienie ich nie wymaga decyzji władz administracyjnych, jednak ich ustanowienie, tzn. określenie zasad opodatkowania różnych rodzajów dochodów, zasad i trybu przyznawania zasiłków dla bezrobotnych, zasad subwencjonowania rolnic' twa itp., jest zadaniem państwa. "Automatyzm" tych środków polega na tym, W a) po ich zatwierdzeniu zaczynają działać bez konieczności wprowadzania częstych korekt na skutek zmian sytuacji gospodarczej, b) siła i zakres ich działania zależy niemal wyłącznie od skali zmian poziomu aktywności gospodarczej Do najważniejszych automatycznych stabilizatorów koniunktury zaliczyć na leży: - podatki od dochodów ludności, - podatki od przedsiębiorstw, - podatki pośrednie (nakładane na artykuły konsumpcyjne), - zasiłki dla bezrobotnych i inne formy świadczeń społecznych, - programy pomocy dla rolnictwa (subwencje, polityka gwarantowanych ~n produktów rolnych). Zwróćmy uwagę na niektóre słabości polityki nastawionej na wykorzystywanie automatycznych stabilizatorów koniunktury. Automatyczne stabilizatory koniunktury, przez oddziaływanie na globalny popyt, mogą zmniejszyć wahania gospodarki w stosunkowo krótkim okresie. Nie stwarzają jednak warunków do zmiany istniejącej sytuacji gospodarczej. Ich zadaniem jest dążenie do utrzymania dotychczasowego poziomu aktywności gospodarczej przez obronę wyjściowych rozmiarów popytu globalnego, niezależnie od ~go~ na jakim poziomie ten popyt się ustabilizował. DEFICYT BUDŻETOWY: DEFICYT BUDŻETOWY- nadwyżka wydatków państwa nad dochodami budżetowymi DŁUG PUBLICZNY- jest finansowym zobowiązaniem państwa z tytułu zaciągniętych pożyczek oraz innych form działalności, w wyniku których państwo płaci odszkodowanie; zadłużenie powstające przez kumulację deficytu z poprzednich lat. Formy: - bony i obligacje skarbowe - sprzedaż majątku publicznego - emisja dodatkowych pieniędzy – bank emisyjny udziela państwu długoterminowy kredyt Wyróżniamy: - dług publiczny w kraju i zagraniczny DEFICYT BUDŻETOWY I DŁUG PUBLICZNY Stan finansów publicznych określany jest głównie przez trzy wielkości strategiczne: - stopę podatkową mierzoną udziałem różnego rodzaju podatków w dochodzie narodowym, (t) - wielkością wydatków z budżetu państwa (G) - poziomem wytwarzanego dochodu narodowego w kraju (Y) Deficyt budżetowy – to sytuacja, w której dochody rządu są mniejsze od jego wydatków Deficyt budżetowy może wynikać: - z nadmiernych wydatków budżetowych (militaryzacja gospodarki, rozbudowana administracja państwowa, inwestycje publiczne, transfery, wysokie koszty obsługi kosztu długu zagranicznego i wewnętrznego) - z powodu zbyt niskich dochodów budżetowych, które z kolei mogą wynikać z niskiej stopy opodatkowania, mało skutecznego systemu ściągania podatków, czy też ze spadającego poziomu produkcji i dochodu narodowego. Dlatego też deficyt jest z reguły większy w okresie recesji gospodarczej, gdy dochód narodowy spada i mniejszy w okresie ożywienia, kiedy dochód narodowy wykazuje znaczny wzrost - z oczekiwań społeczeństwa, że państwo będzie spełniać funkcję gwaranta bezpieczeństwa socjalnego, finansując cześć konsumpcji mniej zamożnych grup społecznych. - Wynika także ze sposobu uchwalania budżetu w systemie parlamentarnym. Różne siły społeczne – z jednej strony zainteresowane są minimalizacją podatków, z drugiej zaś maksymalizacją wydatków. Natomiast nikt nie jest zainteresowany w zrównoważeniu dochodów z wydatkami. Występują dwa rodzaje wpływów pieniądza: - oszczędności gospodarstw domowych - podatki netto płacone państwu Powiązane są z nimi dwa źródła wypływu pieniądza: - wydatki inwestycyjne przedsiębiorstw wydatki państwa na dobra i usługi Faktyczne oszczędności plus faktyczne podatki netto muszą zawsze równać się faktycznym wydatkom państwa i faktycznym inwestycjom. Wzrost planowanych wydatków państwa G musi powiększać deficyt budżetowy. Wzrost wydatków państwa na dobra i usługi prowadzi do zwiększenia produkcji zapewniającej równowagę. Przy danej stopie podatkowej wpływy podatkowe wzrastają. Mimo to powiększa się deficyt budżetowy (lub zmniejsza się nadwyżka budżetu). Ilustracja deficytu, równowagi i nadwyżki budżetu państwa Wydatki budżetu (Rz) Dochód fiskalny (podatki – T) E Deficyt T/Y nadwyżka Rz Dochód narodowy (Y) Sposoby finansowania deficytu budżetowego Najprostszą metodą walki z dużym deficytem są drastyczne cięcia w wydatkach budżetowych w celu ich dostosowania do osiąganych dochodów. Powoduje to jednak zmniejszenie realnych wydatków rzeczowych, pogorszenie sytuacji materialnej pracowników sfery budżetowej, negatywne następstwa długookresowe w rozwoju społeczno-gospodarczym kraju oraz w stanie zdrowia społeczeństwa. Poza tym tego rodzaju cięcia mogą spowodować jedynie przejściową poprawę sytuacji finansowej. W rezultacie zmniejszenie realnych wydatków budżetowych prowadzi do obniżenia efektywnego popytu i tym samym do zahamowania wzrostu lub wręcz do obniżenia dochodu narodowego (podstawy opodatkowania). Główną uwagę koncentruje się jednak na sposobach finansowania deficytu budżetowego poprzez zaciąganie kredytu w bankach komercyjnych bądź zaciąganie długu publicznego. Zaciąganie kredytu w bankach ma tę wadę, iż zmniejsza możliwości kredytowe dla sektora prywatnego i może spowodować podniesienie stopy oprocentowania kredytu. Poza tym kredyt zaciągany w bankach może okazać się niewystarczający do sfinansowania deficytu. Dlatego państwo bardzo chętnie zaciąga dług publiczny w drodze sprzedaży obligacji skarbowych. Metoda ta polega na tym, że skarb państwa emituje obligacje i sprzedaje je na wolnym rynku bankom komercyjnym, instytucjom ubezpieczeniowym, przedsiębiorstwom i osobom prywatnym. Obligacje państwowe charakteryzują się wysokim stopniem płynności i bardzo niskim ryzykiem stąd cieszą się dużym zainteresowaniem. Ich oprocentowanie jest zawsze korzystniejsze niż lokat terminowych. Wypłacania procentów oraz wykupywania starych obligacji dokonuje się z reguły na podstawie dochodów pochodzących z emisji nowych obligacji sprzedawanych na rynku kapitałowym. To powoduje na ogół stały wzrost zadłużenia publicznego. Dług publiczny – to całkowita kwota zadłużenia rządu w formie należnej zapłaty z tytułu sprzedanych papierów wartościowych skarbu państwa w celu pokrycia deficytu budżetu. Powstaje on nie tylko wskutek konieczności finansowania deficytu budżetowego, mogą go zrodzić zobowiązania odszkodowawcze państwa, a także przymusowe wywłaszczenia realizowane na zasadach odpłatności. Wielkość długu publicznego jest regulowana konstytucyjnie. Państwo nie może zaciągać pożyczek oraz udzielać gwarancji, w następstwie których dług przekroczyłby 60% PKB (art. 216 ust. 5 konst.), i w następstwie których dług publiczny przekroczyłby 3/5 wartości rocznego PKB (art. 220 ust.2 nowej konstytucji. Rodzaje długu publicznego: - krajowy i zagraniczny - netto i brutto – podział wynika z tego, że rząd może udzielać pożyczek (dług publiczny netto = dług publiczny brutto – pożyczki) - krótko- i długoterminowe (obligacje skarbowe) Instrumenty zaciągania długu publicznego: 1. Kredyty i pożyczki w bankach komercyjnych 2. 3. 4. Bony skarbowe Obligacje skarbowe Kupony 0 – zero (obligacja z 0%) Możliwości finansowania deficytu budżetu rosnącym zadłużeniem publicznym zależą od stopnia chłonności i poziomu rozwoju rynku kapitałowego. Jeśli rynek ten jest należycie rozwinięty i instytucje oraz obywatele chętnie kupują obligacje, wówczas nawet 10% udział deficytu w PKB nie musi stwarzać zagrożeń dla finansów publicznych. Zagrożenie pojawia się dopiero wówczas, gdy rynek papierów wartościowych nie jest zbyt chłonny i sprzedaż obligacji idzie opornie, bank centralny musi wykupić pozostałą część wyemitowanych obligacji, co czyni z reguły z dodatkowej emisji pieniądza, która stwarza zagrożenie uruchomienia spirali inflacyjnej. Rosnący dług publiczny zmniejsza znaczenie polityki pieniężnej, szczególnie wówczas, gdy jego wielkość jest znaczna i zawiera duży procent zobowiązań publicznych o bliskich terminach wykupu. Banki komercyjne: (handlowe) zajmujące się udzielaniem przedsiębiorstwom i gospodarstwom domowym kredytów obrotowych, inwestycyjnych oraz konsumpcyjnych, tworzeniem pieniądza bankowego, przyjmowaniem oraz lokowaniem oszczędności ludności i przedsiębiorstw. Operacje banków komercyjnych: bierne(pasywne): gromadzenie wkładów i lokat, emitowanie własnych papierów wartościowych (akcji, obligacji, certyfikatów depozytowych, krótkookresowych banków kasowych) b) czynne (aktywne): udzielanie kredytów, lokowanie kapitałów własnych i klientów w przedsiębiorstwach. Klasyfikacja operacji kredytowych: a) kryterium: czas na jaki bank udziela kredyt: - kredyt krótkoterminowy (do 1 roku) – średnioterminowy (od 1 do 3 lat), -długoterminowy (powyżej 3 lat) b) kryterium metoda udzielania kredytu: -kredyt w rachunku otwartym (bieżącym) (kredyt płatniczy, kasowy, przejściowy) –kredyt w rachunku kredytowym c) kryterium: cel udzielanego kredytu: -kredyt inwestycyjny->na działalność inwestycyjną, kredyt obrotowy-> zaciągany przez przedsiębiorstwa na surowce, żeby uruchomić działalność –kredyt celowy (1. eksportowy-na uruchomienie produkcji, która będzie eksportowana, 2. konsumpcyjny-właścicielem np. kupionego samochodu jest bank). Operacje pośredniczące: wykonywane czynności na zlecenie i ryzyko klientów oraz działań ewidencyjnyjno-rozliczeniowych (prowadzenie bieżących rachunków bankowych, dokonywanie rozliczeń i innych usług) Bank centralny: (bank emisyjny, bank banków)- ma pozycję nadrzędną w stosunku do pozostałych banków, wpływa na ich działalność oraz jest odpowiedzialny za prowadzenie polityki pieniężnej państwa. FUNKCJE: 1)posiada monopol na emisję pieniądza gotówkowego; 2)pełni funkcję banku banków, tzn. zaopatruje banki komercyjne w pieniądz gotówkowy, reguluje rezerwy tych banków i udziela im pożyczek; 3) pełni funkcję banku państwa, tzn. prowadzi rozliczenia z rządem, obsługuje budżet państwa, pokrywa zobowiązania zagraniczne państwa, utrzymuje rezerwę państwową; 4) stabilizuje rynki finansowe, tzn. występuje jako „kredytodawca ostatniej instancji” – wspomaga pożyczkami banki i inne instytucje finansowe w sytuacji, gdy panika finansowa mogłaby zagrozić stabilności całego systemu finansowego kraju; 5) współuczestniczy w realizacji polityki pieniężnej państwa, kontroluje i reguluje podaż pieniądza i kredytu w gospodarce. W krajach z rozwiniętą gospodarką rynkową wzajemna zależność między bankiem centralnym a rządem jedną z 2 możliwych postaci: 1) B. centralny jest niezależny od rządu i cele swojej działalności ustala bez jego ingerencji. Celem jest stabilność cen. 2) B. centralny jest zależny od rządu . Rząd określa kierunki polityki banku, pozostawiając mu zadania wykonawcze. W tej sytuacji polityka monetarna banku centralnego powinna wspomagać rządową politykę gospodarczą bez względu na konsekwencje inflacyjne. Do najważniejszych narzędzi wykorzystywanych przez bank centralny do kontrolowania podaży pieniądza Kurs walutowy: Sprzedawcy i nabywcy kierują się w swoich działaniach rachunkiem ekonomicznym. Uczestnicząc w rynku, z niego pobierają istotne informacje i sygnały niezbędne do prowadzenia tegoż rachunku. Producenci (sprzedawcy) poszukują tanich surowców, materiałów, części itp., a zarazem poszukują nabywców, którzy zaakceptują ceny, przy których realizowana będzie strategia firmy. Nabywcy są zainteresowani tanimi źródłami zaopatrzenia itd. Jeżeli gospodarka krajowa, w skład której wchodzi dany podmiot, jest gospodarką otwartą, to kalkulacje ekonomiczne dotyczą nie tylko ewentualnych towarów, usług, kredytów pochodzenia krajowego, lecz także towarów, usług i kredytów oferowanych za granicą. Inaczej mówiąc, w ramach rachunku ekonomicznego rozważa się także alternatywne możliwości wynikające z danych rynku międzynarodowego i ewentualnych transakcji z partnerem zagranicznym; ów rachunek jest podstawą do zawierania transakcji międzynarodowych. W celu dokonania porównań międzynarodowych oraz zrealizowania transakcji, niezbędne jest użycie kursu walutowego jako narzędzia przeliczeń. Kurs walutowy jest relacją wymienną danej waluty na inną. Jest zatem ceną danej waluty wyrażoną w innej walucie Właśnie rynek walutowy jest miejscem takich transakcji, których przedmiotem są waluty krajowe; sprzedaje się jedną walutę w zamian za inną. ,,Miejsce" jest tu rozumiane umownie, chodzi o całokształt i warunki takich transakcji, dokonywanych zwykle przez banki komercyjne i wyspecjalizowane agencje finansowe. Mowa jest o rynku, należy zatem podkreślić, że występują na nim te same kategorie co na "zwykłych" rynkach towarów: podaż, popyt i cena. Podażą jest suma, łączna ilość danej waluty oferowanej do sprzedaży, popytem jest łączna ilość waluty nabywana przez kupujących, ceną zaś kurs tej waluty. System kursów płynnych, będących wynikiem gry sił rynku, a więc ustalanych przez relacje popytu i podaży. Zmiany popytu i podaży danej waluty powodują odpowiednie, tzn. równoważące, zmiany poziomu kursu walutowego, zachodzące nieustannie z dnia na dzień, a nawet z godziny na godzinę. W odróżnieniu od systemu kursów sztywnych, zjawisko obniżania się kursu płynnego danej waluty określane jest jako deprecjacja, a wzrostu kursu jako aprecjacja. Wymienialność jest to stan stosunków walutowych, w którym rząd i bank centralny tworzą podmiotom gospodarczym i osobom fizycznym możliwość swobodnego obrotu dewizami, tj. kupna lub sprzedaży dewiz. Bilans płatniczy jest zestawieniem wartości wszystkich transakcji ekonomicznych dokonanych w danym okresie między daną gospodarką krajową(przedsiębiorstwami, ludnością, rządem) a zagranicą. Jest więc zestawieniem wszelkich dochodów (wpływów), z jednej strony, ze wszystkimi wydatkami (płatnościami) na rzecz reszty świata, z drugiej strony. Bilans płatniczy jest ważnym wskaźnikiem stanu "zdrowia" gospodarki, wiele mówiącym o jej relacjach z otoczeniem. Jest narzędziem oceny sytuacji gospodarczej w minionym okresie, ale służy również do określania polityki ekonomicznej władz w odniesieniu do przyszłości. W pełnej księgowości bilansu płatniczego występuje bardzo dużo rodzajów transakcji. Dla uproszczenia posłużymy się grupami tych transakcji. Zwykle bilans płatniczy składa się z trzech rachunków: A) rachunku obrotów bieżących, w którym najważniejszą pozycją jest zazwyczaj handel towarami (stąd bilans handlowy jest istotnym elementem zarówno bilansu obrotów bieżących, jak i całego bilansu płatniczego) oraz wymiana usług i jednostronnych przekazów pieniężnych ludności i władz; B) rachunku obrotów kapitałowych, do których zalicza się przepływ inwestycji bezpośrednich osób i firm prywatnych, a także długo- i krótkookresowe przepływy pieniężne zarówno prywatne, jak i rządowe; C) rachunku zmian rezerw rządowych złota, obcych środków płatniczych i innych zasobów o charakterze rezerw. Odpowiadające powyższym rachunkom salda stanowią składowe całego bilansu płatniczego. Zazwxczaj różnią się od zera, lecz w sumie bilans musi sięrównoważyć. Zanim przejdziemy do kwestii równowagi bilansu płatniczego, pokrótce wyjaśnijmy znaczenie sald składowych. Bilans handlowy jest różnicą między wpływami z eksportU a wydatkami na import towarów całej gospodarki krajowej. Jeśli wpływy przewyższają wydatki, mówimy o dodatnim bilansie handlowym lub nadwyżce eksportowej. Jeśli dochody z eksportu są niższe od płatności za import, mówimy o ujemnym bilansie handlowym lub deficycie handlowym. Bilans obrotów bieżących oprócz bilansu handlowego obejmuje także saldo wartości transakcji usługowych, przekazów (transferów) pieniężnych ludności i władz oraz ruchu dochodów z inwestycji. Bilans obrotów kapitałowych to wynik netto przepływów kapitałowych, takich jak: inwestycje bezpośrednie, inwestycje portfelowe, kredyty bankowe długo- i krótkoterminowe, kredyty eksportowe. Z formalnego (księgowego) punktu widzenia bilans płatniczy zawsze jest zrównoważony, ponieważ każda transakcja ma stronę debetową i kredytową. Jednakże ekonomię interesuje nie formalny aspekt bilansu, lecz jego sens ekonomiczny. Meritum bilansu płatniczego dotyczy pojęcia nadwyżki i deficytu. Nie ma jednak jednoznacznej interpretacji ekonomicznej tych pojęć. Ostatnio najczęściej spotykane wyjaśnienie tych pojęć odwołuje się do wyróżnienia dwóch rodzajów transakcji ekonomicznych: autonomicznych i wyrównawczych. Przez transakcje autonomiczne rozumie się transakcje podejmowane z normalnych, ekonomicznych (komercyjnych) powodów, bez uwzględnienia ich wpływu na stan bilansu płatniczego Uak przykładowy import mercedesów przez amerykańskiego' pośrednika). Natomiast transakcje wyrównawcze to transakcje podjęte w odpowiedzi na transakcje autonomiczne; ich motywem jest stosowne uzupełnienie (skorygowanie) stanu bilansu płatniczego. Za nadwyżkę w bilansie płatniczym uważa się sytuację, gdy strona kredytowa transakcji autonomicznych, czyli przychody z nich, przewyższa ich stronę debetową, czyli płatności autonomiczne. Wówczas owa nadwyżka kredytowa transakcji autonomicznych jest niwelowana przez ujemne saldo transakcji wyrównawczych. Deficyt bilansu płatniczego zachodzi wtedy, gdy płatności z tytułu transakcji autonomicznych przewyższają dochody z nich; ów niedobór musi być wyeliminowany przez nadwyżkę z transakcji wyrównawczych. Funkcja redystrubucyjna - polega przede wszystkim na działaniach zmierzających do niwelowania zbyt dużych nie akceptowanych społecznie różnic dochodowych i majątkowych oraz pomocy ludziom starym, upośledzonym i chorym, którzy nie są w stanie radzić sobie sami. Państwo przejmuje część dochodów i poprzez transfery pieniężne przekazuje je tym osobom, które mają niskie dochody. Głównymi instrumentami realizacji tej funkcji są: system podatkowy, wydatki budżetowe, składki na ubezpieczenia społeczne oraz systemy różnego typu opłat i cen. Głównymi formami pomocy ze strony państwa są więc różnego typu świadczenia pieniężne (transfery), w tym: - dofinansowywane przez państwo (emerytury i renty, zasiłki inwalidzkie i chorobowe, zasiłki dla bezrobotnych), - w całości finansowane przed państwo (zasiłki dla osób o niskich dochodach, dodatki rodzinne, dodatki mieszkaniowe) - świadczenia w naturze (powszechna służba zdrowia i oświata) Negatywne zjawiska: - wszystkie zjawiska trzeba finansować (poziom tych świadczeń będzie wysoki). - sposób realizacji funkcji redystrybucyjnej prowadzi często do sprzeczności między tzw. sprawiedliwością społeczną a efektywnością ekonomiczną, - źle skonstruowany oraz zbyt rozbudowany system ubezpieczeń i świadczeń socjalnych podcina system motywacji do pracy i wywołuje problemy z jego dalszym finansowaniem, same świadczenia niejednokrotnie nie trafiają do tych, którzy ich najbardziej potrzebują. - sztywne płatności – pewna część budżetu jest przypisana na określone cele. Funkcja stabilizacyjna – polega na podejmowaniu przez państwo działań stabilizujących gospodarkę przez realizację głównie takich celów jak: osiągniecie i utrzymywanie w dłuższym okresie wysokiego tempa wzrostu gospodarczego, ograniczenie do minimum inflacji i bezrobocia, stabilizację rynku pieniężnego (aby stopa% kredytu nie była zbyt wysoka), możliwie najlepsze wykorzystanie rzeczowych czynników produkcji. Są to najważniejsze cele makroekonomicznej polityki państwa. Istnieją dwa zasadnicze rodzaje polityki makroekonomicznej państwa: polityka fiskalna (manipulowanie poziomem podatków i wydatków państwa) i polityka monetarna (manipulowanie przez bank centralny stopą wzrostu podaży pieniądza) Polityka podatkowa powinna zwalniać od podatku, uwzględniać ulgi. Podatki nadmiernie zmniejszają możliwość wydatków domowych, wpływają na inwestycje, potencjalną produkcję i zatrudnienie. Fiskalizm – wysoki poziom podatku. Polityka regulacji cen i płac – aby ceny nie wpływały na obniżenie popytu na towary. Wydatki Państwowe G stwarzają określony popyt na produkt społeczny, na jego wytworzenie, wpływają na wielkość konsumpcji zbiorowej. Z kolei zmiany w podaży pieniądza wpływają na zmiany stóp %, a pośrednia na inwestycje, budownictwo mieszkaniowe oraz eksport i import Funkcja stabilizacyjna Stabilizacyjna funkcja państwa polega na podejmowaniu przez państwo dział~ stabilizujących gospodarkę przez realizację głównie takich celów, jak: osiągnięcie i utrzymywanie w dłuższym okresie wysokiego tempa wzrostu gospodarczego, wyeliminowanie lub przynajmniej ograniczenie do minimum inflacji i bezrobocia, zmniejszenie amplitudy wahań poziomu aktywności gospodarczej (wahań koniunkturalnych) oraz możliwie najlepsze wykorzystanie rzeczowych czynników produkcji. Są to najważniejsze cele makroekonomicznej polityki państwa. Spośród nich celem akceptowanym bez zastrzeżeń przez wszystkich ekonomistów jest na dobrą sprawę tylko ograniczanie-inflacji. Państwo może osiągać ten cel m.in. przez konsekwentną (ale też na ogół mało popularną) długookresową politykę ograniczania dopływu pieniądza do gospodarki oraz hamowania wzrostu dochodów i świadczeń społecznych. Stosunkowo najwięcej kontrowersji wzbudza bieżące regulowanie koniunktury. Wynika to m.in. stąd, że oddziaływanie na przebieg koniunktury wymaga bardzo precyzyjnych i zarazem zmiennych w czasie (dostosowywanych do aktualnej sytuacji) posunięć ze strony państwa, których ostateczny wynik jest na ogół niezbyt pewny i które wiążą się ze znacznymi kosztami. Cele te i związane z nimi konsekwencje omawiamy dokładniej w dalszych rozdziałach podręcznika (w tym zwłaszcza " rozdziałach: czternastym, piętnastym i szesnastym). Wyróżnia się zwykle dwa zasadnicze rodzaje polityki makroekonomiczną państwa: politykę fiskalną (określaną niekiedy mianem budżetowej) oraz politykę monetarną (pieniężną). Polityka fiskalna polega głównie na manipulowaniu poziomem podatków płaconych przez społeczeństwo i wydatków państwa, natomiast polityka monetarna - na manipulowaniu przez bank centralny (w imieniu państwa) stopą wzrostu podaży pieniądza. Podatki obniżają dochody i ograniczają wydatki prywatne na konsumpcję indywidualną, a ponadto wpływają ~~ inwestycje, potencjalną produkcję i zatrudnienie. Wydatki państwa wpływają m.in. na wielkość konsumpcji zbiorowej. Zmiany w podaży pieniądza (ilości pieniądza w obiegu) wpływają z kolei na zmiany stóp procentowych, a pośrednio na inwestycje, budownictwo mieszkaniowe oraz eksport i import. Zarówno fiskalna, jak i monetarna polityka państwa oddziałuje przede wszystkim na popytową stronę gospodarki, przy czym oddziaływanie to ma głównie charakter krótkookresowy. Istotną rolę odgrywają tu mechanizmy mnożnikowe. natomiast oddziaływanie na stronę podażową ma raczej charakter średnio- i długokresowy, państwo może m.in, promować postęp techniczny (przez zwiększa~ nakładów na badania i rozwój), stabilizować rynek pieniężny, tworzyć bodźce do oszczędzania, oddziaływać na kwalifikacje pracowników oraz wpływać w inny sposób na takie czynniki, jak zatrudnienie, wydajność pracy i inwestycje, od których w dużym stopniu zależy potencjalne tempo wzrostu gospodarczego. Polityka ekonomiczna państwa wymaga stosowania różnorodnych instrumentów polityki ekonomicznej rozumiemy zmienne pozostające pod kontrolą państwa. Monetaryzm (M. Friedman i inni) głosi, że państwo powinno zrezygnować E polityki krótkookresowego regulowania koniunktury typu keynesistowskiego (stymulowanie popytu w celu ograniczenia bezrobocia itp.). Polityka ta zakłóca bowiem naturalną grę sił rynkowych i przynosi z reguły skutki odwrotne do zamierzonych. Wiąże się to m.in. z występowaniem opóźnień w procesie przygotowywania i realizacji konkretnych przedsięwzięć polityki gospodarczej, a także z kształtowaniem się oczekiwań podmiotów gospodarczych (iluzja pieniężna może, zdaniem monetarystów, występować tylko na krótką metę, wobec czego polityka stymulowania popytu nie ograniczy bezrobocia na długą metę, a jedynie zwiększy inflację). Bieżąca polityka ekonomiczna powinna być nastawiona głównie zapewnienie minimum płynności i elastyczności w gospodarce. Państwo powinno zatem koncentrować się na realizacji celów długookresowych przez oddziaływanie na wielkości globalne. Środki typu uznaniowego należy zastąpić ks. , 'em trwałych reguł postępowania i automatycznie działającymi rozwiązaniami instytucjonalnymi. Jak już pisaliśmy o tym w rozdziale trzecim, monetaryści stoją na stanowisku, że głównym zadaniem państwa jest walka z inflacją, sama inflacja jest, według nich, zjawiskiem pieniężnym, należy ją zwalczać przede wszystkim środkami polityki monetarnej (utrzymywanie określonego tempa wzrostu podaży pieniądza w dłuższym okresie itp.) o o o Z NETU Polityka monetarna (pieniężna) polega na regulowaniu stopy wzrostu podaży pieniądza w celu wspierania rozwoju gospodarczego oraz stabilizacji poziomu produkcji (cen) i zatrudnienia; podmiotem polityki monetarnej jest bank centralny. Funkcje banku centralnego; instytucja emitująca pieniądz gotówkowy; bank banków (zapewnia sprawne funkcjonowanie systemu bankowego); bank państwa (finansowanie deficytu, rozliczenia budżetu, kontrola podaży pieniądza). Obszary polityki monetarnej: a) regulowanie podaży pieniądza - dostosowywanie jej do poziomu przewidywanej aktywności gospodarczej oraz nieuniknionego wzrostu cen za pomocą: bazy monetarnej (pieniądza wielkiej mocy), która obejmuje gotówkę znajdującą się w obiegu oraz rezerwy gotówkowe banków komercyjnych; jej wielkość wpływa na podaż pieniądza poprzez mnożnik kreacji pieniądza, którego wielkość zależy od współczynnika rezerw banków komercyjnych oraz od stosunku ilości gotówki do ilości depozytów; podaż pieniądza = wskaźnik kreacji pieniądza * baza monetarna; stopy procentowej polegającej na ustalaniu stopy procentowej i dostarczaniu odpowiedniej ilości pieniądza w formie kredytów dla banków komercyjnych; b) operowanie zmianami stopy procentowej - określanie "ceny" kapitału; stopa procentowa pełni funkcję wskaźnika-informatora o polityce pieniężnej państwa oraz funkcję bodźca (wpływa na zachowania przedsiębiorstw i gospodarstw domowych); c) oddziaływanie na kurs walutowy (stabilizacja). Instrumenty polityki pieniężnej: a) oddziaływanie na płynność bankową: stopa dyskontowa - określanie stopy procentowej stosowanej przez bank centralny przy udzielaniu pożyczek bankom komercyjnym; operacje otwartego rynku - działania polegające na kupowaniu i sprzedawaniu przez bank centralny publicznych papierów wartościowych i wywieraniu w ten sposób wpływu na rezerwy gotówkowe banków komercyjnych; rezerwy obowiązkowe - część rezerw, która nie może być wykorzystywana przez banki komercyjne do udzielania pożyczek (wyraża się ją w procentach wartości depozytów złożonych w danym banku); b) bezpośrednia kontrola kredytów bankowych - ograniczanie drogą administracyjną wzrostu kredytów bankowych (racjonowanie kredytów); a. o o b. c. d. Ekspansywna (miękka) polityka pieniężna - zwiększanie podaży pieniądza (obniżanie stopy dyskontowej, zakupy na otwartym rynku, obniżanie poziomu rezerw obowiązkowych). Restrykcyjna (twarda) polityka pieniężna - zmniejszanie podaży pieniądza (podwyższanie stopy dyskontowej, sprzedaż na otwartym rynku, podwyższanie poziomu rezerw obowiązkowych). Selektywna polityka kredytowa polega na modyfikowaniu zachowania instytucji kredytowych celem ułatwienia pewnym obszarom gospodarki dostęp do kredytów (kredyty preferencyjne, gwarancje kredytowe, racjonowanie kredytów). Ograniczenia skuteczności polityki pieniężnej: konflikty celów: zewnętrznych z wewnętrznymi (np. bilans płatniczy stopa procentowa); wewnętrznych (np. inflacja bezrobocie); problemy z realizacją polityki pieniężnej; niedostateczna elastyczność struktur ekonomicznych i społecznych; ograniczenia swobody kształtowania polityki pieniężnej przez organizacje międzynarodowe. Import - przywóz towarów, usług lub kapitału z zagranicy w celu wykorzystania ich na rynku wewnętrznym — innymi słowy: zakup towarów i usług produkowanych za granicą. Eksport (łac.) (Ex) nazywamy dobra, które zostały wytworzone w danym kraju a następnie sprzedane za granicą.
