Zaburzenia wymowy a trudności w nauce czytania i pisania. Z

Marta Pociecha
Szkoła Podstawowa Przymierza Rodzin
Warszawa
Temat: Zaburzenia wymowy a trudności w nauce czytania i pisania.
Związek między zaburzeniami mowy i trudnościami w czytaniu i pisaniu
1. mogą mieć wspólną etiologię
2. pisanie i czytanie są formami mówienia i dlatego niedorozwój pierwszej czynności ma
wpływ na rozwój drugiej.
3. u podstaw leżą zaburzenia kompetencji językowej
Dzieci z wadami wymowy i obniżonym poziomem słuchu fonematycznego popełniają dużo
błędów fonetycznych. Czynią to przede wszystkim w pisaniu ze słuchu, ale sporadycznie
w przepisywaniu, pisaniu z pamięci oraz w tzw. pisaniu na zadany temat.
Przy zaburzeniach słuchu fonematycznego występują trudności w rozpoznawaniu wyrazów
różniących się tylko jedną cechą dystynktywną oraz brak stabilności wzorców słuchowych
wyrazów, a co za tym idzie nieprawidłowa wymowa i zaburzone wzorce kinestetyczno –
ruchowe. Wpływa to na znaczne utrudnienie dokonywania analizy i syntezy słuchowej
wyrazów – czynności fundamentalnej w procesie pisania i czytania. Pamięć wzorców
słuchowych wyrazów warunkuje zapamiętanie kolejności głosek i sylab w wyrazie oraz
zatrzymanie ich w pamięci. Zrozumienie zdania wymaga zapamiętania w ten sposób ciągu
wyrazów, a także związków logiczno - gramatycznych, jakimi są one powiązane.
Czy wszystkie wadliwe sposoby wymowy znajdują odbicie w piśmie? Okazuje się, że nie
wszystkie cechy substancji fonicznej mogą być transformowane na substancję graficzną dając
odbicie w piśmie. Istnieje wiele wadliwych form wymowy poszczególnych głosek, które nie
mogą znaleźć odpowiednika w piśmie (np. r języczkowe, n tylnojęzykowe)
Błędy pisma spowodowane wadliwą artykulacją ujawniają się przede wszystkim wówczas,
gdy obu (trzem) głoskom w wypowiedzi otoczenia odpowiada jedna w wymowie (paralalia)
danego osobnika. Tak, więc paralalia staje się przyczyną wadliwych zapisów nazywanych
błędami fonologicznymi.
Wadliwa wymowa, polegająca na deformacji dźwięków a tym samym tekstu mówionego,
może być najprawdopodobniej także przyczyną zniekształceń tekstu pisanego.
Substancja foniczna ucznia zapisującego dyktowany tekst ma charakter zredukowany.
w procesie pisania ze słuchu prawidłowy wzorzec słuchowy może ulec całkowitej utracie.
Uczeń z zaburzoną wymową nie może w pełni korzystać z własnego magazynu
wewnętrznego, gdyż wadliwe wrażenia kinestetyczne wiążą się u niego z prawidłowym
wzorcem słuchowym. Pisze on tak, jak mówi, a nie tak jak słyszy.
Zależność między niskim poziomem ortografii a wadami wymowy.
Stosowanie odpowiednich ćwiczeń artykulacyjnych zwłaszcza w młodszych klasach szkoły
podstawowej, może wpłynąć na ortografię uczniów.
Trudności w pisaniu i czytaniu bardzo często obserwujemy u dzieci, u których występowały
zaburzenia mowy w rozwoju ontogenetycznym bądź występują jeszcze w wieku szkolnym.
Stwierdza się u nich deficyty percepcji słuchowej, wzrokowej, funkcji ruchowych i ich
wzajemnej integracji.
w zależności od rodzaju deficytu dzieci mają trudności z:
• różnicowaniem liter kształtopodobnych,
• różnicowaniem liter dźwiękopodobnych
• ujawniają słaby poziom graficzny pisma
• napotykają specyficzne trudności w czytaniu.
Mowa, czytanie i pisanie jako czynności wyższe są efektem współdziałania i koordynacji
wzrokowo- słuchowo- ruchowej. Angażują te proste funkcje i je integrują, dlatego też często
obserwujemy współwystępowanie zaburzeń mowy, czytania i pisania.
Do zaburzeń, które mogą mieć wpływ na rozwój wymienionych funkcji zaliczamy:
• dyslalię
• opóźnienie rozwoju mowy
• zaburzenia tempa mówienia
• zaburzenia koordynacji ruchów artykulacyjnych
• często „artykulację zlewającą się”
Trudności ujawniają się głównie w klasach II- III.
Relacji istniejących między zaburzeniami mowy a trudnościami w nauce czytania i pisania
nie można sprowadzać do bezpośredniego wpływu tych zaburzeń na proces czytania i pisania.
Istotnym ogniwem zależności przyczynowo skutkowych, istniejących między tym
zjawiskami, są zaburzenia percepcyjno- motoryczne.
W klasie i ujawniają się trudności u dzieci mających zaburzenia w zakresie analizatora
wzrokowego, kinsetetyczno – ruchowego. w klasie II ważniejszą rolę w powstawaniu
trudności odgrywały zakłócenia w funkcjonowaniu analizatora słuchowego. w piśmie znaleźć
można zakłócenia procesu lateralizacji.
Wpływ zaburzeń mowy na naukę czytania i pisania stwierdzono w przypadku zaburzeń
artykulacyjnych, nie stwierdzono natomiast wpływu jąkania na pismo.
Większą przeszkodę w nauce czytania i pisania stanowią dysfunkcje analizatorów niż same
zaburzenia mowy. Dzieci, które wykazały duże zaburzenia mowy a mniejsze deficyty radziły
sobie z nauką lepiej niż dzieci z mniejszymi zaburzeniami mowy a dużymi deficytami.
w zaburzeniach funkcji ruchowych i kinestetyczno- ruchowych należy doszukiwać się
wspólnej przyczyny zaburzeń mowy, jak i trudności w nauce czytania i pisania.
Dzieci dyslektyczne popełniają więcej błędów o charakterze znaczeniowym, przy czym
więcej błędów występuje przy pisaniu słów rzadko używanych o trudnej strukturze. Dzieci
dysgraficzne mają trudności z kontrolą motoryczną, koordynacją wzrokowo – ruchową.
Problem odnosić się może do braku rozumienia treści tekstu pisanego przez dziecko. Przy
powtórnym pisaniu tego samego tekstu występowało znacznie mniej błędów niż przy pisaniu
spontanicznym. Problem wiąże się z mniejszym stopniem rozumienia struktur językowych.
Powiązanie czytania z procesem nadawania nazw.
Ważną rolę w czytaniu odgrywa szybkie rozpoznawanie liter oraz szybka artykulacja.
Stwierdzono u osób słabo czytających małą zdolność do integracji słuchowo – wzrokowej
oraz słabą pamięć słuchową. U dyslektyków mamy do czynienia z brakiem wrażliwości
słuchowej na podobieństwo fonologiczne w pamięci bezpośredniej.
Trudności w pisaniu i czytaniu można podzielić na trzy rodzaje:
I występujące u osób z wadami mowy – osoby te piszą tak jak wymawiają
II trudności niezależne od wymowy – mogą występować zarówno u osób z mową
prawidłową, jak wadliwą (rozbieżność między mową a pismem, jeżeli ktoś ma wadę
wymowy i pisze tak jak mówi nie ma u niego dysgrafii)
III dysgrafia – błędy ortograficzne
Nie wszystkie osoby z wadami wymowy robią błędy w czytaniu i pisaniu. Osoby
z zaburzeniami mowy pochodzenia obwodowego (dysglozje) np. z seplenieniem
międzyzębowym, bocznym, z nosowaniem nie mają trudności w czytaniu i pisaniu.
Zniekształcona wymowa głosek nie znajduje odbicia w piśmie. Trudności te występują u osób
z zaburzeniami mowy pochodzenia centralnego tzn. u dyslalików i afatyków.
Trudności mogą być spowodowane zaburzeniami słuchu mownego ( tzn. słuchu
fonematycznego albo mnezji słuchowej) lub zaburzeniami motorycznymi (tzn. kinestezji
artykulacyjnej).
W wypadku zaburzenia kinestezji artykulacyjnej prawidłowe wzorce słuchowe głosek są
kojarzone z wadliwymi wzorcami kinestetycznymi. Dzieci mają trudności w przyswojeniu
sobie systemu znaków graficznych np. jeśli głoski š, ž, č, są zastępowane w mowie przez s, z,
c, z dziecko uczy się znaków graficznych głosek š, ž, č, ale nie wie kiedy je należy stosować,
bo nie mając wzorców kinestetycznych tych głosek nie wymawia ich.
Objawy zaburzeń mowy i trudności w pisaniu występujące przy zaburzeniach kinestezji
artykulacyjnej.
* nieróżnicowanie słuchem głosek mało kontrastowych lub czuciem ułożenia narządów
mowy właściwego tym głoskom. Analogiczne zaburzenia występują w piśmie.
dźwięczne : bezdźwięczne
p : b, f : w, t : d , s : z
ustne: nosowe
o : ą, e : ę, b : m, d : n
pod wzg. miejsca artykulacji s:
sz : ś, z : ż (rz) :ź, c : cz : ć
pod wzg. stopnia zbliżenia narządów mowy s:
c, t : c, z : dz, ż (rz) : dż : drz
Objawy zaburzeń mowy i trudności w pisaniu spowodowanych zaburzeniami kinetyki mowy
będą podobne do tych objawów, jakie występują przy zaburzeniach amnezji słuchowej.
Polegają one na:
• przestawianiu głosek i sylab
• opuszczaniu głosek w wyrazach
• dodawaniu głosek tzn. na braku wzorca słuchowego lub ruchowego wyrazu.
U osób z wadami mowy może pojawiać się dysgrafia i dysleksja.
Pojawiają się u dzieci trudności w zapamiętaniu pewnych znaków graficznych oraz brak
skojarzeń między głoską a literą.
Najczęściej mylone są:
• dwuznaki dz : dż : drz : dź
• litery podobne kształtem
p : b, m : n, a : ą, i : l, R : L, b : d, n : u, e : ę, T : D, g : d, h : k, e : l, P : B
Brak koordynacji między ruchami rąk a werbalizacją powoduje błędy:
- niekończenie wyrazów
- zamiast u pisze y, zamiast o – a
Zniekształcenie wzorca graficznego wyrazu przyczynia się do opuszczania liter
i przestawiania ich.
Dysortografia
Objawia się:
- nieprawidłowym nazywaniem znaków graficznych
- nieznajomością zasad ortograficznych; mylenie ó :u, ż :rz, h :ch
Może być spowodowana złą pamięcią wzrokową, utrudniającą utrwalanie się wzorca
wzrokowego wyrazu.
- myleniem i oraz j (artykulacja obu głosek różni się nieznacznie)
- utratą dźwięczności i udźwięcznieniem spółgłosek na końcu wyrazu i w środku
dzieci zapisują wyrazy, których pisownia różni się od wymowy , tak jak je wymawiają.
-
opuszczaniem znaków diakrytycznych lub stosowaniem ich w sposób nieprawidłowy.
Trudności w czytaniu (dysleksja)
- wyrazy nie są czytane całe
- opuszczane są sylaby w środku wyrazów
- opuszczane są wyrazy ( czytanie powierzchowne, słowa dobrze znane są czytane
poprawnie)
- przestawiane są sylaby (uczeń czyta całość, a potem wraca do sylab)
- brak dostatecznej szybkości w czytaniu
- wadliwy jest sposób robienia pauz w czytaniu tekstu, niewłaściwa melodia zdania oraz
nieprawidłowe akcenty logiczne lub ich brak świadczące o niedostatecznym zrozumieniu
tekstu.
Nurty badań nad procesem czytania i pisania
NEUROPSYCHOLIGWISTYCZNY (Spionek, Bogdanowicz)
- Badają funkcjonowanie analizatorów słuchowego, wzrokowego i kinestetyczno –
ruchowego lub procesy integracji percepcyjno – motorycznej, leżącej u podstaw procesu
czytania i pisania.
PSYCHOLINGWISTYKA (Wiig, Semel)
- Proces czytania i pisania stanowi twórczy akt językowy. Starają się ustalić związek
między kompetencją lingwistyczną (abstrakcyjna wiedza dziecka o języku) a trudnościami
w czytaniu i pisaniu.
SOCJOLINGWISTYKA (Donahve, Pearl, Bryan)
- Zakładają, że oprócz sprawności percepcyjno – motorycznych i kompetencji lingwistycznej
o sukcesie w nauce czytania i pisania decyduje też kompetencja rozumiana jako skuteczny
sposób posługiwania się językiem w sytuacjach komunikacyjnych.
Bibliografia
Polański E. : Badania nad ortografią uczniów. Logopedia nr 13 / 19978
Borkowska A. , Tarkowski Z. Kompetencja językowa i komunikatywna dzieci z trudnościami
w czytaniu i pisaniu. Logopedia nr 17/1997
Bytnar – Hys R. : Trudności w pisaniu u dzieci opóźnionych w rozwoju mowy. Logopedia
nr.18/1991
Nowicka J. : Dysleksja u dzieci w młodszym wieku szkolnym w praktyce pedagogicznej.
Logopedia nr 20/ 1993
Styczek I. Logopedia