Przyczyny trudności w czytaniu i pisaniu

Przyczyny trudności w czytaniu i pisaniu
Problematyka trudności w nauce czytania i pisania jest przedmiotem zainteresowania
i badań psychologów, pedagogów, językoznawców już od ubiegłego stulecia. Zjawisko to
było i jest określane różnymi terminami, m.in. wrodzona ślepota słowna, legastenia,
dysleksja, specyficzne trudności w czytaniu i pisaniu. Zwolennicy istnienia tego zjawiska
przyjmują, że przyczyna powstania dysleksji nie jest do końca poznana. Najczęściej można
spotkać się ze stwierdzeniem, że u dzieci przejawiających opóźnienia i zaburzenia funkcji
percepcyjno – motorycznych występują również inne czynniki, które mogły spowodować
pewne deficyty i być przyczyną trudności szkolnych, w tym trudności w czytaniu i pisaniu.
W Polsce dla określenia rodzaju poszczególnych trudności funkcjonują trzy pojęcia:
dysleksja, dysortografia i dysgrafia.
Słowa te pochodzą z języka greckiego:1
 dysleksja: „dys” - znaczy ciężko, „leksis” - wyraz, mowa,
 dysgrafia: „graphein” – rysować, pisać,
 dysortografia: „orthos” – znaczy prosty, posłuszny.
I
tak dysleksja jest najczęściej określeniem specyficznych trudności w czytaniu;
dysortografia to trudności w pisaniu, które utożsamiane są z popełnianiem różnego typu
błędów, w tym ortograficznych, a dysgrafia – to zaburzenia strony graficznej pisma.
W literaturze spotyka się określenie dysleksja w znaczeniu szerszym, służy ono do
potraktowania wymienionych zaburzeń łącznie.
Według definicji ustalonej na Światowej Konferencji Neurologów USA 1958 –
dysleksja to zaburzenie, które przejawia się niemożnością opanowania umiejętności czytania
i pisania mimo dobrej inteligencji i warunków środowiskowych. Niezdolność ta jest
warunkowana zaburzeniami podstawowych funkcji poznawczych. „Dysleksję wyodrębniono
z szerokiego pojęcia trudności w uczeniu się jako zaburzenie specyficzne, które występuje u
dzieci z normą intelektualną. Częstotliwość występowania określa się na 15 % populacji
dzieci szkolnych. Częściej występuje u chłopców, w stosunku 3:1”2
W. Kopaliński, Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych,
Warszawa 1985, ss. 107, 247, 161, 306.
2
H. Jaklewicz, Minimalne uszkodzenie mózgu, W: Psychiatria wieku rozwojowego (red. A.
Popielarska), Warszawa 1981, s. 204.
1
1
Badania prowadzone w Polsce w latach 1960 – 1971 pod kierunkiem H. Spionek
nastawione były na poszukiwanie przyczyn dysleksji w defektach funkcji zaangażowanych
przy pokonywaniu trudności czytania i pisania. Wykazały one, że opóźnienia rozwoju
wymienionych funkcji odbijają się w znacznym stopniu na przebiegu nauki czytania i pisania.
Stwierdzono, że w przypadkach uczniów klas I – IV z niepowodzeniami szkolnymi poważne
opóźnienie rozwoju percepcji wzrokowej występuje w 56,3 % - 79,1 %; bardzo znaczne
opóźnienie w zakresie percepcji słuchowej u 64,2 % - 74,0 % badanych, a obniżenie
sprawności motorycznej zawierało się w granicach 16,7 % - 36,1 %. U znacznej części
uczniów stwierdzono współwystępowanie dwóch lub trzech deficytów funkcji percepcyjno –
motorycznych..3
H. Spionek proponuje następującą definicję dysleksji:„(...) proponujemy nazwać
dysleksją
oraz dysgrafią wyłącznie takie trudności w czytaniu i pisaniu, które są
spowodowane deficytami rozwoju funkcji percepcyjno – motorycznych, obliczanymi w
stosunku do wieku dziecka, a ocenionymi w relacji do jego ogólnego poziomu umysłowego.”4
Panujące obecnie poglądy na temat przyczyn trudności w czytaniu
i pisaniu można ująć następująco:5
 Koncepcja genetycznego uwarunkowania dysleksji. Zakłada się tutaj, że u podnóża
trudności w czytaniu i pisaniu leży dziedziczenie pewnych cech, które uniemożliwiają naukę.
Dziecko jest jakby skazane na to, co przekazują mu przodkowie.
 Koncepcja minimalnych uszkodzeń mózgu w czasie okołoporodowym. W wieku
wczesnodziecięcym wyrażają się one nadpobudliwością ruchową, niezgrabnymi ruchami,
zaburzeniami mowy – konsekwencją tego są trudności w czytaniu i pisaniu, niska sprawność
grafomotoryczna, zaburzenia zachowania.
 Opóźnienia lub nieprawidłowe kształtowanie się funkcji analizatora wzrokowego,
słuchowego, ruchowego oraz procesu lateralizacji i orientacji przestrzennej – czyli tych
funkcji, które są fizjologicznym podłożem czytania i pisania.
 Koncepcje psychogenne. Trudności w czytaniu i pisaniu silnie uwarunkowane są
zaburzeniami emocjonalnymi. Mają one najczęściej źródło w konfliktach w środowisku
3
Zob., H. Spionek, Zaburzenia rozwoju uczniów a niepowodzenia szkolne,
Warszawa 1981, ss. 132, 138,142.
4
Ibidem, s.222.
5
Zob., B. Sawa, Jeżeli dziecko źle czyta i pisze, Warszawa 1987, ss. 68-69.
2
rodzinnym. Sytuacja taka na pewno nie sprzyja nauce. Uczeń nie może sprostać wymaganiom
szkoły. Konsekwencją tego najczęściej jest niechęć do wszelkich wysiłków do pracy,
zwłaszcza na początku nauki szkolnej. Złą sytuację rodzinną może powodować także rozpad
rodziny, alkoholizm, upadek moralny rodziców.
 Bardzo istotną przyczyną pojawiania się trudności w czytaniu i pisaniu jest stosowanie
wadliwych metod nauczania przez nauczyciela. Wynika to najczęściej z niedostatecznego
przygotowania wielu nauczycieli do pracy
z dziećmi. Brak rzetelnej wiedzy, nieznajomość
zagadnień związanych z przygotowaniem dziecka do czytania i pisania, niedocenianie
istotnych wskazań do pracy z dzieckiem, niestosowanie zasady indywidualizacji
w tak
ważnym okresie jakim są klasy 0 – III – daje szereg konsekwencji. Próby uczenia czytania i
pisania „na siłę”6 – w sytuacji gdy uczeń nie osiąga odpowiedniej dojrzałości do rozpoczęcia
czytania i pisania. „Od stanu syntezy i analizy głoskowej zależeć będzie powodzenie w nauce
pisania i czytania. (...) Dobra znajomość liter jest konieczna w czasie czytania. (...) Od
wrażliwości fonemowej, od różnicowania fonemów zależy pisanie.”7 To tylko niektóre z
licznych wskazań do pracy z dzieckiem zalecanych przez B. Rocławskiego. Nieprzestrzeganie
tak istotnych podstaw na pewno doprowadzi dziecko do rychłego niepowodzenia.
 Trudności w czytaniu i pisaniu wynikają bardzo często z posługiwania się gwarą lub
żargonem albo są konsekwencją nie wyrównanych wad wymowy. Problem ten silnie
akcentuje B. Rocławski w „Poradniku fonetycznym dla nauczycieli”. Autor pisze: „Nauka
pisania i czytania bez wyuczenia poprawnej wymowy jest marnowaniem wysiłku ucznia
i nauczyciela. Ważna jest dlatego dobra obserwacja wymowy dzieci rozpoczynających naukę
czytania i pisania.”8Autor kładzie szczególny nacisk na kształtowanie sprawności
fonetycznych. Przydatne są tu przede wszystkim ćwiczenia kształcące słuch fonemowy,
fonetyczny i pamięć fonetyczną. W pracy z dziećmi sam nauczyciel musi prezentować wzór
poprawnej polszczyzny mówionej. Musi ona być wyrazista i zgodna z normami ortofonii
polskiej.
Jak widać istnieją różne stanowiska dotyczące przyczyn trudności w czytaniu i
pisaniu. Nie są one uznawane za jedynie obowiązujące i w pełni wyczerpujące. Chociaż
można odnieść wrażenie, że szczególnie „preferowane”9 są pierwsze cztery wymienione
Zob. B. Rocławski, Nauka czytania i pisania, Gdańsk 1995.
I. B. Rocławscy, Przewodnik metodyczny do elementarza Świat głosek i liter,
Gdańsk 1995, ss. 5-6.
8
B. Rocławski, Poradnik fonetyczny dla nauczycieli, Warszawa 1986, s. 18.
9
Określenie własne.
6
7
3
poglądy. To na nich buduje się dysleksję. Problemy omawiane dalej są jakby mniejszej wagi,
mniej istotne. Ale czy słusznie?!
Opracowanie:
mgr Dorota Klaja
Szkoła Podstawowa Witanowice
4