Rozdział 25. Rozwój gospodarki Japonii w latach

Rozdział 25.
Rozwój gospodarki Japonii w latach
1991-1996
Ewelina Kaźmierska-Kurtović
Wstęp
Na przełomie lat 80. i 90.doszło do znacznego osłabienia wzrostu gospodarczego Japonii. Przyczyniło się do tego niewystarczające tempo unowocześniania
przemysłu przetwórczego, trudności spowodowane utrzymaniem starych zasad
organizacji i zarządzania gospodarką. Zasady te przydatne w okresie wzrostu
gospodarczego, stały się luksusem wówczas, gdy gospodarka wykazywała stagnację.
Lata 1990-1995 charakteryzował:
»
»
»
»
spadek wartości majątku trwałego,
rosnąca liczba złych kredytów,
trudności firm ubezpieczeniowych i banków,
straty w działalności produkcyjnej itp.
Jednocześnie zwiększyła się wartość eksportu, co przy niższym tempie wzrostu importu przyniosło ogromne nadwyżki w handlu zagranicznym. Nie uchroniło to jednak eksporterów od trudności związanych ze wzrostem wartości jena.
Tym samym opóźniał się proces znaczącej poprawy sytuacji gospodarczej. Zarówno w 1994 roku, jak i w 1995 r. Japonia nie zdołała powrócić nawet do kilkuprocentowego przyrostu dochodu narodowego.
W tych latach podjęto wiele działań stymulujących zwiększenie tempa wzrostu gospodarczego:
»
»
»
obniżenie podatków,
wzrost wydatków na roboty publiczne,
rozbudowa programu kredytowego.
560
Ewelina Kaźmierska
561
Spowodowało to wzrost tempa rozwoju gospodarczego z około 1% w 1994
roku do 2,3% w 1995 roku. Szybka aprecjacja jena dokonana w latach 1993 i
1995 zmusiła jednak do:
»
»
»
zredukowania nakładów inwestycyjnych w przemyśle,
zwiększenia importu towarów,
obniżenia stopnia opłacalności eksportu.
W dążeniu do przezwyciężenia skutków bieżącej recesji rządy japońskie podejmowały decyzje dotyczące zwiększenia nakładów inwestycyjnych m.in. na:
»
»
»
rozwój infrastruktury
budownictwo mieszkaniowe
konsumpcję indywidualną.
Trzeba zwrócić uwagę, że Japonia do 1991 roku znajdowała się w szczególnej
sytuacji: z jednej strony umacniała swą pozycję na rynku światowym, z drugiej
zaś jej gospodarka znajdowała się w zastoju. Prezentowane w prasie zachodniej
opinie, że aprecjacja jena usunie japońskie towary z rynku światowego, zupełnie się nie sprawdziły - następowało dalsze umocnienie jena, dalszy wzrost eksportu i gromadzenie nadwyżek eksportowych. W ciągu 5 lat (1990-1994) japoński produkt krajowy brutto wzrósł z poziomu 55% amerykańskiego PKB do 70%
(Practical…). Innymi słowy, Japonia dążyła do historycznego celu, którym byłoprzekroczenie amerykańskiego poziomu PKB, i zajęcia w 2000 roku pierwszego
miejsca w światowym rankingu ekonomicznym.
W celu zapobieżenia zjawisku tzw. „bańki mydlanej” oraz inflacji spodziewa- nej w wyniku wybuchu kryzysu w Zatoce Perskiej w sierpniu 1990 roku,
rząd i Bank Japonii przestawiły się na politykę zaciskania pasa. Następnie
doszło do tzw. zjawiska pęknięcia bańki mydlanej. Jego wynikiem było załamanie kursów akcji i cen nieruchomości, co wywołało kryzys finansowy. W bilansach banków powstało wiele złych kredytów i bezwartościowych zabezpieczeń.
W warunkach rynkowych byłoby z tej sytuacji tylko jedno wyjście – skurczenie
się systemu finansowego. Ale w Japonii po załamaniu się bąbla spekulacyjnego,
system finansowy rozrósł się ponad miarę pod względem liczby i wielkości instytucji, ich fizycznych mocy, zatrudnienia i wielkości udzielonych kredytów. W
normalnych warunkach ta nadwyżka byłaby zlikwidowana poprzez upadek
niektórych banków lub domów maklerskich, fuzje i przejęcia, przy czym
wkłady ulokowane w dotkniętych krachem instytucjach musiałyby zostać
pokryte przez podatników. Państwo próbowało jednak nie dopuścić do uporządkowania systemu finansowego, co w efekcie przyniosło tylko opóźnienie
tego procesu.
562
Rozwój gospodarki Japonii w latach 1991-1996
25.1. Lata 1991-1992
Mniej więcej w połowie 1991 roku gospodarka doznała kolejnego poważnego załamania. W polityce rządu i Banku Japonii nastąpił ponowny zwrot ku
mniej rygorystycznym zasadom. Na szczególną uwagę zasługuje szeroki pakiet
gospodarczy z sierpnia 1992 roku, który przewidywał dodatkowe nakłady na
roboty publiczne i miał na celu doprowadzenie do ożywienia gospodarczego
poprzez zwiększenie krajowego popytu. Fundusze przeznaczone na jego realizację zamknęły się kwotą 10,7 biliona jenów. Był to największy tego typu pakiet w
historii gospodarki japońskiej.
Natomiast rok 1992 został naznaczony wieloma skandalami politycznymi. W
rezultacie wysiłki w sferze polityki gospodarczej nie były wystarczające. Recesje,
których Japonia doświadczyła po II wojnie światowej, były spowodowane głównie dużymi wahaniami między wielkością popytu i podaży – nadmierną produkcją i ograniczoną konsumpcją. Recesja lat dziewięćdziesiątych spowodowana
została wyżej wspomnianym pęknięciem bańki mydlanej, którego następstwem
było załamanie aktywów finansowych, spadek wartości ziemi i budynków oraz
spadek wartości aktywów. Bezpośrednimi efektami tego stanu była stagnacja w
wydatkach konsumentów, inwestycjach korporacji w fabryki i wyposażenie, inwestycjach publicznych oraz popycie na usługi. Pobocznym efektem było osłabienie produktu narodowego brutto. Ze względu na ścisły związek między wartością majątku narodowego, jak również przepływ pieniądza, dóbr i siły roboczej okazało się niezwykle trudne określenie pozycji Japonii w cyklu gospodarczym (Nippon… 1993, s. 46). Dlatego też rząd nie był zdolny do odpowiedniej
reakcji na zmieniająca się sytuację gospodarczą i podjęcie stosownych kroków.
Podczas gdy wielu ludzi wierzyło, iż ostatni boom gospodarczy przewyższy rekordowy, trwający 57 miesięcy, wzrost, który miał miejsce w 1965 roku, gospodarka objawiła tendencje zniżkowe w I kwartale 1991 roku. Wzrost trwał 50
miesięcy.
Gospodarka japońska lat dziewięćdziesiątych przeżywała trudne czasy, gdyż
poprzedni zwycięzcy stali się przegranymi. Ze względu na błędne analizy ekonomiczne i opóźnienie, z którym ustanowiona została polityka gospodarcza, już
wtedy przewidywano znaczne zwolnienie tempa wzrostu gospodarczego w najbliższym czasie. W celu uporania się z zaistniałą sytuacją w marcu 1992 roku
rząd zdecydował się na stymulujące gospodarkę zmiany obejmujące m.in.:
»
»
zwiększenie inwestycji przez firmy energetyczne i komunikacyjne,
wsparcie działalności małych i średnich przedsiębiorstw.
Ewelina Kaźmierska
563
Pomimo tych działań zniżkowy trend gospodarczy nie został zatrzymany. Brak
nowych miejsc pracy i spadek dochodów gospodarstw domowych obniżył konsumpcję indywidualną. To z kolei przyniosło gwałtowny spadek sprzedaży samochodów i artykułów gospodarstwa domowego, co zaowocowało zwiększeniem zapasów dóbr trwałego użytku. Nowe i bardziej wydajne metody produkcji wprowadzone w czasie „bubble economy” dodatkowo przyczyniały się do
tego, że zapasy towarów wciąż wzrastały. Były one eksportowane w ogromnych
ilościach, co wpływało pozytywnie na bilans handlu zagranicznego. W 1992 roku
nadwyżka w handlu zagranicznym osiągnęła poziom 117.600.000 dolarów amerykańskich po potrąceniu kosztów (Nippon… 1993, s. 47).
Japonia, jako jedyna wśród krajów rozwiniętych osiągnęła tak ogromną
nadwyżkę, co spotkało się z krytycznym stosunkiem innych krajów do jej polityki eksportowej. Rząd japoński dokonał zniżkowej rewizji nominalnego wzrostu
gospodarczego w 1992 roku z 3,5% do 1,6% (Nippon… 1993, s. 46).
W roku finansowym 1992 gospodarka z trudem uniknęła zerowego wskaźnika wzrostu. Spadł on bowiem do 0,4%, a w rok później – do powojennego poziomu 0,2% (MTO, 1996, s. 41). Sektor prywatny stanął w obliczu konieczności
zredukowania nadmiernych zapasów, wyposażenia i zatrudnienia – pozostałości
po nadmiernych inwestycjach poczynionych w latach gospodarki bańki mydlanej. Rząd odpowiedział na tę sytuację zastosowaniem szeregu środków nadzwyczajnych i włączeniem do budżetu na rok 1993 stymulującego pakietu nakładów na roboty publiczne, gwarantowanych zwiększoną emisją obligacji
przedsiębiorstw budowlanych. Tymczasem Bank Japonii we wrześniu 1993 roku
obniżył oficjalną stopę dyskontową do rekordowo niskiego poziomu 1,75%
(MTO, 1996, s. 41).
25.2. Rok 1993
Rozwój gospodarki japońskiej w roku 1993 można - według Agencji Planowania Gospodarczego – podzielić na trzy okresy:
» od początku roku do wczesnej wiosny
» od lata do końca 1993 roku (kiedy to znów dała się zauważyć stagnacja)
» od początku 1994 roku, gdy w niektórych dziedzinach gospodarki zaczęły się
ujawniać pewne przychylne oznaki ożywienia.
Rok finansowy 1993, pokazujący powyżej opisane etapy, można określić jako
rok ryzyka spadku kursu jena. Od drugiego kwartału 1991 roku ryzyko spadku
kursu powtarzało się, gdyż obniżenie poziomu wzrostu gospodarczego doprowadziło do wyników gorszych niż oczekiwano. W 1993 roku Agencja Planowania
564
Rozwój gospodarki Japonii w latach 1991-1996
Gospodarczego orzekła, że w czerwcu gospodarka niemalże sięgnęła dna, w
przeciwieństwie do I kwartału, w którym widać było pozytywne oznaki. W 1993
roku stopa wzrostu PKB została odnotowana jako 0,0% (dla PNB –0,1%), co było
dalekie od wszelkich prognoz. Realizacja ryzyka spadku kursu w dużym stopniu
dotyczyła negatywnych skutków wywołanych aprecjacją jena. Sytuację pogarszały fakty iż:
»
»
»
aprecjacja ta była niewielka w porównaniu z kursem dolara amerykańskiego
nastąpiła w okresie zastoju gospodarczego
miał wówczas miejsce znaczny spadek cen ropy naftowej.
Podczas zwolnienia tempa rozwoju gospodarczego indywidualna konsumpcja
przeżywała stagnację spowodowaną tym, że stopa wzrostu konsumpcji była
prawie równa stopie wzrostu dochodu. W rezultacie realny dochód obniżał się
w porównaniu z początkiem 1993 roku i osiągając 0,0% wzrostu w II połowie
roku. Jest rzeczą oczywistą, że relatywnie niska stopa wzrostu realnego dochodu wiąże się z niską stopą wzrostu konsumpcji indywidualnej.
Z krótkookresowej perspektywy, częściowe ożywienie gospodarki dało się
zauważyć w pierwszej połowie 1993 roku, jednak nie wpłynęło uzdrawiająco na
gospodarkę jako całość (JIIA, s. 91-104).
Działania te doprowadziły w końcu do dźwignięcia się gospodarki w październiku 1993 roku, dzięki inwestycjom w roboty publiczne oraz ożywieniu w
zakresie budownictwa mieszkaniowego. W roku finansowym 1994 stopa wzrostu podniosła się do poziomu 0,5%. Proces odnowy gospodarczej opóźniła jednak seria ciosów zadawanych gospodarce począwszy od lata 1994 roku. W
czerwcu kurs jena wzrósł do poziomu 100 jenów za dolara, w styczniu 1995 roku prefektura Kansai (region Kobe) przeżył katastrofalne trzęsienie ziemi, a sektor finansowy zmagał się z poważnym obciążeniem w postaci niespłacanych
kredytów. W odpowiedzi na tę sytuację Bank Japonii obniżył oficjalną stopę
dyskontową do 1% w kwietniu 1995 roku i do 0,5% we wrześniu tegoż roku.
25.3. Lata 1994-1995
Gospodarka Japonii ożywiła się umiarkowanie w 1994 roku po przezwyciężeniu ryzyka spadku kursu mającego miejsce aż do 1993 roku. Aby uczynić możliwym podtrzymanie ożywienia, uznano za konieczne wsparcie krańcowego popytu, który znacznie ucierpiał z powodu aprecjacji jena, jak również trzęsienia
ziemi w Hanshin-Awaji.
Ożywienie gospodarcze zatrzymało się w drugim kwartale 1995 roku pod
wpływem następujących czynników:
Ewelina Kaźmierska
»
»
»
565
zakres oddziaływania na uzdrowienie gospodarki ze strony inwestycji w sektorze publicznym oraz budownictwie, które miały być główną siła wiodącą, stał się
mniejszy niż oczekiwano
stałe inwestycje produkcyjne, które miały być drugą wiodącą siłą zmian na drodze do przyspieszenia wzrostu, wymagały czasu,
aprecjacja jena oraz zwolnienie tempa wzrostu gospodarki USA miały ogromny
wpływ na zatrzymanie ożywienia (JIIA, s. 91-104).
W roku finansowym 1995 stopa wzrostu podniosła się do 2,3% (MTO, s. 41).
W wymaganym okresie Japonia zachowała pozycję drugiej potęgi gospodarczej
świata. Według „National Accounts” z 1996 roku – opracowania OECD, poświęconego sytuacji gospodarczej poszczególnych państw – oraz danych statystycznych Agencji Planowania Gospodarczego, PNB Japonii w 1994 roku wyniósł 4,7
biliona dolarów, co zapewniło jej drugie miejsce po Stanach Zjednoczonych (6,6
biliona dolarów). Wskaźnik PNB Japonii na 1 mieszkańca osiągnął w 1994 roku
wartość 37.618 dolarów i był najwyższy wśród 24 krajów członkowskich OECD.
Japonię wyprzedziły Niemcy, ale pod koniec 1991 roku udało się jej odzyskać
pozycję lidera, którą utrzymała do końca 1995 roku z wynikiem 77 milionów jenów (MTO, s. 42).
Tabela 25.1. Dane ilustrujące sytuację gospodarczą Japonii (realny procentowy wzrost
w stosunku do poprzedniego okresu)
1992
Produkt narodowy brutto
(rok finansowy 1995=100%)
Konsumpcja indywidualna (59,4%)
Nakłady inwestycyjne na prywatne zakłady i
wyposażenie (15,9%)
Nakłady inwestycyjne na indywidywidualne
budownictwo mieszkaniowe (4,9%)
Zwiększenie prywatnych zapasów (0,2%)
Wydatki rządu (9,3%)
Inwestycje rządu (9,3%)
Nadwyżka bilansu płatniczego (0,8%)
Eksport towarów, usług i transfery (12,3%)
Import towarów, usług i transfery (11,4%)
Rok finansowy
1993
1994
1995
0,4
0,2
0,5
2,3
0,9
1,4
1,7
2,7
-6,6
-10,0
6,3
5,1
-3,7
5,3
8,9
-6,7
-79,1
3,0
17,6
4,8
-0,4
45,9
1,8
13,3
0,2
4,1
2,0
3,1
2,4
6,6
9,4
1,6
10,0
4,7
15,1
Źródło: White Papers of Japan 1994-1995, The Japan Institute of International Affairs
566
Rozwój gospodarki Japonii w latach 1991-1996
25.4. Rok 1996
W roku finansowym 1996 największą pozycję w budżecie po stronie wydatków stanowił koszt obsługi obligacji państwowych. Według stanu na koniec
1995 roku wartość niezrealizowanych obligacji wynosiła 221 bilionów jenów
(2,2 biliona dolarów), a koszt obsługi tego zadłużenia, w tym oprocentowania i
wykupu, wynosił 16,4 biliona jenów (159 mld dolarów), czyli 21,8% łącznych
wydatków. Przedłużająca się recesja ograniczyła przychody podatkowe, zmuszając rząd do zwiększenia emisji obligacji państwowych. Udział obligacji państwowych wzrósł do 28% w ogólnym bilansie budżetu na rok 1996. Rząd wznowił emisję obligacji deficytowych w roku finansowym 1994, po kilkuletniej przerwie. Japonia osiągnęła wysoki wskaźnik zadłużenia wewnętrznego w stosunku
do PNB w porównaniu z innymi, głównymi uprzemysłowionymi krajami świata.
Jeśli uwzględnić kryteria stosowane w Stanach Zjednoczonych i Europie Zachodniej, wewnętrzne zadłużenie Japonii osiągnęło w sumie 6,8 bilionów dolarów, co oznacza że na każdego mieszkańca kraju przypada dług w wysokości 65
tysięcy dolarów. Zgodnie z tą sama metodologią w 1995 roku deficyt budżetowy kraju był jednym z najwyższych wśród państw należących do OECD i wyniósł
7,6% (wobec 2,8% w Stanach Zjednoczonych), a w 1996 roku – 7% PKB. Przedłużająca się recesja ograniczyła przychody podatkowe, zmuszając rząd do
zwiększenia emisji obligacji państwowych (np. udział obligacji państwowych w
ogólnym bilansie budżetu na rok finansowy 1996 wzrósł do 28%) (Jasiecki 1998,
s. 26-27).
Tabela 25.2. Zadłużenie państwa w stosunku do PKB (w %)
Japonia
USA
Wielka Brytania
Niemcy
69,6
50,8
35,4
37,2
Francja
42,7
Źródło: The Japan Economic Review, b.m.w., October 15, 1997.
Tabela 25.3. Wskaźnik cen w latach 1990–1995
1990
Deflator PKB
Deflator prywatnej konsumpcji
2,2
2,6
1991
1992
2,0
2,5
1,5
2,1
1993
1994
0,8
1,3
0,1
0,3
1995
-0,9
-0,6
Źródło: OECD Economic Outlook, nr 53/95, s. 50; nr 58/95, s. 48
Tabela 25.4. Zmiany stóp procentowych w latach 1990–1995
Rok
1990
1991
1992
1993
Stopa %
5,25
6,0
5,5
5,0
4,5 3,75 3,25
2,5 1,75
1995
1,0
0,5
Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Facts and Figures of Japan, Tokyo 1993, s. 36; A. Zychowicz, Gospodarka na rozdrożu, „Życie Gospodarcze”, nr 1/1994.
Ewelina Kaźmierska
567
Na uwagę zasługuje prowadzona przez rząd Japonii polityka gospodarcza. Ci sami politycy, którzy mówili publicznie o pilnej potrzebie reform, z
jeszcze większym zdecydowaniem je uniemożliwiali. Dobrym tego przykładem jest los rządu Hashimoto. Doszedł on do władzy posiadając – jak rzadko który z poprzedników – opinię rządu reformatorskiego. Wybory do izby
niższej parlamentu w październiku 1996 roku nie przyniosły wprawdzie Partii
Liberalno-Demokratycznej (LDP) większości absolutnej, ale dzięki koalicji z socjaldemokratami, którzy stali się siłą marginalną (15 deputowanych) oraz
niewielką partią Sakigake (dwóch deputowanych) rządząca partia zapewniła
sobie głosy konieczne do przeforsowania swoich inicjatyw w parlamencie.
Upadek największej partii opozycyjnej Shinshinto, której liczni deputowani
przeszli do LDP, sprawił, że zaledwie kilka miesięcy po wyborach liberalni
demokraci dysponowali większością w parlamencie.
LPD była w komfortowej sytuacji – zależnie od problemu mogła korzystać
albo ze swych partnerów koalicyjnych, albo z „renegatów” z Shinshinto. Po
raz pierwszy od 1993 roku powstała sytuacja, w której układ sił w parlamencie umożliwia spójną politykę rządu.
Pozycja Hashimoto jako premiera była początkowo stosunkowo silna. Jako
polityk, który raczej nie był uwikłany w walki frakcyjne w łonie LDP, miał wizerunek osoby niezależnej i zdecydowanej na reformy. W 1996 roku ponownie
uczynił LDP partią samodzielnie sprawującą rządy. Wcześniej urzędowały dwa
gabinety bez udziału LDP (1993–1994) oraz rząd koalicyjny, w którym LDP
wprawdzie dysponowała większością, ale była uzależniona od głosów socjaldemokratów. Hashimoto zapowiedział reformę pięciu wielkich dziedzin:
»
»
»
»
»
budżetu państwa,
administracji,
systemu finansowego,
ubezpieczeń społecznych,
systemu oświaty.
Wydawało się, że warunki polityczne, osoba premiera i ogólne pro reformatorskie nastawienie opinii społecznej sprawią, iż tym razem za retoryką pójdą czyny. Dzisiaj uważa się, że reformatorska inicjatywa Hashimoto zakończyła się
niepowodzeniem. To, co było zaletą z punktu widzenia utrzymania władzy –
stabilna większość – okazało się czynnikiem niesprzyjającym polityce reform.
568
Rozwój gospodarki Japonii w latach 1991-1996
25.5. Inwestycje zagraniczne Japonii
Od roku finansowego 1990 do roku 1992 zagraniczne inwestycje bezpośrednie znacznie spadły, co wiązało się z pogarszającą się sytuacją gospodarki bańki
mydlanej. W roku finansowym 1993 wartość inwestycji wzrosła po raz pierwszy
od czterech lat do 36 mld dolarów. Było to związane ze zwyżką kursu jena, która
skłoniła producentów do inwestowani w Chinach i innych krajach. Firmy japońskie, między innymi w celu poprawy efektywności działania, chcąc obniżyć koszty produkcji rozpoczęły inwestycje w Azji. Region ten stał się atrakcyjny również
ze względu na stabilność walut powiązanych z dolarem i rosnącą siłę nabywczą
mieszkańców. W tym czasie, koszty jednoczenia się Niemiec i wątpliwości co do
przebiegu procesu integracji państw Unii Europejskiej sprawiły, że wielkość inwestycji japońskich w Azji wzrosła trzykrotnie, a w Europie – spadła. Spadek ten
dotyczył również Europy Środkowo-Wschodniej.
Rysunek 25.1. Japońskie inwestycje bezpośrednie za granicą w latach 1992-1996
6000
mld jenów
4000
Ogółem
Europa
2000
0
1992
1993
1994
1995
1996
Źródło: Piech (1998).
W roku podatkowym 1995 suma japońskich inwestycji bezpośrednich za
granicą wyniosła 50,694 mld dolarów i wzrosła o 23,5% w porównaniu z rokiem
poprzednim. Najwięcej zainwestowano w Ameryce północnej (wzrost o 27,7%)
– 22,76 mld dolarów (z czego 93% w Stanach Zjednoczonych), w Azji – 12,26
mld dolarów, a w Europie – 8,47 mld dolarów (wzrost o 35,9%). Spośród państw
europejskich najwięcej zainwestowano w Wielkiej Brytanii (3,4 miliardy USD), w
Holandii (1,5 mld USD). We Francji wartość inwestycji wzrosła 2,5-krotnie
(Nippon… 1997, s. 78-79).
Natomiast w następnym roku podatkowym, JETRO podało, że japońskie inwestycje zagraniczne spadły do 48,019 mld USD (5,3% mniej niż w roku poprzednim). W Ameryce Północnej inwestycje wrosły o 1,1%, w Azji wyniosły
Ewelina Kaźmierska
569
11,61 mld USD, w Europie 7,37 mld USD. Nomura Research Institute podaje, że
w 1996 roku spośród 4156 japońskich firm działających w Europie, tylko 2,8%
działało w Europie Środkowo-Wschodniej. Spośród firm naszego regionu, 20,5%
ulokowanych było w Polsce, 21,3% w Czechach, 32,5% na Węgrzech, 9% w Rumunii (w pozostałych krajach poniżej 5%) (Piech 1998, s. 56-57).
Bibliografia
Jasiecki K. (1998), Japonia u progu XXI, SGH, październik-grudzień.
MTO (1996), Współczesna Japonia, Międzynarodowe Towarzystwo Oświatowe, b.m.w.
Nippon – a charted survey of Japan 1993/1994 (1993), b.m.w., sierpień.
Nippon 1997 (1997), Business Facts and Figures, JETRO, Tokyo.
Piech K. (1998), Inwestycje japońskie na świecie i w Polsce, badania własne w Katedrze
Polityki Gospodarczej SGH, październik-grudzień.
Practical handbook of productivity and labour statistics ‘98-’99, Japan Productivity Center for Socio-Economic Development.
White Papers of Japan 1993-1994 – annual abstracts of official reports and statistics of
the Japanese government, The Japan Institute of International Affairs.
White Papers of Japan 1994-1995 – annual abstracts of official reports and statistics of
the Japanese government, The Japan Institute of International Affairs.