Rozdział 27. Rozwój Japonii po II wojnie światowej i kryzys
advertisement
Rozdział 27. Rozwój Japonii po II wojnie światowej i kryzys gospodarczy lat 1998-1999 Michał Braczkowski, Joanna Knast Wstęp Okres po drugiej wojnie światowej to wręcz spektakularny rozwój gospodarczy kraju ubogiego w surowce naturalne, kraju, którego spokój burzony jest przez siły natury, czy to w postaci trzęsień ziemi, czy też wybuchów wulkanów, kraju pokonanego w drugiej wojnie światowej. W naszej pracy prześledzimy sytuację gospodarczą Japonii od okresu po drugiej wojnie światowej do pierwszych miesięcy roku 2000. W pierwszej części pracy omówimy przyczyny dynamicznego wzrostu gospodarczego od początku lat 50. do końca lat 80. Podczas kiedy rozwój gospodarki światowej został znacznie zahamowany w latach 70. i 80., a gospodarka Japonii rozwijała się względnie szybko. Jednakże „japoński cud gospodarczy” zakończył się w początku lat 90. W drugiej części pracy prześledzimy politykę rządu japońskiego w latach 1990-1998. Od początków bowiem ostatniej dekady tego wieku japońska gospodarka, tkwiąc w poważnym i długotrwałym załamaniu, poszukiwała nowej drogi rozwoju. Dokładniej prześledzimy problem bezrobocia, inwestycje zagraniczne w Japonii, rządy sprawowane przez dwóch polityków z Partii LiberalnoDemokratycznej oraz oceny programów ich reform. W trzeciej części pracy spróbujemy zastanowić się nad wymową wskaźników ekonomicznych Japonii w kontekście uwarunkowań społecznych i ekonomicznych. Na początek jednak, spróbujmy przez chwilę pomyśleć o Tokio i o Osace. Nie budzi naszych wątpliwości, które z tych dwóch japońskich miast ma silniejszą pozycję, tak pod kątem gospodarczym, jak i politycznym. Jednakże przed drugą wojną światową sytuacja wyglądała zupełnie inaczej. Porównanie wypadało na 580 Michał Braczkowski, Joanna Knast 581 korzyść Osaki: w roku 1935 Osaka wyprzedziła Manchester, dotychczasowego lidera w produkcji bawełny. 17% japońskiej produkcji oraz obsługa 58% importu i eksportu w Kobe i innych portach otaczających Osakę znacznie przewyższały osiągnięcia tokijskie – 14% produkcji i obsługa 13% handlu portowego. Po zakończeniu drugiej wojny światowej Japonia utraciła 44% swojego przedwojennego terytorium, zniszczonych zostało wiele ośrodków przemysłowych. Japonia traci kolonie, spada znaczenie handlu z Azją, przemysł tekstylny traci swoje dotychczasowe znaczenie. Rozwija się konstrukcja okrętów oraz przemysł ciężki. Przemysłowcy z Osaki przenosili się masowo do Tokio - nowa siedziba ułatwiała kontakty z władzą niezbędne do uzyskania obcej waluty. Tokio stało się centrum polityczno-gospodarczym Japonii. Przytoczyliśmy przykład prawdopodobnie jednej z największych zmian w dziejach Japonii po drugiej wojnie światowej, aby stał się on symbolem wielu innych ewolucji gospodarczych, jakie miały miejsce w kraju o centralistycznym sposobie sprawowania władzy. 27.1. Japonia w latach 1945-1990 27.1.1. Okres przyspieszonego rozwoju Okupacja amerykańska zmierzała do takich rozwiązań gospodarczych, które upodobniłyby gospodarkę Japonii do amerykańskiego systemu gospodarczego (Kaja, 1996, s.21). Aby przyspieszyć wzrost gospodarczy poprzez stymulację konkurencji dążono do rozwiązania zaibatsu poprzez dwie ustawy: „Ustawę antymonopolową”, oraz „Ustawę o eliminacji nadmiernej koncentracji potencjału przemysłowego”. Zaplanowanym podziałem objęto jedynie 18 firm z planowanych 325. Japończycy chcieli iść bowiem własną drogą. Umożliwiła im to pośrednio zimna wojna – Japonia, postrzegana jako bastion przeciw komunizmowi, musiała być silna gospodarczo. Przeprowadzono reformę rolnictwa, produkcja przemysłowa oparta była na założeniu, że produkcja stali stymuluje wydobycie węgla, natomiast węgiel przyczynia się do zwiększenia produkcji stali (Minoru, Takeshi, 1997, s. 7). W 1949 roku Joseph Dodge wprowadził plan zmierzający do zahamowania inflacji oraz położenia podstaw do samowystarczalnej gospodarki japońskiej. Pierwsze dwudziestolecie omawianego przedziału czasu nazywane jest okresem przyspieszonego rozwoju, ponieważ przeciętna roczna stopa wzrostu PKB wynosiła 10% (Kaja, 1996, s. 26). Wraz ze spektakularnym wzrostem domowego popytu na dobra trwałego użytku, takie jak czarno-białe telewizory, pralki i lodówki, gospodarka japońska 582 Rozwój Japonii po II wojnie światowej… wzrastała w latach 1955-64 średnio o 9,8%. Wskaźnik ten wzrósł do 11,8% w drugiej połowie lat 60. (Minoru, Taheshi, 1997, s.7) i w 1967 roku gospodarka japońska była drugą potęgą gospodarczą po USA w „niekomunistycznej części świata”. Ten okres charakteryzował się dużymi inwestycjami w nowe fabryki i wyposażenie, jak i importem technologii. Decydującym czynnikiem wzrostu gospodarczego była ekspansja w handlu międzynarodowym. Było to istotną częścią polityki poprawy produktywności pracy. Wspieranie eksportu odbywało się poprzez powołanie Biura ds. Handlu Zagranicznego (Trade Organisation JETRO), stworzenie korzystnego dla eksporterów systemu podatkowego wzmocnionego preferencyjnymi kredytami, jak i systemu ubezpieczeń eksportowych. Dochody z eksportu przeznaczane były na import zagranicznych technologii. Położono również nacisk na modernizację środków produkcji. Cel ten został osiągnięty poprzez stymulowanie oszczędności i rozbudzanie inwestycji w tych działach gospodarki, które charakteryzowały się niską produktywnością. Istotnym czynnikiem rozwoju była niska cena surowców na międzynarodowym rynku. Nie bez znaczenia dla wskaźników gospodarczych są nastroje społeczeństwa. W ramach jednego z wielu planów 5-letnich, jakie zostały wytyczone w powojennej Japonii, niezwykle ważnym ze względów psychologicznych był „Plan podwojenia dochodu” premiera Hayato Ikedy. Jego celem było poprawienie warunków życia ludności oraz stworzenie warunków do pełnego zatrudnienia. 27.1.2. Charakterystyka systemu finansowego Wzrost gospodarczy potęgowany był poprzez stabilny system finansowy. Już w czasie wojny nastąpiła reorganizacja systemu bankowego. Banki zostały podporządkowane bankowi centralnemu Japonii. Dynamicznie się rozwijający sektor przemysłowy wykazywał silną potrzebę dopływu funduszy. Wysokie oszczędności gospodarstw domowych skutecznie wychodziły naprzeciw tym potrzebom. Banki przyciągając kapitał z sektora prywatnego udzielały kredytów preferowanym gałęziom przemysłu. To „pośrednie finansowanie”, będące podstawową formą redystrybucji funduszy podczas dynamicznego wzrostu gospodarczego, umożliwiało bankowi centralnemu kontrolowanie kierunków rozwoju gospodarczego, poprzez przydzielanie preferencyjnych kredytów. Dynamiczny rozwój gospodarczy powodował wysokie wpływy budżetowe. Jednakże bank centralny miał również możliwość kontroli gospodarki za pośrednictwem polityki monetarnej. W okresie wzrostu gospodarczego Bank of Japan zwiększał finansowanie poprzez pożyczki i operacje otwartego rynku, co wspomagało szybki wzrost gospodarczy. Z drugiej strony, gdy boom ekono- Michał Braczkowski, Joanna Knast 583 miczny prowadził do deficytu bilansu płatniczego, co obniżało rezerwy dewizowe, restrykcyjna polityka państwa była skuteczna w ograniczeniu dopływu źródeł finansowania, hamowała popyt wewnętrzny i likwidowała powstały deficyt. 27.1.3. Specyfika systemu zatrudnienia Kolejną przyczyną sukcesu japońskiej gospodarki był specyficzny dla tego kraju system zatrudnienia, preferujący dożywotnie zatrudnienie i zapewniający pracownikom stosunkowo wysokie pensje oraz równą promocję. Zwalnianie z pracy starano się zastąpić przesunięciami do innych działów w obrębie tej samej firmy. Wysokie zarobki połączone z polityką zachęcania pracowników do nabywania produktów własnej firmy stymulowały popyt konsumpcyjny przyczyniając się do wzrostu gospodarczego. Współudział w sukcesach firmy osiągano poprzez wspólne dyskutowanie w firmie wszelkich propozycji zmierzających do poprawy produktywności pracy (Kaja, 1996, s.25). W firmach zatrudniona była znaczna liczba pracowników tymczasowych, co umożliwiało zmiany w liczbie pracowników zgodne z potrzebami rynku. 27.1.4. Wzrost znaczenia Japonii Sukces gospodarczy lat 60. spowodowany lojalną rządowi postawą społeczeństwa przyczynił się do sformułowania przez premiera Kakuei Tanaka założeń nowej polityki przewidującej utrzymanie 10% wzrostu gospodarczego. Gwałtowny wzrost gospodarczy zapewnił Japonii nową rolę na arenie międzynarodowej. W 1952 roku wstępuje ona do Międzynarodowego Funduszu Walutowego, trzy lata później do Generalnego Układu Ogólny w Sprawie Taryf Celnych i Handlu (GATT). W roku 1956 Japonia staje się członkiem ONZ, zaś osiem lat później wstępuje do OECD. Członkostwo oznaczało konieczność podjęcia kroków liberalizujących gospodarkę. Należy jednak zaznaczyć, że pomimo podjętych w tym kierunku działań protekcjonizm państwowy zachował swoją siłę. Rok 1972 oznacza przejście na płynny kurs walutowy. Należy zaznaczyć, że międzynarodowa współpraca była dla Japonii ważna nie tylko ze względu na korzyści gospodarcze, ale również ze względów obronnych. Japonia ma co prawda dobrze wyszkolone i uzbrojone tzw. siły samoobrony, ale ze względów politycznych nie zostały one przekształcone w armię w pełnym tego słowa znaczeniu. Dlatego też Japonia w przypadku kryzysu zbrojnego musiała mieć poczucie bezpieczeństwa. Przynależność do wspólnot międzynarodowych takie poczucie zapewniała. 584 Rozwój Japonii po II wojnie światowej… 27.1.5. Kryzys lat siedemdziesiątych Jednakże lata 70. oznaczają koniec stałego wysokiego tempa wzrostu gospodarczego na całym świecie. Osłabienie koniunktury odbija się również niekorzystnie na gospodarce Japonii. Plan premiera Tanaka zastąpiony zostaje przez bardzo skutecznie przeprowadzoną „Politykę zmniejszania skali”. W latach 1974-78 wydajność pracy wzrastała przeciętnie w ciągu roku o 8%, przyczyniając się do wzrostu PKB o ponad 5% w skali rocznej w drugiej połowie lat 70. (Kaja, 1996, s. 31). Japońskie przedsiębiorstwa zdołały uniknąć dużych zwolnień1. Podczas kiedy zmniejszyło się zatrudnienie w przemyśle znacznie wzrosło zatrudnienie w sektorze usług, co pozwoliło na utrzymanie poziomu bezrobocia poniżej 3% (Minoru, Takeshi, 1997, s. 9). Sukcesem były również osiągnięte porozumienia ze związkami zawodowymi – pracownicy godzili się na ograniczenie podwyżek płac do poziomu niewiele powyżej wskaźnika wzrostu cen. W rezultacie rząd japoński nie musiał wprowadzić aż do roku 1977 polityki wzrostu gospodarczego. Kolejnym powodem utrzymania zadawalającego wzrostu gospodarczego był rozwój eksportu przyczyniający się do wzrostu PKB o 1-2% w okresie pomiędzy rokiem 1974-77. Powiększenie się wpływów netto z eksportu pomogło Japonii przetrwać załamanie z lat 1980-82 (Shibata, 1998, s.414). Polityka ograniczania popytu w celu zahamowania inflacji przyczyniła się do spowolnienia wzrostu gospodarczego w drugiej połowie lat 70. (Minoru, Takeshi, 1997, s. 9). 27.1.6. Bezpośrednie przyczyny kryzysu Istotną przyczyną kryzysu japońskiej gospodarki jest zjawisko złych długów. Japońskie banki chętnie udzielały kredytów pod zastaw hipoteki. Lata 80-te to okres bardzo dużego wzrostu cen ziemi. Ze względu na wymagania kredytowe wydawało się, że cena ziemi będzie rosła w nieskończoność. W efekcie rosła wartość majątku wielu japońskich firm, wynikająca nie tyle ze zwiększonego posiadania ziemi, ile ze wzrostu wartości poszczególnych jednostek. Banki nie obawiały się ryzyka związanego z udzielanym pożyczkami, licząc w każdej chwili na pomoc państwa. W roku 1990 rząd wydał wyraźny zakaz udzielania kredytów na transakcje ziemią pozarolniczą. W efekcie ceny ziemi drastycznie się obniżyły. Właściwą 1 Pierwszym krokiem zmniejszania liczby zatrudnionych było zwolnienie kobiet pracujących tymczasowo - ponieważ kobiety w większości powróciły do prowadzenia gospodarstw domowych nie były liczone jako „całkowicie bezrobotne” (Shibata, 1998, s. 414). Michał Braczkowski, Joanna Knast 585 reakcją rynku powinno być zlikwidowanie złych kredytów i bezwartościowych zabezpieczeń, co skutkowałoby upadkiem niektórych banków lub domów maklerskich, oraz fuzjami i przejęciami tychże. Wkłady ulokowane w dotkniętych krachem instytucjach musiałyby zostać pokryte z pieniędzy podatników (Ekhre 2000). Na takie rozwiązanie nie zdecydował się jednak rząd Japonii. Wagę problemu złych długów najlepiej podkreślają dane liczbowe. W efekcie załamania się „bubble economy” ceny ziemi spadły w latach 1991-94 o 516 bilionów jenów. Zaś do roku 1998 spadły o ponad 50% swojej wartości (Makin, 1999). Ponadto w okresie od 1989 do 1992 roku ceny akcji na giełdzie tokijskiej obniżyły się o 490 bilionów jenów. Innymi słowy wartość aktywów w tych dwóch obszarach obniżyła się o wielkość porównywalną do dwóch PNB (Akira, 1999, s. 16).Tak krytyczna sytuacja zmuszała firmy, które zaciągnęły kredyty na kupno ziemi, do starania się o kolejne pożyczki w celu spłacenia zaległych zobowiązań. Obawiając się bankructwa swoich dłużników banki udzielały im kredytów, zwiększając w ten sposób zjawisko złych długów. Spodziewając się wzrostu cen ziemi zaniechano w początkowym okresie, kiedy jeszcze ingerencja byłaby skuteczna, reform strukturalnych zmierzających do redukcji zadłużenia. Rząd jednakże nie chciał się zdecydować na tak niepopularny społecznie krok. Trudno byłoby przekonać podatników, że ich pieniądze przeznaczone zostaną na pokrycie długów przedsiębiorstw. W styczniu 1998 roku, według szacunków rządu japońskiego, złe długi osiągnęły wielkość 6,7 biliona jenów (620 mld USD), co stanowiło 15% poziomu PKB. W latach 1984-89 wskaźnik giełdowy wzrósł czterokrotnie, podczas kiedy po roku 1990 rozpoczął się radykalny spadek notowań Giełdy Tokijskiej - ponad trzykrotny w trzecim kwartale 1991 roku. Interwencją Ministerstwa Finansów był milczący zakaz sprzedaży akcji (Kaja, 1996, s. 35). Zjawisko niezwykłej hossy na giełdzie Tokijskiej w latach 80. tłumaczone może być (Kaja, 1996, s. 35) polityką rządu nakazującą utrzymanie niskiej stopy procentowej. Podyktowane było to trzema czynnikami. Po pierwsze celem rządu było pobudzanie wzrostu gospodarczego poprzez zachęcanie do zaciągania kredytów. Po drugie różnica stóp procentowych skłaniała do lokowania posiadanych dolarów w amerykańskich papierach wartościowych. Po trzecie w wyniku porozumienia z 1986 roku przeprowadzona została zmiana kursu jena w stosunku do dolara z 250 do 170 jenów. Efektem aprecjacji jena było zmniejszenie opłacalności eksportu. Aby nie dopuścić do odpływu dewiz i w celu stymulacji popytu krajowego konieczne było utrzymanie niskiej stopy procentowej. Polityka ta prowadzona była w latach 1986-89. Niskie stopy procentowe nakręcały ceny papierów wartościowych na giełdzie. Ponadto część pożyczek przeznacza- 586 Rozwój Japonii po II wojnie światowej… na na inwestycje w krajowy rynek finansowy doprowadziła do zjawiska przegrzania gospodarki, do tak zwanej „bubble economy”. Trudna sytuacja Japonii miała swe źródło również w systemowych i strukturalnych czynnikach. » Japonia zakończyła proces „doganiania” gospodarczego rozwiniętych krajów Zachodu. Oznaczało to konieczność własnej inicjatywy technologicznej, koniec procesu kopiowania zachodnich wzorów. » Wraz z nadejściem „megakonkurencji” Japonia musiała liczyć się z nowymi konkurentami, w szczególności tygrysami azjatyckimi, na korzyść których nierzadko przemawiały pensje niższe dziesięcio- lub nawet piętnastokrotnie. » Japońskie społeczeństwo jest społeczeństwem niezwykle gwałtownie się starzejącym. W ten sposób rośnie grupa ludności, która nie bierze czynnego udziału w życiu zawodowym, lecz uzależniona jest od alternatywnych źródeł dochodów – przede wszystkim od oszczędności. Jest to proces nieporównywalny w swym tempie do społeczeństw innych wysoko rozwiniętych państw (Akira, 1999, s. 17). Jeśli przyrost naturalny będzie utrzyma się na podobnym poziomie to za 800 lat całe społeczeństwo Japonii będzie mogło zmieścić się na dużym pięćdziesięciotysięcznym stadionie. Tabela 27.1. Przewidywana liczba ludności w Japonii do roku 2050 Lata Przewidywana liczba ludności (w tys. osób) 1995 2000 2010 2020 2030 2040 2050 125 570 126 892 127 623 124 133 117 149 108 964 100 496 Źródło: Facts and Figures, Foreign Press Center/Japan, 1999, s. 9. 27.1.7. Banki i system finansowy Do roku 1998, na mocy ustawy, japoński rynek finansowy podzielony był na pięć sektorów. Były to banki komercyjne, długoterminowe banki kredytowe, domy inwestycyjne, firmy ubezpieczeniowe i banki powiernicze. Poszczególne instytucje finansowe nie mogły łączyć działalności nawet poprzez spółki zależne czy stowarzyszone. Taki układ był korzystny dla banków japońskich, które były przeciwne formom liberalizacji. Tym bardziej, że w Japonii prowadzona była tzw. polityka sterowania administracyjnego realizowana przez Ministerstwo Finansów i Bank Japonii, założony w roku 1882, polegająca na dostosowywaniu Michał Braczkowski, Joanna Knast 587 stóp procentowych i innych środków polityki finansowej do kondycji ekonomicznej instytucji finansowych o najsłabszych wynikach operacyjnych. Dostosowanie to obniżało stopy procentowe do poziomu niższego, niż wynikającego z wolnej gry rynkowej. W przypadku problemów finansowych banku ministerstwo prowadziło politykę kredytowania pomostowego, sugerując innym bankom utworzenie konsorcjum kredytowego lub zalecało przejęcie kapitałowe upadającego banku. A zatem dla banków nie istniała zatem realna groźba bankructwa. Kolejnym przejawem japońskiej polityki finansowej był znaczny niedorozwój i niska płynność rynku kapitałowego (Majewski, 2000, s. 53). W strukturze pasywów korporacji japońskich dominowały udzielane przez banki kredyty. Ponieważ jednak Ministerstwo Finansów miało tak duży wpływ na działalność banków, w praktyce resort miał również bezpośredni wpływ na decyzje strategiczne przedsiębiorstw. Ze względu na pełne gwarancje ze strony władz gospodarczych depozyty w bankach obarczone były niemal zerowym stopniem ryzyka. W ten sposób ryzyko finansowe spoczywało na władzy gospodarczej, nie zaś na gospodarstwach domowych czy instytucjach finansowych. Istotną cechą Japończyków jest ich bardzo wysoka skłonność do oszczędzania. Niskie odsetki zachęcające korporacje japońskie do zaciągania pożyczek, były jednocześnie powodem niskich odsetek gospodarstw domowych. 27.2. Rozwój gospodarczy Japonii w latach 1990-1998 Lata 1986-91 to okres dobrej koniunktury spowodowany i przyspieszony wzrostem popytu konsumpcyjnego gospodarstw domowych, polityką równego dochodu, popytem na dobra trwałego użytku oraz stałym napływem inwestycji. Wzrost gospodarczy został zahamowany w drugim kwartale 1991 roku, zmniejszył się w drugim, trzecim i czwartym kwartale 1992 roku (Shibata, 1008, s. 415). Sytuacja ta spowodowana była zmniejszeniem popytu konsumpcyjnego oraz inwestycjami w małe i średnie przedsiębiorstwa usługowe. Przyczyn tej sytuacji należy upatrywać w restrykcyjnej polityce monetarnej oraz w spadku cen ziemi oraz radykalnym spadku notowań giełdowych. Ponadto, popyt zagraniczny, będący pozytywnym elementem popytu na rynku japońskim, znacznie się zmniejszył po roku 1993, w związku ze wzrostem stóp procentowych (Shibata, 1998, s. 415). Popyt konsumpcyjny i inwestycje były głównym źródłem krajowego popytu w latach 1991-1993, oraz w roku 1995. W związku z tym redukcja podatku dochodowego w latach 1994-1996 i wzrost inwestycji rządowych oraz udzielanych kredytów w 1992 i 1993 roku zapobiegło silnemu osłabieniu gospodarki. W re- 588 Rozwój Japonii po II wojnie światowej… zultacie jednak stosunek deficytu budżetowego w stosunku do PKB wzrastał gwałtownie. Był znacznie wyższy od deficytu w Stanach Zjednoczonych i krajach Unii Europejskiej 27.2.1. Rządy gabinetu Ryutaro Hashimoto Partia Liberalno-Demokratyczna uznawana jest za twórcę japońskiego sukcesu gospodarczego, od 1993 roku miała nieprzerwany mandat społeczny na sprawowanie władzy i przeprowadzanie reform. Mimo że były momenty, gdy Liberałowie nie mieli silnej większości w 500-osobowej izbie niższej parlamentu, nie mieli jednak również silnego przeciwnika. Opozycja była stosunkowo rozproszona. Należały do niej Partia Demokratyczna, Heiwa Kaikaku (Pokojowa Reforma), Komei oraz Partia Liberalna, oraz Komunistyczna Partia Japonii. Układ sił w parlamencie umożliwiał sprawne przeforsowanie reform. Pozycja Hashimoto, który miał opinię polityka niezależnego, nie uwikłanego w walki frakcyjne w łonie PLD, była niezwykle pewna. Premier cieszył się opinią wiarygodnego polityka, polityka skłonnego do przeprowadzenia skutecznych reform. Czy udało się Hashimoto sprostać tym oczekiwaniom? Wydaje się, że absolutnie nie. Choć początki jego polityki były bardzo obiecujące. Hashimoto Ryutaro ogłosił plan reform w sześciu dziedzinach: administracji publicznej, regulacji, systemie finansowym, budżecie państwa, w ubezpieczeniach społecznych oraz edukacji. Drastyczna reforma systemu finansowego nosiła, jak podobna reforma przeprowadzona przez Margaret Thatcher w 1986 r., nazwę Big Bang. Do roku 1999 zrealizowano około 70-80% założeń reformy „Big Bang’u” Najważniejszym krokiem na drodze do realizacji tego projektu było zniesienie wszelkiej kontroli transakcji w walutach obcych, uchwalone przez parlament w 1997 roku, weszło w życie w 1998 r. W roku 1996 wzrost gospodarczy opierał się głównie na wydatkach państwa oraz na inwestycjach w budownictwo mieszkaniowe. Deficyt budżetu sięgający 8% uniemożliwił kontynuację dotychczasowej polityki państwa. Dlatego też inwestycje nie okazały się źródłem trwałej poprawy wzrostu gospodarczego. Celem rządu było zachowanie dyscypliny budżetowej, zmniejszenie deficytu budżetowego z 6% PKB do 3% w marcu 2004 r. W kwietniu 1997 roku rząd premiera Ryutaro Hashimoto, sądząc, że przyszło już ożywienie gospodarki podjął decyzję o podwyższeniu podatku VAT z 3 do 5%, co okazało się niewłaściwą decyzją – natychmiast spadła konsumpcja. Odejście od tej polityki wiosną było już zbyt późną decyzją (Cena błędów… 1998). Pod koniec roku konsumpcja prywatna nie wpływała pobudzająco na gospodarkę. Przykładowo: drastycznie spadła liczba nowo rejestrowanych samochodów osobowych (o 23% w stosun- Michał Braczkowski, Joanna Knast 589 ku do listopada 1996); liczba zasiedlonych mieszkań spadła o 25,2%; obroty domów towarowych i supermarketów spadły natomiast o 3,6% (Ekhre 2000). Rządy Hashimoto to okres kilku planów pobudzenia gospodarki, opierających się głównie na wielkich robotach publicznych, które okazały się półśrodkami – nie zmieniły nastawienia rynków, nie przywróciły zaufania. Notabene od końca lat 80. Japonia zatwierdziła kilka takich planów, z czego największy na sumę 16,6 bln (Cena błędów… 1998). Japonia nie zdołała przezwyciężyć kryzysu eksportem. W październiku 1997 r. nadwyżka bilansu handlowego była już o 220% wyższa niż w roku poprzednim. Dalszy wzrost był niemożliwy ze względu na zewnętrzne uwarunkowania w postaci kryzysu w południowo-wschodniej Azji niezdolnej do wchłonięcia takiej ilości japońskich towarów jak kiedyś. Obszar ten stanowił około 40% japońskiego eksportu. Drugą przyczyną był wzrost konkurencyjności przedmiotów produkowanych przez rozwijające się dynamicznie azjatyckie kraje. Przykładowo konkurencyjność koreańskich towarów eksportowych wzrosła po dewaluacji wona o ponad 50% (Ekhre 2000). 17 listopada 1997 roku, dla ratowania popytu konsumpcyjnego, rząd Hashimoto zastosował nowy program 2-bilionowych (jen) ulg podatkowych. Efekt tego planu był całkowicie niezadowalający (Ekhre 2000). Każde gospodarstwo domowe zaoszczędziło dzięki tej polityce dodatkowe 300 dolarów. Pieniądze te przeznaczono jednak na oszczędności, nie na konsumpcję. Domy handlowe odnotowały w lutym 1998 roku 5% spadek obrotów (Asia’s Crisis… 1998). Do spadku konsumpcji przyczyniła się ogólna niepewność dotycząca sytuacji gospodarczej kraju, który dotychczas szczycił się zupełnie innymi osiągnięciami gospodarczymi. Istotne były niepokoje dotyczące zachwiania pewności stałego zatrudnienia, jak i fakt, że społeczeństwo Japonii jest społeczeństwem najszybciej się starzejącym. Przyczyny te omówione są szerzej w pierwszej części pracy. 27.2.2. Bankructwa w systemie finansowym Listopad 1997 roku był miesiącem ciężkiej próby dla japońskiej gospodarki. Najpierw zakończenie swojej działalności, czyli pośrednio bankructwo ogłosił Bank Hokkaido Takusgoku, jeden z dwudziestu największych tzw. city banków znajdujących się pod charakterystycznym dla gospodarki Japonii protektoratem rządu zabezpieczającym byt borykającym się z problemami bankom. Bank ten zatrudniał 8300 pracowników. Niedługo potem, 24 listopada jeszcze większe zaskoczenie sprawił znajdujący się w pierwszej czwórce dom maklerski - Yamaichi Securities, ogłaszając, że czeka na decyzję Ministerstwa Finansów, aby zakończyć działalność. Był to największy i najstarszy dom maklerski, zatrudniający ponad siedem tysięcy ludzi, posiadający 117 filii w Japonii, oraz 31 przedstawi- 590 Rozwój Japonii po II wojnie światowej… cielstw za granicą. Yamaichi pozostawiło 3,2 bln jenów (25 mld USD) długów, zaś straty ukryte wyniosły 265 mld jenów (Erkhe 2000). Wagi temu wydarzeniu dodaje fakt, że w kwietniu 1997 roku Yamaichi Securities świętował 100 lecie działalności. Bezpośrednią przyczyną bankructwa był dramatyczny spadek akcji związany z trudnościami w pozyskiwaniu źródeł finansowania spłaty długów. Plajta Yamaichi Securities uświadomiła opinii publicznej zjawisko „sokaiya” - zorganizowanej przestępczości, której celem jest wymuszenie na dyrekcji swoistego „okupu” za powstrzymanie się od krytyki i ujawniania niepopularnych wiadomości na corocznych zgromadzeniach akcjonariuszy, jak i powstrzymanie od krytyki polityki przedsiębiorstwa innych akcjonariuszy W zamian za co żądają znacznych sum pieniędzy. Działalność „sokaiya” trudna jest do oszacowania, jednakże niewątpliwie nie przyczyniła się do pozytywnego rozwiązania kryzysu w Japonii. Próby ratowania działalności Yamaichi Securities zakończyły się fiaskiem, przekreślając jednocześnie skuteczność systemu, który można określić mianem „konwojowania (Sakuya, 1998, s. 6). tych instytucji finansowych, które nie nadążają za zmianami zachodzącymi w gospodarce Japonii, ale jednocześnie bankructwo to uprzytomniło wielu finansistom, że w Japonii zaczęły skutecznie działać siły rynkowe, tak że ani Ministerstwo Finansów, ani Bank Japonii nie mogły skutecznie interweniować. Rysunek 27.1. Liczba bankructw w Japonii w latach 1989-1999 (dane w tysiącach przypadków) 25 20 15 10 5 0 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 Źródło: oprac. własne na podstawie: Facts and Figures… (1999, s. 47); Japan Newsletter (2000). Michał Braczkowski, Joanna Knast 591 Przykładem działania sił rynkowych była histeryczna reakcja na bankrucję ogłoszoną przez Tokuo City Bank (Sakuya, 1998, s. 6). Należy zaznaczyć, że zarówno Bank Kokkaido Takusgoku, jak i Yamaichi Securities informacje o kłopotach finansowych upowszechniły późną porą, przed wolnymi dniami weekendu. Tokuo City Bank nie zastosował tego fortelu. Od marca 1997 do marca 1998 wielkość środków w bankach wzrosła do wartości 15 bln jenów, osiągając w 1998 roku rekordową ilość przypadków bankructwa – 17 497 (Japan Newsletter… 1999). W roku 1998 państwo przejęło kontrolę nad Nippon Bank i Long-Term Credit Bank. W roku 1999 po raz pierwszy od trzech lat spadła o 19,4% ilość bankructw – do poziomu 15 460 (Japan Newsletter, 2000). 27.3. Kryzys gospodarczy lat 1998-1999 27.3.1. Rok 1998 W systemie japońskiej gospodarki kreacja pieniądza należy do Banku Japonii, jak i do prywatnych banków – tworzenie pieniądza żyrowego. Depozyty w bankach wzrosły we wrześniu 1998 r. o 5,3% w porównaniu z wrześniem poprzedniego roku, ale stosunek pożyczek do depozytów spadł o 8,7 punktów procentowych. Banki były zmuszone do wpisania złych długów w ciężar strat. Zwiększone depozyty banki inwestowały w obligacje państwa. Efektem tej praktyki było spadek o 1% wartości obligacji. Szczególnie trudna stała się pozycja przedsiębiorstw, dla których niezwykle trudne stawało się zdobycie kapitału niezbędnego dla inwestycji i rozwoju. Interweniowało państwo skupując bony komercyjne emitowane przez przedsiębiorstwa w celu sfinansowania bieżących wydatków. W efekcie to państwo, a nie banki komercyjne stało się kredytodawcą pierwszej „instancji”. Nieudzielanie pożyczek przez banki należy tłumaczyć również koniecznością utrzymywania przez działające na rynku międzynarodowym banki stałego stosunku kapitału do aktywów w wysokości 8% (Yoichi, 1999, s. 6). W latach 90. mnożnik kreacji pieniądza spadł z 13 do 10, zaś stosunek gotówki do depozytów z 1/15 do 1/11 (Chaki, 1999, s.20). Spełnienie wymogów nałożonych w kwietniu 1998 roku, zgodnych ze standardami Banku Rozrachunków Międzynarodowych, okazało się niezwykle trudne dla uginającego się pod ciężarem złych długów sektora finansowego. Posiadane środki banki przeznaczały na utrzymywanie wymaganych relacji gotówki do depozytów, kapitału do aktywów, gwarancji dla niespłaconych długów oraz na pokrycie wynikających z nich strat. Zmniejszenie akcji kredytowej zaowocowało spadkiem inwestycji i konsumpcji. 592 Rozwój Japonii po II wojnie światowej… Zmniejszył się popyt na produkty i półprodukty, obniżyły się oczekiwania przyszłych dochodów, redukcji uległy koszty i inwestycje. Z drugiej strony znacznie pogorszyła się sytuacja gospodarstw domowych. Dodatkowa niepewność jutra zaowocowała w przeniesieniu ciężaru z konsumpcji do oszczędności. Zjawisko to swoją siłę zawdzięcza również ogromnemu starzeniu się społeczeństwa. To zaś przyspieszyło deflację i, mimo ogromnego wysiłku aby zmniejszyć zjawisko złych długów, pogłębiło trudną sytuację banków wynikającą z niespłaconych pożyczek. Zastrzyk finansowy w wysokości 15 mld dolarów w marcu 1998 oraz znacznie wyższa pomoc w rok wcześniej nie były dostateczne dla poprawienia sytuacji instytucji finansowych. Rząd premier Keizo Obuchiego udzielił 15 największym bankom komercyjnym (m.in Ashaki Bank, DKB, Daiwa Bank, Fuji Bank Sakura Bank, Sanwa Bank, Sumito Bank, Tokai Bank) kredytów preferencyjnych o łącznej wartości 675 mld dolarów. Słabość japońskiego systemu finansowego polegała na jego niedostatecznym przystosowaniu do radykalnie zmienionego otoczenia. W porównaniu z rokiem 1980 (31 marca) udział japońskich banków w międzynarodowym rynku bankowym spadł z 36 % do 17 % w 1998 roku. Powody były dwojakie - szeroko już omawiany problem złych długów oraz ekspansja zachodnich banków, w szczególności na emerging markets. Złą sytuację systemu finansowego pogarszał dodatkowo fakt, że od roku 2001 rząd zapowiedział wprowadzenie systemu ograniczonych gwarancji depozytów. Lekarstwem na krytyczną sytuację banków ocenianych przez potencjalnych klientów również pod kątem bezpieczeństwa prowadzanych operacji finansowych, wydawał się być proces konsolidacji banków. W sierpniu 1999 roku Industrial Bank of Japan, Dai-Ichi Kangyo Bank oraz Fuji Bank ogłosiły decyzję o konsolidacji, w wyniku której powstała jedna z największych grup bankowych na świecie - Mizuho Holdings, Inc, przekształcone następnie w Mitzuhi Fnancial Group. W listopadzie 1999 r. podobną decyzję ogłosiły dwa inne banki japońskie (Sumitomo Bank oraz Sakura Bank), zaś w marcu 2000 r. banki Sanwa, Asahi oraz Tokaido. Konsolidacja banków umożliwiła zmniejszenie kosztów działalności, ale miała także efekty negatywne. Ze względów społecznych i historycznych jej przeprowadzenie było szczególnie trudne w Japonii – kraju, w którym przedsiębiorcy wystrzegają się masowych zwolnień pracowników. Był to jednak koszt uniezależnienia się od protekcjonistycznej polityki Banku Japonii (Majewski, 2004). Michał Braczkowski, Joanna Knast 27.3.2. 593 Problem rosnącego bezrobocia Niepisanym prawem ekonomicznym w gospodarce Japonii na przełomie stuleci wydawało się być stwierdzenie – im więcej firma zwolni pracowników w ramach restrukturyzacji lub zmniejszania przedsiębiorstwa, tym bardziej jej akcje na giełdzie wzrosną. W efekcie bowiem wzrasta konkurencyjność produkowanych przez nią przedmiotów. Paradoks tego zjawiska polega jednak na tym, że w długim okresie konkurencyjność przedsiębiorstw znacznie spada. Firma traci zaufanie najlepszych pracowników, którzy chętniej będą ją opuszczali – nikt im nie zagwarantuje ciągłości pracy (Taichi, 1999, s. 14). Japonia, która zawsze szczyciła się niskimi wskaźnikami bezrobocia, osiągnęła jego najwyższy poziom w całej historii. Rysunek 27.2. Stopa bezrobocia w Japonii w latach 1986-1998 4,5 4 3,5 3 2,5 2 1,5 1 0,5 0 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Facts and Figures… (1999, s. 53). Być może rozwiązaniem tej kryzysowej sytuacji mógł być amerykański model mobilności pracowników. Alternatywą do gwałtownych cięć w liczbie pracowników znajdujących się na liście płac mogło być tworzenie nowych miejsc pracy w nowych dziedzinach biznesu. Trudność dla takiego rozwiązania stanowił jednak japoński system edukacji. Przez lata uczniom i studentom wpajane są trzy wartości, trzy umiejętności, za które jest się nagradzanym: współpraca, wytrwałość i dobra pamięć. W zbiorze wartościowych zachowań nie ma inicjatywy, indywidualność jest raczej karana, niż nagradzana. W efekcie w Japonii brakuje managerów pełnych inicjatywy, gotowych reformować strukturę przedsiębiorstw i tworzyć nowe miejsca pracy. Dobrą ilustracją tego zjawiska są dane dotyczące tworzenia nowych przedsiębiorstw. Podczas kiedy wskaźnik ten w Stanach Zjednoczonych wynosił w 2000 roku 13% rocznie, w Wielkiej Brytanii 11%, w Japonii utrzymywał się on na poziomie 3,7% rocznie (Taichi, 1999, s. 11). W 594 Rozwój Japonii po II wojnie światowej… okresie masowego przyznawania kredytów pod zastaw ziemi, pod uwagę brano również wyniki na studiach kredytobiorcy oraz fakt wcześniejszego wywiązywania się z zaciągniętych zobowiązań (Taichi, 1999 s. 12). Nie zawsze powstające firmy posiadały dostatecznie duży majątek rzeczowy, aby otrzymać kredyt. Należałoby wzorować się raczej na Sillicon Valley, gdzie równie ważną rolę w otrzymaniu pomocy finansowej grają wartości niematerialne i prawne. A zatem niezbędne wydawało się obok reformy wartości nauczanych przez japoński system szkolnictwa, stworzenie również dogodnej formy zdobycia funduszy na rozpoczęcie własnej działalności ekonomicznej. Być może reforma szkolnictwa mogłaby się także przyczynić do swoistej reformy mentalności japońskiej. Nigdzie indziej „hegemonia” pracodawców nad pracownikami nie osiągnęła takiej intensywności. W zamian za utratę elastyczności zatrudnienia, pracownik jest całkowicie podporządkowany dobru firmy, dla której pracuje. Ponieważ układ ten jest korzystny dla managementu, zapewniając mu dużą autonomię, jak i dla załóg pracowniczych, posiadających określoną ilość przywilejów oraz poczucie stabilizacji i pewności, wątpliwe jest, aby w sektorze zatrudnienia nastąpiły radykalne zmiany (Ekhre 2000). 27.3.3. Próba ratowania gospodarki – premier Keizo Obuchi Partia Liberalno-Demokratyczna stała się obiektem ostrej krytyki. Szybka deprecjacja jena na początku 1998 roku, będąca oznaką utraty zaufania rynków międzynarodowych do gospodarki japońskiej, pogłębiła poczucie kryzysu. Oskarżana o nieumiejętność odpowiedniej reakcji na nasilający się kryzys, w czerwcowych wyborach 1998 roku zdobyła znacznie mniej głosów. W tej sytuacji Premier Hashimoto ustąpił. Jednakże PLD, zdobywając dostatecznie dużo głosów, aby tworzyć rząd, powołuje na stanowisko ministra Keizo Obuchiego, postrzeganego jako kolejnego zwolennika poszukiwania consensusu, zamiast zastosowania radykalnych kroków zmierzających do stymulacji wzrostu gospodarczego i opanowania kryzysu w sektorze finansowym. Premier Keizo Obuchi swoją reformę oparł na trzech głównych filarach, najmocniej jednak akcentując sferę finansową. Swoich poprzedników krytykował za niedostateczną akcję ukierunkowaną na sferę finansów - dotychczas przeznaczane fundusze na tworzenie popytu poprzez poprawę podaży pracy - ostatecznie wykorzystywane były przez przedsiębiorstwa na pokrycie długów. Zaproponowany przez gabinet Obuchiego pakiet pomocy dla gospodarki, był największą tego typu pomocą finansową nie tylko w historii Japonii, ale i niespotykaną w innych krajach. Pomoc finansowa w wysokości 60 bln jenów, dla wzmocnienia kapitału własnego instytucji (Piech, 1999), stanowiła bowiem 12% Michał Braczkowski, Joanna Knast 595 PKB (Taichi, 1999, s. 10). Istotne jest to, że niewypłacalnym bankom, których nieodzyskiwalne należności przekroczyły dopuszczalny poziom, zagrażając kondycji finansowej banku, nie obiecywano pomocy przypominającej wcześniejsze konwojowanie instytucji finansowych. Wręcz przeciwnie - zapowiedziano tymczasowe zamknięcie, lub tymczasową nacjonalizację. Drugim filarem reformy gospodarki było właśnie generowanie popytu poprzez trzy inicjatywy: » » » na inwestycje publiczne przeznaczono 44,8 bln. jenów, o 10% więcej niż w roku budżetowym 1998; obniżono podatki od osób fizycznych z 65% na 50%; podatki dla przedsiębiorstw z 46% na 40%, obiektem zainteresowania rządu było obniżenie stopy procentowej. Trzecią domeną reformy Keizo Obuchi’ego była reforma systemu zatrudnienia – rezygnacja z utrzymywania na liście płac zbędnych pracowników na korzyść większej mobilności zatrudnienia. Administracja premiera Keizo Obuchi zaproponowała drugi plan odbudowy gospodarki japońskiej: „The Economic Rebirth Package”. Głównym jego celem było poprawienie sytuacji małych i średnich przedsiębiorstw, które w głównej mierze wspierały rozwój gospodarki japońskiej w ostatniej dekadzie XX wieku. Poważnym problemem była bowiem niezdolność japońskich firm do generowania zysków. Zwrot z kapitału w japońskich firmach spadł w 1999 roku do zaledwie 2-3% wobec 22% w USA, 15% w Europie (Hałasa, 1998). Formą pomocy miała być zmiana sposobu generowania zwrotu stopy zysku. Niestety, mimo wprowadzenia programu, coraz więcej przedsiębiorstw wycofywało się z działalności gospodarczej, nie podejmując ryzyka operowania na japońskim rynku. Konsekwencją kryzysu firm był wysoki deficyt budżetowy. Szacowano, że w przeciągu kolejnych 12 miesięcy może on wzrosnąć nawet do poziomu 10-11% PKB. Istniała realna groźba wzrostu długu publicznego nawet do 130-140% PKB (Hałasa, 1998). Zadłużenie publiczne (wynoszące w 1999 roku 106% PKB) czyniło z Japonii najbardziej zadłużony kraj spośród członków G7. W okresie pomiędzy listopadem 1998 r. i styczniem 1999 r. długoterminowe stopy procentowe wzrosły z 0,8 do 2,4%. Bank Japonii prowadzi politykę zwiększenia aktywności ekonomicznej, zachęcenia do pobierania kredytów poprzez prowadzenie polityki zerowej stopy procentowej od 12 lutego 1999 r. Polityka ta wymagała od Banku Japonii zapewnienia dodatkowych rezerw pieniężnych (Makin, 1999). Rozwój Japonii po II wojnie światowej… 596 W październiku 1999 roku premier Keizo Obuchi pragnąc utrzymać dotychczasowy wzrost gospodarczy nalega na kolejną pomoc finansową w wysokości 10 bln jenów. Rysunek 27.3. Długookresowe i krótkookresowe stopy procentowe 1992 1993 1994 1995 1996 6 Długookresowe 5,3 4,3 4,4 3,4 3,1 5 Krótkookresowe 4,3 2,9 2,3 1,2 0,6 1997 2,4 0,6 4 3 2 1 0 1992 1993 1994 Długookresowe 1995 1996 1997 Krótkookresowe Źródło: Japan 1999.., 1999, s.118 18 bln jenów pomocy z 11 listopada 1999 roku miało przyczynić się do co najmniej 2,5% wzrostu PKB (Japan Newsletter, 1999). Jednakże sygnały docierające z Agencji Planowania Gospodarczego [EPA] w grudniu nie były wcale optymistyczne – gospodarka japońska zmnejszyła swój potencjał na przełomie lipca i sierpnia o 1%. W planach budżetowych na rok 2000 zakładano się ponad 6 bilionowy wzrost inwestycji stymulujących gospodarkę, przy ogólnym wzroście wydatków budżetowych o 3,8% (Japan Newsletter, 1999). W kwietniu 1999 roku szacowano, iż wzrost gospodarczy będzie w najlepszym wypadku zerowy, w najgorszym – osiągnie ujemną wartość 1,8% (Japan Newsletter,1999). Szacunki Międzynarodowego Funduszu Walutowego były w kwietniu 1999 roku pesymistyczne – zakładały zmniejszenie się gospodarki o 1,4%. Rewizji swych optymistycznych planów dokonała również OECD – z planowanego wzrostu w 1999 roku o 0,2% do spadku o 0,9% oraz dla roku 2000 zamiast oczekiwanego wzrostu 0,7% w najlepszym wypadku zerową stopę wzrostu. Jednakże najwyżsi pozycją szefowie 100 japońskich przedsiębiorstw uważali, że rok 2000 będzie rokiem wzrostu dla japońskiej gospodarki.2 Według EPA, w 2 W większości oczekiwano wzrostu w granicach od 0 do 2% (Japan Newsletter, 2000). Michał Braczkowski, Joanna Knast 597 ostatnim kwartale 1999 roku tempo wzrostu gospodarczego spadło o 1,4% (Japan Newsletter, 2000). Tabela 27.2. PKB w Japonii w latach 1995-1999 1995 1996 1997 1,5 5,1 1,4 Żródło: Monthly Statistics… (2000, s. 155). 1998 -2,8 1999 I - III -0,4 IV - VI 0,6 VII – IX 0,9 30 marca rząd ogłasza nowy trzyletni plan deregulacji gospodarki. Następnie informuje o dwóch działaniach mających na celu zwiększenie popytu konsumpcyjnego społeczeństwa – o ustawie akcentującej równouprawnienie płci, oraz o 4-bilionowych (jen) cięciach w podatku dochodowym. 27.3.4. Relacje gospodarcze Japonii z innym krajami Od 1983 roku Japonia ma najwyższą na świecie nadwyżkę w handlu międzynarodowym. Aby naprawić tę sytuację rząd japoński przedsięwziął kroki w celu ułatwienia wejścia na rynek Japonii. Jednakże, pomimo przedsięwziętych środków, w 1998 roku nadwyżka w handlu wzrosła o 40,1% w porównaniu z rokiem poprzednim. Po porozumieniu zawartym pomiędzy Ministerstwami Finansów i Bankami Centralnymi Grupy Pięciu w Nowym Jorku we wrześniu 1985 roku, zwanym porozumieniem Plaza, jen uległ aprecjacji w stosunku do dolara. Spowodowało to wzrost kosztów produkcji w Japonii, czego konsekwencją stało się przenoszenie produkcji z Japonii do innych krajów, głównie azjatyckich, które nota bene, stały się głównymi beneficjentami porozumienia. W styczniu 1986 roku dolar kosztował 120 jenów (z 240 jenów we wrześniu 1985 r.). Jego wartość nadal rosła, aby w kwietniu 1995 roku osiągnąć wartość 80 jenów za dolara. Inwestycje zagraniczne zaczęły wzrastać w połowie lat 60. Ich tempo w czasie kryzysu z początku lat siedemdziesiątych osłabło, aby znowu z początkiem lat 80. wzrastać i w roku 1989 osiągnąć wartość 67,5 miliardów dolarów. 9 lat później inwestycje zagraniczne spadły do wartości 54 miliardów dolarów, wzrastając jednak o 12% w porównaniu z rokiem poprzednim. Głównym przeznaczeniem japońskich inwestycji zagranicznych są Stany Zjednoczone (20,8 miliardów dolarów), następnie region Azji (12,1 miliardów dolarów) i Europy (11,2 miliardów dolarów) (Facts and Figures…, 1999, s. 51). Rysunek 27.4. Relacja jena do dolara 1990-1998 598 Rozwój Japonii po II wojnie światowej… 160 1990 1991 125,3 140 135,4 1992 124,7 1993 111,9 1994 99,8 1995 102,9 1996 116 120 100 80 60 40 20 0 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Facts and Figures… (1999). Inwestycje bezpośrednie w Japonii w roku 1997 spadły o 19,2% do 5,5 miliardów dolarów z 6,8 miliardów dolarów w roku wcześniejszym. Mimo ogólnego spadku, wzrosły o 442% inwestycje w sektorze finansowym oraz ubezpieczeń. To odzwierciedlało nowy trend, jakim były inwestycje kapitału zagranicznego w instytucje finansowe, które powoli podźwigały się z kryzysu (Facts and Figures.., 1999, s. 52). Ilustracją tego trendu było pięciokrotne podwojenie się inwestycji zagranicznych – z 3 mld dolarów w roku 1998 do 14 mld w roku 1999 (Japan Newsletter, 2000). Wzrost inwestycji zagranicznych miał swoje odbicie w wartości cen akcji na tokijskiej giełdzie. 20-procentowy wzrost cen akcji z lutego 1999 roku miał swoje źródło w kapitale zagranicznym. Wzrost zainteresowania zagranicznych inwestorów spowodowany był stanowiskiem Ministerstwa Finansów z 12 lutego o przeciwstawieniu się nieplanowanej aprecjacji jena (Malkin, 1999). Tabela 27.3. Inwestycje zagraniczne w Japonii – ogółem (w miliardach jenów) Rok Wielkość inwestycji 1990 405 1991 590 1992 1993 1994 1995 1996 531 359 433 370 771 1997 678 Źródło: Facts and Figures… (1999, s. 52). Istniało realne zagrożenie, że przy takim tempie wzrostu inwestycji zagranicznych w Japonii, jeden z największych światowych eksporterów, stanie się de facto krajem o bieżącym ujemnym rachunku obrotów bieżących (Malkin, 1999). Jednakże w samym styczniu 1999 roku (w porównaniu z analogiczną wielkością w roku poprzednim) nadwyżka handlowa wzrosła o 87%. Sytuacja ta spowodowana była znacznie silniejszym spadkiem importu niż eksportu. Obniżenie wpływów z eksportu należy tłumaczyć stałą aprecjacją jena - w styczniu jeden Michał Braczkowski, Joanna Knast 599 dolar kosztował 114 jenów. Według szacunków EPA nadwyżka handlowa w 1998 roku podniosła się o 23% w porównaniu do 14 096 mld jenów w 1997. Eksport zmniejszył się o 3,8%, zaś import o 11,5% (Japan Newsletter, 1999). Czerwiec 1999 roku to pierwszy miesiąc, w którym gospodarka japońska zanotowała spadek nadwyżki handlowej o 31% (Japan Newsletter, 1999). Tendencja ta utrzymywała się na przełomie kolejnych miesięcy - lipiec (spadek o 4,6%) aż do października (spadek o 14,4%), listopada (spadek o 25%). Pierwsze półrocze 1999 roku charakteryzowało się zatem spadkiem nadwyżki w handlu zagranicznym w wysokości 13,6% 16,3% wzrost wartości jena w stosunku do dolara zmniejszył konkurencyjność eksportowanych samochodów, sprzętu biurowego i stali. W całym roku 1999 gospodarka Japonii odnotowała spadek nadwyżki handlu po raz pierwszy od trzech lat o 11,7% z poziomu w 1998 wynoszącym 12 352 mld jenów. Trend ten trwał 11 miesięcy, aby w lutym 2000 roku ponownie wzrosnąć o 26,8 procent w porównaniu z rezultatami z roku poprzedniego. Przyczynił się do tego wzrost popytu na półprzewodniki. 27.4. Ocena stanu gospodarki Czy na optymistycznych wskaźnikach na inwestycje budowlane można polegać? Faktem jest, że zaproponowana przez rząd ulga podatkowa na inwestycje budowlane (housing investment) miała znaczny wpływ na zachowanie konsumentów. Jednakże stopa bezrobocia nadal rosła, osiągając dla mężczyzn poziom powyżej 5%. Krótkofalowa pomoc dla małych przedsiębiorstw zaowocowała zwiększonymi inwestycjami. Czy zatem zaobserwowany wzrost był efektem współdziałania kilku przypadkowych czynników, a nie dowodem na utrzymujący się trend w gospodarce? Może odpowiedzi na to udzieliło by nam około 700 tysięcy Japończyków, którzy w 1999 roku zaopatrzyli się w książkę zatytułowaną „Rada, jak żyć tanio” [Advice on Living Cheaply], (Kazuya, 1999, s. 21). Budżet na rok 1999 zakładał finansowanie wydatków państwa w 37% (Japan Newsletter, 1998) z emisji obligacji w wysokości 30 bilionów jenów - zwiększając w ten sposób zadłużenie wewnętrzne państwa do poziomu 600 bilionów jenów. W projekcie budżetowym założono 11% wzrost inwestycji na roboty publiczne (Japan Newsletter, 1998). Celem był wzrost gospodarczy. Ogólne wydatki budżetowe wzrosły o 5,3% w porównaniu z rokiem wcześniejszym. Stopa bezrobocia w 1998 roku osiąga wartość 4,1% - najwyższą w powojennej historii Japonii. Bezrobocie wśród mężczyzn wynosi 4,2%, wśród kobiet 4,0% - należy jednak pamiętać o japońskiej specyfice rynku pracy dla kobiet w Japonii. Na 100 poszukujących pracy przypadały jedynie 53 oferty pracy. Wskaźnik ten (0,53) pogorszył się w stosunku do poprzedniego roku 0,72. Był najgorszy 600 Rozwój Japonii po II wojnie światowej… od czasu przeprowadzenia po raz pierwszy tego typu badań w roku 1963 (Japan Newsletter, 1999). W marcu 1999 roku rząd premiera Obuchiego zapowiedział wprowadzenie nowego planu mającego na celu redukcję bezrobocia o 770 tysięcy osób. W tym samym miesiącu poziom bezrobocia osiąga wartość 4,8%. Wspomniany wskaźnik stosunku podaży ofert pracy do popytu osiąga w czerwcu 1999 roku najbardziej negatywną wartość - 0,46. Rząd realizuje zapowiedzianą pomoc tworzenia nowych miejsc pracy przeznaczając na nie w lipcu 1999 r. 519 mld jenów (Japan Newsletter, 1999). Pierwsze pozytywne oznaki na rynku pracy ujawniły się w listopadzie 1999 roku - stopa bezrobocia spadła do poziomu 4,5%. Tabela 27.4. Stopień finansowania wydatków budżetu państwaemisją obligacjami Finansowanie budżetu państwa obligacji 45 40 35 30 25 20 15 10 5 0 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 Źródło: Opracowanie własne za: Facts and Figures… (1999, s. 34). Japońskie rządy ograniczały się w swej polityce do umiarkowanych obniżek opodatkowania oraz do prób rozkręcania robót publicznych. Efekty takiej polityki były całkowicie niezadowalające ze względu na pesymistyczne nastawienie konsumentów. W 1998 r. miał miejsce wzrost stopy oszczędzania Japończyków z 18 do 23%. Brakowało wydatków, które mogłyby skutecznie rozkręcić koniunkturę. W roku 1999 miał miejsce dalszy wzrost oszczędności Japończyków o 8,1% w porównaniu z rokiem wcześniejszym (Japan Newsetter, 1999). Z powodu niskiego poziomu zysku oszczędności nie dają istotnego wkładu w obecne realne dochody. Nieprzerwanie jednak niezbędne jest oszczędzanie - na edukację, nieruchomości - gospodarstwa domowe mają coraz większą skłonność do oszczędzania. Rosnący, wysoki deficyt budżetowy zwiększa prawdopodobieństwo prowadzenia przez państwo polityki oszczędności - wpływając w ten sposób ne- Michał Braczkowski, Joanna Knast 601 gatywnie na płace realne. Rośnie niepewność co do warunków życia na starość, wzmagając tendencje spadku konsumpcji na rzecz oszczędzania. Średnie miesięczne wydatki gospodarstw domowych w roku budżetowym 1999 spadły realnie o 1,2% w porównaniu z rokiem 1998. Spadek ten jest odnotowywany czwarty rok z rzędu. Wydatki na żywność spadły o 1,6% dziewiąty rok z rzędu, podczas kiedy nakłady przeznaczone na opiekę medyczną wzrosły o 3% po raz trzeci. Zadawalający jest jednak wynik wydatków związanych z budownictwem mieszkaniowym, bowiem wydatki na remonty mieszkań, czynsze i utrzymanie mieszkań wzrosły o 4,2% po raz pierwszy od trzech lat (Economic growth… 2000). Konsumpcja w styczniu 2000 roku była o 4,3% niższa niż w roku 1999. Była to wciąż tendencja, która ciągle jeszcze negatywnie wpływała na wzrost gospodarczy (Makin, 1998). Rok 1999 to dziewiąty rok z rzędu, kiedy spadają w Japonii ceny ziemi. W ciągu roku do stycznia 2000 roku spadły o 4,9%. Przykładowo ziemia o przeznaczeniu handlowym spadła o 8% w porównaniu z poziomem ze stycznia ’99 (Japan Newsletter, 2000). W kwietniu 2000 Agencja Planowania Gospodarczego ogłasza, że poprawa gospodarki Japonii jest wyraźna. Pozytywne znaki rozwoju gospodarczego dostrzegł Międzynarodowy Fundusz Walutowy, nalegając aby Japonia utrzymała dotychczasową politykę reform. Coindcident index of economic indicators, który obrazuje obecny stan gospodarki, jest pozytywny. Wstępne obliczenia wskazywały, że osiągnął on wartość 87,5%. Osiągnął on wielkość, która pozwoliła Yoshihiko Senoo z EPA stwierdzić, że stan gospodarki japońskiej zmierza do znacznej poprawy (Japan Newsletter, 2000). Obliczony wskaźnik składał się z 11 wskaźników ekonomicznych. Wskazuje on odsetek tych wskaźników, które pokazują poprawę w porównaniu z wynikami sprzed trzech miesięcy. Znaczna większość znanych wskaźników na dzień pisania tej pracy, wskazywała wzrost. Jedynie wskaźnik sprzedaży domów handlowych wskazał na tendencje spadkowe. Wskaźniki produkcji takiej jak produkcja przemysłowa pokazują stopniowy wzrost, jak i statystyki dotyczące zatrudnienia. Nie znane były jeszcze wskaźniki obrazujące zdolności produkcyjne obrazującego material consumption (Economic Growth… 2000). 602 Rozwój Japonii po II wojnie światowej… 27.5. Społeczna ocena reform rządu premiera Keizo Obuchi W maju 1999 roku poparcie dla gabinetu premiera Keizo Obuchiego wzrosło do ponad 50% w oczach opinii publicznej, jak wykazało badanie przeprowadzone przez Kyodo News. Po objęciu przez niego stanowiska wynosiło zaledwie 20% (Japan Newsletter… 1999). Agencja Planowania Gospodarczego już w marcu ogłosiła pozytywny trend w japońskiej gospodarce – zahamowanie tempa spadku gospodarczego. Japońska gospodarka w ciągu pierwszego kwartału 1999 roku po raz pierwszy od półtora roku cechowała się tendencjami wzrostowymi. W ciągu 3 miesięcy wzrosła o 1,9% według informacji przekazanej przez Agencja Planowania Gospodarczego 10 czerwca (Japan Newsletter, 1999). Reakcja giełdy na te wskaźniki była natychmiastowa. Wartość akcji wzrosła ponad 1700 punktów (Kazuya, 1999). Szybko rozprzestrzeniały się informacje o zagranicznych inwestorach kupujących akcje japońskich firm. Wzrost PKB spowodowany był wzrostem konsumpcji i inwestycji przedsiębiorstw. Wzrost gospodarczy utrzymał się w drugim kwartale 1999 osiągając wielkość 0,2%. Społeczeństwo japońskie powoli zaczynało optymistycznie spoglądać w przyszłość. Jednym ze sposobów mierzenia oczekiwań społeczeństwa wobec zmieniającej się sytuacji gospodarczej kraju jest „indeks rozproszenia” (key diffusion index). Powstaje on poprzez odjęcie odsetka osób lub przedsiębiorstw deklarujących oczekiwane pogorszenie się gospodarki od odsetka badanych twierdzących, że gospodarka będzie się rozwijać. Bank Japonii każdego kwartału przeprowadza badanie na około 9300 przedsiębiorstwach. Wskaźnik ten dla dużych przedsiębiorstw produkcyjnych osiągnął wartość dodatnią (3) po raz ostatni we wrześniu 1996 roku. Od tego czasu systematycznie spadał – do poziomu – 11 w grudniu 1997, -31 w kwietniu 1997, aż do -49 w grudniu 1998 roku, aby powoli, lecz systematycznie rosnąć. W grudniu 1999 roku osiągnął wartość -17. Wskaźnik dla małych i średnich przedsiębiorstw osiągał wartości podobne, aby w grudniu 1999 osiągnąć wartość -28 (Japan Newsletter, 2000). Japonia w rankingu konkurencyjności, którego wyniki ogłoszono w kwietniu 2000 roku, znalazła się na 17. miejscu (Japan Newsletter, 2000). Warto zaznaczyć, że według tego samego rankingu w 1996 r. Japonia umieszczona została na 4. miejscu. 27.6. Zakończenie Japonia dumna jest ze swojej przeszłości, kiedy tuż po drugiej wojnie światowej mogła poszczycić się tak rewelacyjnym wzrostem gospodarczym. Istotne jest jednak to, że nie sposób było kontynuować tego, co kiedyś stanowiło o Michał Braczkowski, Joanna Knast 603 wielkości Japonii. Politykę gospodarczą kraju należało dostosowywać do zmieniających się warunków. Japonia zdawała się walczyć o swoją pozycję w świecie, o międzynarodową akceptację. Walka ta nie należała do najłatwiejszych. Utrudniał ją szereg barier. Do najpoważniejszych należy zaliczyć barierę językową, wobec rozwoju Internetu jeszcze bardziej pogłębioną, jak i barierę religijną – Japonia nie należy do kultury chrześcijańskiej ani islamskiej. Spodziewano się, że początek nowego wieku będzie dla Japończyków okresem bardzo gwałtownych zmian w zakresie struktury gospodarczej i społecznej. Niezbędne wydawało się odejście od wielkich przedsiębiorstw cechujących się bardzo dużym udziałem w rynku, ale wolnym reagowaniem na zmiany zachodzące na rynku, na rzecz przedsiębiorstw mniejszych, nastawionych nie tyle na zwiększanie udziału w rynku, ile na zwiększanie zysku, co bardziej możliwe jest w przypadku mniejszych przedsiębiorstw szybciej mogących reagować na zmiany zachodzące na rynku. Liczono na zmiana sposobu edukacji, która miała promować większą niezależność i inicjatywę, i przyczynić się od stopniowego odejścia od zasady starszeństwa w promowaniu pracowników i do wprowadzenia nowej kadry managerskiej. Nieunikniona wydawała się zmiana pozycji kobiet, szczególnie na rynku pracy. Tym co mogło w tamtym czasie zatrzymać kroczącą recesję gospodarczą była albo wojna, albo rewolucja technologiczna. W związku z brakiem jakiejkolwiek alternatywy, Japońskie społeczeństwo musiało skierować się ku inwencji technologicznej. Istotną zmianą jaka zaszła na rynku pracy Japonii była ewolucja stabilizacji zatrudnienia w kierunku większej mobilności pracowników. Choć pamiętać należy, że stwierdzenie „większa mobilność” w przypadku Japonii jest stwierdzeniem całkowicie nieodpowiadającym japońskiemu systemowi zatrudnienia. Michael Ekhre (2000) twierdził, że „stopniowo zanika oczekiwanie długoterminowej gwarancji zatrudnienia i rosnących zarobków.” Gospodarka Japonii, pomimo silnego kryzysu, jaki stał się jej udziałem w ostatniej dekadzie dwudziestego stulecia, niewątpliwie zdołała utrzymać pozycję „giganta gospodarczego”. Kraj ten, nawet w okresie tuż po kryzysie, miał niezwykle satysfakcjonujące wyniki makroekonomiczne, dobre przygotowanie zaplecza naukowego, wysokie inwestycje w sektorze badań i rozwoju (Piech, 1999). Głównym celem systemu finansowego w Japonii było przeznaczanie oszczędności, których nie brakowało, na opłacalne inwestycje. Opinie dotyczące dalszego rozwoju Japonii były podzielone. Jedni uważali, że podobnie jak najciemniej jest tuż przed świtem, tak i japońska gospodarka zmierza ku okresowi rozkwitu gospodarczego. Inni natomiast mieli podstawy 604 Rozwój Japonii po II wojnie światowej… przypuszczać, że proces podnoszenia się z tak długiego okresu zastoju, a właściwie poważnego kryzysu gospodarczego, kwestionującego dotychczasowe zasady, jakimi kierowała się kadra menedżerów, polityków, ekonomistów, jak i szeregowych pracowników japońskich przedsiębiorstw, będzie procesem długotrwałym. Bibliografia Akira K. (1999), Getting to the Bottom of Japan’s Economic Blues, “Japan Echo” nr 1. Cena błędów gospodarczych (1998), “Rzeczpospolita” nr 163. Chaki N. (1999), An Emergency Declaration for Japan, “Japan Echo” nr 1. Economic growth in March was ninth straight expansion (2000), “The Japan Times”, 10 maja. Ekhre M. (2000), Przyczyny i skutki kryzysu azjatyckiego, http://www.feswar.org.pl/Publikacje/Analizy/Analizy_ 07.htm Facts and Figures of Japan (1999), Foreign Press Center/Japan. Hałasa D. (1998), Nowy rząd według starych reguł, „Rzeczpospolita” nr 187. Japan 1999. An International Comparison (1999), Keizai Koho Center. Japan Newsletter (1996-2000), Kyodo News Service, vol. 46, no. 1 – vol. 50, no. 14. Kaja J. (1996), Eseje o japońskiej ekonomii i gospodarce, Semper, Warszawa. Kazuya F. (1999), Signs of decline in the Japanese State, “Japan Echo”, nr 26. Landers P. (1998), Time of Troubles, “Far Eastern Economic Review” 26 lutego. Majewski J. (2000), Zmierzch konwoju, „Wprost” nr 14. Makin J. (1998), Asia’s Crisis is not a Currency Crisis, http://www.aei.org/eo/eo9125. htm 1 maja. Makin J. (1999), Can Japan Have a Golden Age?, http://www.aei.org/eo.htm 1 maja. Minoru K., Takeshi H. (1997), Japan’s Economic Development, Reference Series 4. Piech K. (1999), Japończycy wykładają w SGH, „Gazeta SGH” nr 10. Shibata T. (1998), An evolutionary Interpretation of the Japanese Depression in the 1990s, “Journal of Economic Issues”, no. 2. Taichi S. (1999), Our unprecedented Program to Refloat Japan’s Economy, “Japan Echo”, nr 6. Yoichi M. (1999), Japan’s Crisis, “Japan Echo” nr 1.
