Etyka w rachunkowości

W opinii Pani prof. dr hab. Anny Karmańskiej, Przewodniczącej Komisji Etyki przy
Zarządzie Głównym Stowarzyszenia Księgowych w Polsce, rosnące znaczenie rachunkowości,
jako podstawowego źródła rzetelnej informacji o dokonaniach wszystkich podmiotów życia
społeczno-gospodarczego sprawia, że etyka w tej dziedzinie stała się szczególnie ważna, zarówno
dla zarządzających jednostką, jak i dla innych jednostek działających w jej otoczeniu.
Minister Sprawiedliwości, dbając o wizerunek i dobre imię Ministerstwa, podjął, więc
działania
mające
na
celu
zminimalizowanie
ryzyka
uznania
zarządzania
urzędem
we wszystkich formach jego aktywności za nieetyczne i jednocześnie wyraźnie wskazał, że
przywiązuje bardzo dużą wagę do etycznych zachowań we wszystkich ogniwach z tym
zarządzaniem związanych, w tym także do rachunkowości, która spełnia w nim
niekwestionowaną rolę.
Współcześnie obserwuje się, bowiem istotne zmiany także w obszarze norm uznawanych
za etyczne w dziedzinie rachunkowości, na co wpływ ma m.in. komercjalizacja życia, która
stwarzając wiele okazji do łamania zasad etycznej pracy i etycznego współdziałania, rzutuje
bezpośrednio na zachowania ludzi związanych z rachunkowością.
Etyka ma wiele definicji, niemniej jednak każdy intuicyjnie jest w stanie określić, czy coś
jest etyczne, czy też nie. Dzieje się tak, dlatego, że etyka oznacza w gruncie rzeczy ogół ocen i
norm moralnych przyjętych w danym środowisku i odnosi się zawsze do ludzkich działań i
postaw, których powinna być immanentnym atrybutem.
W kategoriach etyki można ocenić każde działanie człowieka, nawet jeżeli podejmuje on
czynności nieskierowane bezpośrednio na ludzi, takie jak na przykład sporządzenie sprawozdania
finansowego,
czy
też
sprawdzenie
dowodu
księgowego,
sporządzenie
i rozliczenie inwentaryzacji.
Przez długi okres czasu w Polsce (do 1989 roku) respektowanie zasad etyki
w praktyce rachunkowości wymuszane było pośrednio przez szczegółowe normy prawne
w tym zakresie (takie jak chociażby jednolite plany kont, branżowe plany kont, szczegółowe
instrukcje inwentaryzacyjne, zasady gospodarki kasowej, wytyczne, co do zasad rachunku
kosztów). Współcześnie etyka nabiera innego, specjalnego, wymiaru i dlatego - podobnie jak
wiele innych obszarów szczegółowych związanych z prowadzeniem działalności jednostki
i z jej zarządzaniem – staje się obiektem standaryzacji przejawiającej się przede wszystkim
w tworzeniu różnych kodeksów zasad etycznych.
Realizowanie działalności w szerokim rozumieniu stwarza wiele pokus nieetycznego
zachowania, głównie, dlatego, że wiąże się ona bezpośrednio i pośrednio z pieniędzmi oraz
dążeniem do ich maksymalnie efektywnego wykorzystania. Nieetyczne w tej działalności jest takie
realizowanie tego celu, które naraża innych zaangażowanych w działalność na straty finansowe
lub popadanie w konflikt z prawem, co może (aczkolwiek nie zawsze musi) prowokować łańcuch
dalszych nieetycznych zachowań.
Z oczywistych względów rachunkowość jest bardzo bliska wszelkiej działalności
społeczno-gospodarczej. A ponieważ raportuje wartości można uznać, że stoi na straży jej etyki.
Czy sama praktyka rachunkowości może być nieetyczna? Tak, ponieważ rachunkowość jest
elementem rzeczywistości społeczno-gospodarczej, powstała z jej potrzeb i dla niej funkcjonuje, i
to co jest nieetyczne w tej działalności może przenikać do systemu rachunkowości w różny
sposób. Należy jednak zauważyć, że rachunkowość – ze względu na procedury w niej
wykonywane – jest także samoistnym systemem. W kontekście etyki, system ten, – jako zespół
działań
podejmowanych
dla
rozwiązania
pewnych
problemów
i wypełnienia postawionych przed nim celów – może funkcjonować różnie. Wynika to
z faktu, że rządzące nim zasady i reguły – pomimo unormowań prawa bilansowego – nie rzadko
wymagają profesjonalnego osądu, zawsze obarczonego dozą subiektywizmu. Jeżeli na to nałożyć
jeszcze fakt, że działalność jednostek staje się obszarem stosowania bardzo złożonych
(hybrydowych) praktyk, rachunkowość coraz częściej odwoływać się będzie do rzetelnego obrazu
i pobudzać do wymyślania oraz do stosowania rozwiązań podporządkowanych – przynajmniej z
założenia – tej zasadzie. Ponieważ normy prawne rachunkowości nigdy nie wyprzedzą możliwych
praktyk, z których prezentacją będzie ona musiała się uporać, zawsze będzie istnieć
niebezpieczeństwo nadużywania systemu rachunkowości. Będzie ona wykorzystywana przede
wszystkim do wpływania na adresatów informacji sprawozdawczej i może przejawiać się w:
1)
manipulowaniu informacjami w czasie rzeczywistym (przesuwanie z okresu na okres
pewnych danych),
2)
manipulowaniu informacjami poprzez ich celowe klasyfikowanie, ujawnianie, ukrywanie w
większych agregatach lub nie ujawnianie,
3)
manipulowaniu informacjami w drodze tendencyjnego kształtowania ich wartości.
Jeżeli praktyki takie przeprowadzane są z całą świadomością - są przestępstwem,
rachunkowością kreatywną, ze wszech miar naganną. Świadczą, bowiem o braku etyki
zawodowej,
który
może
wynikać
z
arogancji
gospodarczej,
lekceważenia
innych,
bezkompromisowości w postępowaniu gospodarczym.
Organizacje księgowych, świadome wagi problemu i jednocześnie potencjalnych
nieuczciwych pobudek, jakimi może kierować się księgowy o słabo zakodowanym moralnie
zestawie endogenicznych norm etyki, wydają różne kodeksy, które mają za zadanie chronienie
zarówno interesariuszy rachunkowości, jak i interesu samych księgowych dla nich pracujących.
Ustalenia etyczne służą także dbaniu o utrzymanie prestiżu zawodowego księgowych, o
wyrabianie w otoczeniu zaufania do informacji przez nich przygotowanych.
Opracowaniami zawierającymi wskazania zasad etyki w zakresie rachunkowości są: Kodeks
etyki zawodowych księgowych IFAC wydany przez Międzynarodową Federację Księgowych (IFAC International
Federation
of
Accountancs)
oraz
Kodeks
etyki
w rachunkowości opracowywany przez Komisję Zasad Etyki i Profesjonalizmu Księgowego Rady
Naukowej Stowarzyszenia Księgowych w Polsce.
Ważne
wydaje
się
stwierdzenie,
że
etyczne
lub
nieetyczne
zachowania
w rachunkowości nie zależą tylko i wyłącznie – jak mogłoby się wydawać – od unormowań
rachunkowości i od kodeksu etycznego osób praktykujących tę dyscyplinę. Takie unormowania
nie mogą bowiem zagwarantować zachowań etycznych w rachunkowości pomimo, że tworzą
pewne ich ramy. Dzieje się tak, dlatego, że wiele zachowań kreatywnych ma ukryte korzenie w
zarządzaniu jednostką, w presji wywieranej przez kadrę kierowniczą na osoby zajmujące się
rachunkowością, wiele także - w osobistych skłonnościach i preferencjach.
Opracowanie:
Grażyna Urbaniak, Zastępca Dyrektora Departamentu Budżetu i Efektywności Finansowej na podstawie:

A. Karmańska, Podstawy kompetencji i etyki w rachunkowości zarządczej. W: Rachunkowość
w zarządzaniu jednostkami gospodarczym. Redakcja naukowa Teresa Kiziukiewicz, Uniwersytet
Szczeciński Katedra Rachunkowości, Akademia Rolnicza, Katedra Rachunkowości, Szczecin 2006,
s.: 435-445.

A. Karmańska, Etyka w rachunkowości w kontekście praktyki zarządzania przedsiębiorstwem.
w: W stronę teorii i praktyki finansów, pod red. J. Ostaszewskiego i M. Zaleskiej, Kolegium
Zarządzania i Finansów, Szkoła Główna Handlowa w Warszawie, Warszawa 2006. s. 369-384.