Nadpobudliwość

Nadpobudliwość
1. Pojęcie nadpobudliwości
W piśmiennictwie polskim w powszechnym użyciu jest termin nadpobudliwość.
Posługuje się nim wielu autorów omawiając zaburzenia rozwoju psychoruchowego (H. Spionek),
Zaburzoną równowagę procesów (Z. Włodarski). Z nadpobudliwością utożsamiana jest nerwowość
dziecięca. Wielu autorów, którzy podkreślają zespołowość objawów nadpobudliwości, określa ją
jako syndrom nadruchliwego zachowania, jako wzmożoną aktywność psychoruchową.
Nadmiernie pobudliwymi nazywamy dzieci, u których równowaga procesów nerwowych
jest zachwiana w taki sposób, że proces pobudzenia uzyskuje przewagę nad procesami hamowania.
Nadpobudliwość jest to odmienna praca mózgu, która uniemożliwia dziecku kontrolowanie swoich
zachowań, a więc także kontrolowanie uwagi i ruchów. Dziecko nadpobudliwe ma za mało
zdolności do wewnętrznej kontroli i hamowania.
Ostatnio coraz częściej mówi się o zespole nadpobudliwości ruchowej z deficytem uwagi
(ADHD), który jest w dużej mierze dziedziczne jak również spowodowane mikro uszkodzeniami
układu nerwowego. Cechą charakterystyczną zespołu jest występowanie trwałych wzorców
zachowania, utrzymujących się przynajmniej przez 6 miesięcy, a przejawiających się przede
wszystkim jako:
- zaburzenia koncentracji uwagi;
- nadruchliwość;
- impulsywność;
Można więc określić, że nadpobudliwość psychoruchowa jest to przewaga procesów
pobudzania nad procesami hamowania oraz wzmożona aktywność procesów nerwowych.
Mówiąc o nadpobudliwości spotykamy się z zasadniczymi stwierdzeniami:
1) dzieci nadpobudliwe wyróżniają się pewnym określonym zespołem cech zachowania;
2) nadpobudliwość jest przyczyną nieprawidłowego przystosowania do wymagań otoczenia
(domu, szkoły)i powoduje trudności wychowawcze;
3) zarówno nasilenie nadpobudliwości, jak i nieprawidłowe przystosowanie dziecka
stwarzającego trudności wychowawcze uzależnione jest w znacznym stopniu od
wpływów środowiska i od rodzaju procesu wychowawczego.
Dzieci nadpobudliwe często wydają się niezbyt zdolne i mają trudności w nauce. Zazwyczaj źle
śpią; mogą pojawić się kłopoty z wymową, występują także u nich zaburzenia równowagi i
wyjątkowa niezręczność. Ich zachowanie w domu i w szkole jest trudne do przewidzenia i
destruktywne; łatwo się podniecają, często wybuchają płaczem i potrafią usiedzieć spokojnie
zaledwie przez kilka minut. Cierpią na złą koordynację wzrokowo-ruchową. Jako niemowlęta mają
skłonności do monotonnego kołysania się w łóżeczku i uderzania głową w jego oparcie. Czasami
obserwuje się u nich chroniczne bóle głowy, nieżyt dróg oddechowych, astmę, katar sienny i inne
zaburzenia systemu oddechowego, jak również zaburzenia żołądkowe, wysypkę, mimowolne
moczenie nocne i wzmożone pragnienie. Małe dzieci cierpią często na długotrwałe ataki kolki.
Dzieci te mogą wykazywać normalny lub wysoki poziom inteligencji (IQ); rzadko zdarza się, by
przypadek nadpobudliwości powtórzył się u więcej niż jednego dziecka w tej samej rodzinie.
Wydaje się, że nadpobudliwość częściej występuje u chłopców, niż u dziewczynek. Z informacji
zebranych wśród licznych rodzin w Wielkiej Brytanii wynika, że tam, gdzie u rodziców lub u
dziadków występowały przypadki chorób alergicznych, jak astma czy uczulenie na pyłki (katar
sienny) i migreny, możliwość pojawienia się dziecka nadpobudliwego jest większa niż w innych
rodzinach.
2. Przyczyny nadpobudliwości
BIOLOGICZNE:
1. Uszkodzenie ośrodkowego układu nerwowego:
a) uszkodzenie komórki rozrodczej
- alkoholizm rodziców, choroby weneryczne;
b) uszkodzenie płodu
- zakażenie wirusowe płodu w wyniku chorób zakaźnych matki (różyczka, odra, świnka, żółtaczka
zakaźna, itp.);
- zatrucia spowodowane piciem alkoholu w czasie ciąży, paleniem papierosów, przyjmowaniem
leków, narkomania;
- niewłaściwe odżywianie się matki, zwłaszcza brak wit. A i B2 oraz białka;
- urazy mechaniczne-niefachowe próby usunięcia ciąży, uderzenia w brzuch, upadki powodujące
odklejenie się łożyska od ścianki macicy wywołując niedokrwienie rozwijającego się organizmu;
c) okres porodu
- nieprawidłowa akcja porodowa powodująca zniszczenie tkanki mózgowej lub wylewy
śródczaszkowe, długotrwały poród, zaciśnięcie pępowiny wokół szyi dziecka;
d) okres po urodzeniu
- przebycie zapalenia mózgu lub opon mózgowych, ciężki przebieg chorób zakaźnych;
- urazy mechaniczne czaszki (upadki, wypadki drogowe, itp.);
Objawy zaburzeń w rozwoju dziecka mogą wystąpić nawet po kilku latach, a często są tak dyskretne,
że początkowo nie niepokoją rodziców.
CZYNNIKI SPOŁECZNO-WYCHOWAWCZE:
a) środowisko rodzinne
- nerwowość, niezrównoważenie rodziców i rodziny, częste awantury, napięta atmosfera, burzące
równowagę psychiczną dziecka brutalne zachowanie dorosłych.
Często środowisko rodzinne jest głównym źródłem przyczyn powodujących nadpobudliwość dziecka.
b) wychowanie
- wychowanie niekonsekwentne i rygorystyczne
- brak stałych wymagań stawianych dziecku oraz udzielanych mu praw
- brak równowagi w nagradzaniu i karaniu
- nadmierna swoboda i rygor
- brak zaspokojenia potrzeb psychicznych dziecka
- brak miłości
- wygórowane ambicje rodziców
Ta stała niepewność dziecka wprowadza je w stan zachwianej równowagi emocjonalnej.
3. Objawy nadpobudliwości
Używając terminu nadpobudliwość psychoruchowa należy podkreślić, że dotyczy on zarówno
sfery ruchowej, jak i psychicznej. U dzieci może równocześnie występować w dwóch, trzech sferach lub
tylko w jednej. Nadpobudliwość przejawia się w postaci:
1) wzmożonego pobudzenia ruchowego: to wzmożona ekspansja ruchowa i niepokój ruchowy.
Dzieci ze wzmożoną ekspansją ruchową charakteryzują się ruchliwością (biegają, skaczą, krzyczą, na
lekcji wyrywają się do odpowiedzi, machają rękami, są pełne energii, szukają każdej okazji aby wyżyć
się ruchowo). Wykonują one natychmiast każde polecenie nauczyciela związane z ruchem. Gorzej jest,
gdy mają coś wykonać na miejscu, w skupieniu. Nie mogą wtedy zapanować nad własnym
pobudzeniem ruchowym. Na polecenia nauczyciela nie zwracają uwagi, co nie wynika z ich negatywnej
postawy emocjonalnej, lecz z nieumiejętności panowania nad własnym pobudzeniem. Pobudzanie to
wzrasta, gdy dziecko przebywa w grupie. Dlatego w domu może być spokojniejsze, a podczas
indywidualnej rozmowy nadpobudliwość może się nie ujawnić. Przy większym nasileniu
nadpobudliwości ruchowej może także wystąpić niezręczność, brak dokładności, precyzji, co sprawia,
że dzieci te ciągle coś tłuką, zrzucają, łamią i ulegają wypadkom. Często się wiercą i kręcą, nie potrafią
się sprawnie ubrać czy spakować swoich rzeczy. Niepokój ruchowy objawi się dodatkowymi skurczami
mięśni, tikami, wyładowaniami ruchowymi. Dzieci takie wykonują wiele drobnych, niepotrzebnych
ruchów, np. bazgrzą po zeszycie, obgryzają ołówek, skrobią po ławce, niszczą rzeczy znajdujące się
wokół nich. Wzrost emocjonalnego napięcia może doprowadzić do jąkania, nerwicy czy ruchów
mimowolnych.
2) w nadmiernej reaktywności emocjonalnej: objawy nadpobudliwości w sferze emocjonalnej
są wielorakie. Polegają one głównie na zwiększonej wrażliwości na działające bodźce. U dzieci tych
występują intensywniejsze reakcje uczuciowe na różne zdarzenia czy sytuacje. Są konfliktowe, mają
trudności w przystosowaniu się do wymagań szkolnych. Obrażają się, bywają drażliwe, agresywne,
łatwo przechodzą od płaczu do śmiechu. Nadpobudliwość emocjonalna może objawiać się także w
postaci wzmożonej lękliwości. Pojawia się wtedy niepokój, lęk, strach przed różnymi sytuacjami,
zwłaszcza szkolnymi. Przy odpowiedzi dzieci te pocą się, czerwienią lub bledną. Ten rodzaj
nadpobudliwości może przejawiać się także w sferze uczuć wyższych, głównie społecznych. Dzieci
nadpobudliwe przeżywają cudzą krzywdę, zamartwiają się, płaczą, są egocentryczne. Wtedy zbyt
mocno przeżywają swoje niepowodzenia, nieporozumienia w domu czy wśród rówieśników.
3) w specyficznych zaburzeniach funkcji poznawczych, głównie w postaci zaburzeń uwagi:
dziecko nie może skupić się na jednej rzeczy, ciągle coś je rozprasza. Odwraca się, rozmawia z
kolegami, nie słucha, co się mówi na lekcji, zwraca uwagę na każdy szmer głośno go komentując, a
wyrwane do odpowiedzi nie wie w ogóle, o co jest pytane. Odrabianie lekcji trwa długo i z małymi
efektami. W zeszycie często są nie dokończone zdania, wyrazy, gubione litery. Wypracowania nie mają
logicznego ciągu, są chaotyczne. Zaburzenie koncentracji może wzrastać przy powstawaniu napięć
emocjonalnych. Czasami nadpobudliwość poznawcza może przejawiać się zaburzeniami procesu
myślenia przy stosunkowo dobrej koncentracji. Występuje wtedy brak przemyślenia, pochopne
wnioskowanie, brak głębszego zastanowienia się. Dziecko już chce odpowiadać, chociaż nauczyciel
jeszcze nie skończył formułowania pytania. Odpowiedzi te są złe, niepełne, gdyż dziecko nie dokonało
dostatecznej analizy myślowej. Uczeń taki sprawia wrażenia bezkrytycznego, mniej spostrzegawczego i
mniej inteligentnego niż jest w rzeczywistości. U takich dzieci może także występować wzmożona
wyobraźnia. Zaczyna wtedy przeważać świat fantazji nad rzeczywistością. Dziecko takie jest
zamyślone, pogrążone w swoim świecie, robi miny, nie śledzi tematu lekcji i nie uważa. Dlatego te
dzieci mimo dobrej sprawności intelektualnej mają słabe wyniki w nauce.
4. Metody badań.
Nadpobudliwość psychoruchową można stwierdzić przede wszystkim na podstawie obserwacji.
1) Próba bezruchu polega na sprawdzeniu w jakim stopniu dziecko potrafi w ciągu jednej minuty
skontrolować świadomie swoje zachowanie.
2) Próba czekania, dziecko nie jest świadome, zajmuje się czymś innym. Nauczyciel udając, że
coś robi przez minutę obserwuje dziecko. Dziecko w tym czasie wykonuje różne czynności.
5. Sposób postępowania z dziećmi nadpobudliwymi psychoruchowo
Dzieci nadpobudliwe psychoruchowo wymagają regularnego trybu życia i ustalonego systemu
wymagań. Ponieważ są dziećmi uciążliwymi, często są odrzucane uczuciowo przez rodziców –
konieczna wtedy jest terapia środowiskowa.
W pracy dydaktycznej należy:
- stosować nauczanie zindywidualizowane kształtujące u ucznia umiejętność pracy pod kierunkiem i
opanowania napięcia nerwowego w sytuacjach zadaniowych;
- często sprawdzać wiadomości ucznia z szansą uzyskania pozytywnych odpowiedzi i otrzymania od
nauczyciela pochwały, aprobaty wzmacniającej do wysiłku umysłowego;
- postępować bardzo spokojnie i konsekwentnie zgodnie z ustalonym systemem wymagań
- powierzać zadania ogólne i egzekwować je, zaś w razie trudności pomóc im przezwyciężyć;
- powierzając w klasie role rozładowujące energię psychoruchową, które jest w stanie dobrze
wykonać, aby one wzmacniały wiarę we własne siły i możliwości, a równocześnie kształtowały
prawidłowe formy zachowania społecznego;
- nie pospieszać podczas wykonywania powierzonych zadań, bo każde przyspieszenie daje negatywny
efekt;
- kontrolować częściej niż u innych uczniów prace szkolne, ze zwróceniem uwagi na dokładność i by
były doprowadzone do końca;
W czasie lekcji dawać uczniom możliwość odprężenia ruchowego przez powierzanie zadań
zmieniających pozycję ciała. Tworzyć interesujące dla dziecka zajęcia, niezbyt często zmieniające się,
wymagające dłuższych okresów skupienia. Hamować nadmierne tępo działania i pomoc w regulowaniu
reakcji emocjonalnych. Przy nadmiernym podnieceniu dziecka należy zająć się nim indywidualnie –
odseparować od grupy nie „za karę”, lecz dla ogólnego uspokojenia. Ostre kary wzmagają pobudzenie
dziecka. Skłaniać do samokontroli.
Z nadpobudliwości nie wyleczymy. Dorosły człowiek panuje nad swoim zachowaniem.
Bibliografia
H. Spionek, Zaburzenia psychoruchowego rozwoju dziecka. PWN, Warszawa 1965,
H. Nartowska, Dzieci nadpobudliwe psychoruchowo. PZWSz, Warszawa 1972,
H. Nartowska, Wychowanie dziecka nadpobudliwego. Nasza Księgarnia, Warszawa 1986,
H. Nartowska, Wychowanie dziecka nadpobudliwego. Nasza Księgarnia, Warszawa 1986,
Sally Bunday, Sekretarz HACSG
M. Bogdanowicz, Psychologia kliniczna dziecka w wieku przedszkolnym. WSiP,
Warszawa 1985,
T. Wolańczyk, A. Kołakowski, M. Skotnicka, Nadpobudliwość psychoruchowa u dzieci.
BioFolium, Lublin 1999
Philips C. Kendall, Zaburzenia okresu dzieciństwa i adolescencji. Wyd. Psychologiczne
Gdańskie, Gdańsk 2004,
Opracowała: Wróblewska Maria