Teoria zależności od ścieżki a małe gospodarki wyspiarskie
advertisement
Michał Jasiński Katedra Turystyki Teoria zależności od ścieżki a małe gospodarki wyspiarskie Wprowadzenie Badania z zakresu Island Economics wskazują na trzy podstawowe strategie pobudzenia rozwoju gospodarczego przez małe rozwijające się państwa/terytoria wyspiarskie (Small Island Developing States – SIDS). Ugruntowane w literaturze przedmiotu ujęcie tych specjalizacji w wymianie międzynarodowej w postaci modeli: MIRAB (akronim od: Mi –migration, R – remittances, A – aid, B – bureaucracy), SITE (akronim od: small, island, tourism, economies) i PROFIT (akronim od: P – people consideration affecting citizenship, residence and employment rights, R – resources management, O – overseas engagement and international recognition, FI – finance, insurance and taxation, T – transportation)1 nadaje im statyczną formę. Celem artykułu jest aplikacja teorii zależności od ścieżki (path dependence) do SIDS umożliwiająca dynamiczne spojrzenie na strategie gospodarcze obierane przez państwa i terytoria wyspiarskie. Realizacja tego zadania stanowi punkt wyjścia do dalszych badań nad miejscem wysp mórz ciepłych w gospodarce światowej. Podstawowe założenia teorii zależności od ścieżki Pomimo rosnącej popularności w naukach społecznych koncepcji zależności od ścieżki nie ma jasnej interpretacji jej rozumienia. Na ogół wyróżnia się dwa nurty: szeroki i wąski. Cechą pierwszego jest założenie, że koncepcja zależności od ścieżki jest formą analizy, która wyjaśnia obecny układ zjawisk będący rezultatem odległych czasowo przyczyn. Ogranicza to interpretację do twierdzenia, że „historia ma znaczenie”. Powszechne w tym ujęciu jest również utożsamianie zależności od ścieżki z procesem utrzymywania się raz wybranego kierunku – reprodukcja i inercja istniejącej trajektorii rozwoju. Konkretne państwo-wyspa wszedłszy na daną ścieżkę rozwojową nie opuści jej ze względu na wysokie koszty. Jak wskazuje się w literaturze z zakresu „nauk przestrzennych” dotyczy to zwłaszcza tzw. regionów tradycyjnego przemysłu. Zostały one zamknięte w sztywnych trajektoriach, gdyż zależność od istniejących struktur (zasobów, umiejętności, układu instytucyjnego i relacji władzy) w znacznym stopniu Teoria zależności od ścieżki a małe gospodarki wyspiarskie 53 hamuje ich zdolność do dostosowania się do nowych warunków. Zwolennicy podejścia zależności od ścieżki określają to efektem zamknięcia na ścieżce (lock-in)2. Wyspy tropikalne wydają się zatem równie dobrym przykładem reprodukcji i inercji istniejącej trajektorii rozwoju3. Słabością szerokiego ujęcia tej koncepcji jest fakt, że wnosi ona niewiele nowego, oryginalnego ładunku teoretycznego. Jest to w zasadzie zwrócenie uwagi na ograniczającą rolę historii, co w naukach społecznych wyrażano za pomocą starszych teorii – m.in. kumulatywnej przyczynowości (cumulative causation)4, warstw inwestycji5 czy homeostazy systemów6. W ujęciu largo koncepcja zależności od ścieżki przypomina ponadto podejście i metody znanego w geografii kierunku historyczno-geograficznego7. W wąskim ujęciu koncepcji zależności od ścieżki rozpatruje się dwa typy problemu: jakie wydarzenia są odpowiedzialne za powstanie danego procesu oraz co odpowiada za reprodukcję wybranego rozwiązania. W tym ujęciu zakłada się, że o ile o rozpoczęciu procesu decydują nieprzewidziane (często pozornie mało znaczące) wydarzenia, o tyle wzmacnianie danego kierunku rozwoju ma przewidywalny i prosty do wyjaśnienia charakter. To precyzyjniejsze ujęcie zakłada, że istnienie sekwencji o charakterze zależności od ścieżki występuje tyko wtedy, gdy nieprzewidziane (contingent) wydarzenie nadaje zjawisku charakter przyczynowo-skutkowego ciągu o własnościach deterministycznych. Pojęcie nieprzewidziane wydarzenie wymaga jednak doprecyzowania – w literaturze anglojęzycznej stosuje się bowiem zamiennie pojęcia: contingent event (nieoczekiwane wydarzenie), chance (szansa), small/insignificant event (małe, niewiele znaczące wydarzenie). Najogólniej, jest to wydarzenie, którego wpływu nie uwzględnia przyjmowany przez nas wzorzec wyjaśniający (należy więc traktować je jako zewnętrzne). W tym rozumieniu nieprzewidzianym wydarzeniem mogą być zarówno indywidualne decyzje, zbyt mało znaczące, by w normalnych warunkach miały wpływ, jak również losowe zjawiska o dużej skali – wojny, katastrofy naturalne czy krachy na giełdach. Należy również zaznaczyć, że nieprzewidziane wydarzenie nie jest zdarzeniem bez przyczyny8. Jest ono nieoczekiwane o tyle, o ile nie mieści się w ramach stosowanego przez badających aparatu wyjaśniającego (modelu). Przykładem takiego rozumowania jest upowszechnianie i utrzymywanie gorszych technologii lub nieefektywnych rozwiązań. Literatura często w tym miejscu przywołuje niektóre technologie, które utrzymują się, a nawet rozwijają, mimo że istnieją lepsze rozwiązania – m.in. klawiatura Dworaka a QWERTY, czy system Betamax a VHS. Procesy, które doprowadziły do wyboru gorszych technologii, uznawane są za te, które mają nieprzewidywalny charakter – są bowiem sprzeczne z powszechnie akceptowanym założeniem ekonomii neoklasycznej (rynek wybiera rozwiązania najbardziej efektywne)9. Po przyjęciu tych założeń, skoro dany przypadek wymyka się teoretycznym przewidywaniom, należy określić, w jakich okolicznościach mówić można o znaczeniu nieprzewidywalnych wydarzeń, jak również prześledzić procesy doprowadzające do tego wyniku. To ujęcie zależności od ścieżki dostarcza zarówno ram teoretycznych, jak i metod10. 54 Michał Jasiński Istotę procesu zależności od ścieżki w precyzyjnym ujęciu odzwierciedla stochastyczny model określony urną Polyi11. Proces ten zakłada, że z urny zawierającej dwie kule o odmiennych kolorach losujemy losowo jedną z nich. Następnie zwracamy do urny dwie kule o wylosowanym kolorze. W kolejnych turach postępuje się analogicznie. Prawdopodobieństwo wyboru danego koloru (Pa) wynosi więc: Pa = Pa / (a + b) gdzie: a i b odpowiadają kolorom kul. Przebieg procesu doprowadzi, po fluktuacjach w pierwszych kilkunastu turach, do tego, że w dłuższym okresie prawdopodobieństwo wylosowania konkretnego koloru ustali się w punkcie równowagi. Co najistotniejsze, stan tej równowagi będzie odmienny w różnych losowaniach – końcowy rezultat jest determinowany przebiegiem losowania w pierwszych kilkunastu turach. Proces zależności od ścieżki jest zatem procesem nieergodycznym, tzn. mamy do czynienia z tworzeniem się struktury, jako wyniku jej własnej ewolucji, której kierunek jest nadawany specyficznym następstwem zdarzeń. Z przebiegu doświadczenia Polyi wynika kilka implikacji: – wydarzenia we wczesnych fazach procesu mają duży wpływ na jego przebieg – mają również niezdeterminowany charakter – możliwych jest zatem wiele stanów równowagi – czas, w którym wydarzenie nastąpi, warunkuje jego znaczenie – zjawiska zachodzące we wczesnych fazach procesu mają większe znaczenie niż te, które mają miejsce później; te, które wydarzą się „zbyt późno” mogą nie mieć większego wpływu na przebieg procesu – niska elastyczność w dalszych fazach procesu prowadzi do zamknięcia na danej ścieżce – im w późniejszym okresie procesu się znajdujemy, tym trudniej jest zmienić kierunek rozwoju12. Rozważania te prowadzą do postawienia pytania: Czy w realnym świecie w ogóle istnieją procesy, które mogą przebiegać według tego modelu? W literaturze powszechnie przyjmuje się pogląd, że są to wszystkie procesy podlegające zwiększonym przychodom (increasing returns) mającym właściwości dodatnich sprzężeń zwrotnych. Zjawisko zwiększających się przychodów występuje względnie powszechnie, m.in. w przypadku nowej technologii – są to np. efekty koordynacji (coordination effects), czyli zwiększenie się korzyści wraz ze wzrostem liczby użytkowników, czy też efekt uczenia się (learning effects), kiedy w miarę użytkowania danej technologii wzrasta wiedza o niej. Ogólnie w ekonomii wiąże się je ze rosnącymi korzyściami skali. Szczególnym przypadkiem kumulujących się przychodów są korzyści aglomeracji (spatial increasing returns) czy też wykształcone w toku rozwoju cechy miejsca13. Raz ustanowione skupienie14 ma tendencję do wzrostu poprzez szereg rozwijających się korzyści aglomeracji. Teoria zależności od ścieżki a małe gospodarki wyspiarskie 55 Działanie kumulujących się przychodów polega również na tym, że korzyści wynikające z konkretnego rozwiązania systematycznie wzrastają w porównaniu z innymi rozważanymi wcześniej opcjami. Ujmując problem inaczej – koszty odwrócenia wyboru systematycznie się zwiększają. Zjawisko kumulujących się przychodów powoduje pozytywne (bądź negatywne) cykle rozwojowe, których odwrócenie bez interwencji z zewnątrz jest praktycznie niemożliwe. W efekcie proces zostaje zamknięty w danym kierunku rozwojowym (lock-in). Dlatego przebieg procesu (historia) ma podstawowe znaczenie. Gdyby wydarzenia we wczesnych fazach potoczyły się inaczej, zostałyby utrwalone w dalszych etapach15. Przywołując omawiany model urny Polyi należy zwrócić również uwagę na fakt, że podatność danego procesu na zmiany zależy od tego, w jakiej fazie się on znajduje. Zmiany są możliwe wówczas, gdy struktura odpowiedzialna za powstanie danego kierunku rozwoju jest niestabilna (non-convex). Inaczej mówiąc, istnieją co najmniej dwa możliwe odmienne stany równowagi. Czas, w którym zjawisko jest w stanie niestabilności, określa się punktem zwrotnym (względnie okresem chwiejności) – turning point, critical juncture. Zjawisko to charakteryzują dwie właściwości: następuje wybór jednej z możliwych opcji, a gdy dany kierunek jest wybrany, wraz z upływem czasu zostaje on utrwalony. Z sekwencją zależności od ścieżki mamy więc do czynienia, gdy możemy wyróżnić punkty zwrotne, w których jedno z możliwych rozwiązań zostało utrwalone przez procesy kumulujących się efektów. Gdy nie jest możliwe zidentyfikowanie alternatywnych opcji albo gdy wybrana opcja nie skierowała zjawiska na trwałą trajektorię, nie można mówić o zależności od ścieżki16. Pojęcie punktu zwrotnego jest szczególnie użyteczne, gdyż definiuje ono początek danej sekwencji rozwojowej. Pozwala to uniknąć wpadnięcia w regres do nieskończoności. Sprowadza to metodologię podejścia zależności od ścieżki do znalezienia punktu początkowego momentu trajektorii rozwojowej oraz śledzenia procesów, które utrzymują wybrany kierunek rozwoju. W literaturze wyróżnia się dwa modelowe typy ścieżek: samowzmacniająca (self-reinforcing) i reakcyjna (reactive)17. Aplikacja zależności od ścieżki do gospodarek wyspiarskich Pierwszy typ ścieżki (samowzmacniająca) polega na tym, że specyficzne wydarzenie nadaje zjawisku kierunek, który następnie zostaje reprodukowany na skutek występowania kumulujących się przychodów (patrz rys. 1). W tego typu sekwencji wybór początkowy pobudza do rozwoju w danym kierunku, powodując, że po pewnym czasie opuszczenie go staje się trudne bądź wręcz niemożliwe18. Przyjmując tak rozumianą koncepcję ścieżki samowzmacniającej, jako aparat badawczy w odniesieniu do gospodarek wyspiarskich należy zidentyfikować punkt zwrotny, po którym następuje zjawisko zamknięcia na ścieżce. Ze względu na ograniczone ramy 56 Michał Jasiński artykułu przedstawienie zmian w strukturze gospodarczej badanych wysp, jak i współczesne strategie gospodarcze zostaną jedynie zarysowane – patrz tabela 1. Rysunek 1. Mechanizm sekwencji samowzmacniającej Źródło: J. Mahoney, Path dependence in historical sociology, „Theory and Society” 2000, Vol. 29, No. 4, s. 514. Tabela 1. Zarys zmian gospodarczych na wyspach tropikalnych od XV wieku Ocean Atlantycki Wiek (lata) XV w. zachodni wschodni RT, RYB RT, RYB, RP Ocean Indyjski Maskareny Seszele - RT, RYB Ocean Spokojny RT, RYB XVI w. RT, RYB RP RT, RYB RT, RYB XVII w. RT, RYB, RP RP RP RT, RYB RT, RYB XVIII w. RP RP RP RT, RYB RT, RYB XIX w. RP RP, TUR RP RT, RP RT, RYB, RP 1900–1950 RP, TUR RP, TUR RP RP RP, NZD 1960–1970 RP, TUR RP, TUR RP RP RP, NZD, TUR 1970–1980 TUR, NZD RP, TUR RP, TUR RP, TUR RP, TUR, NZD 1980–1990 TUR, NZD RP, TUR RP, TUR RP, TUR TUR, NZD 1990–2000 TUR, NZD RP, TUR RP, TUR TUR TUR, NZD 2000– TUR RP, TUR TUR TUR, NZD TUR, NZD - pozostałe wyspy RT – rolnictwo tradycyjne; RP – rolnictwo plantacyjne; RYB – rybołówstwo; NZD – nowe źródła dochodów (elementy modelu MIRAB i PROFIT); TUR – turystyka (element modelu SITE); Wytłuszczenie – dominujący model gospodarczy. Źródło: M. Jędrusik, Wyspy tropikalne. W poszukiwaniu dobrobytu, WUW, Warszawa 2005, s. 171. Teoria zależności od ścieżki a małe gospodarki wyspiarskie 57 Przedstawiony zarys jest dużą generalizacją – na każdym oceanie można przecież znaleźć przykłady wysp w różnej fazie przekształceń gospodarczych, jak również trudno określić dokładny moment zmiany dominującego źródła dochodów. Dla uproszczenia również pominięto (ograniczaną do kilku wysp) działalność górniczą i (równie słabo rozprzestrzeniony) przemysł przetwórczy19. To ogólne spojrzenie skłania do uznania za punkt zwrotny (nieprzewidywalne wydarzenie) momentu dekolonizacji i szukania przez niepodległe państwa nowej drogi rozwoju, która z czasem ulegała samowzmocnieniu. Taka interpretacja wydaje się jednak błędna. Przyjmując założenie zależności od ścieżki, niewątpliwie odnosić je należy do każdej z wysp indywidualnie i na podstawie historycznych obserwacji udzielić odpowiedzi, czy to budowa lotniska, moment przeciągnięcia kabli podmorskich, budowa bazy wojskowej czy pierwszych ośrodków turystycznych były wydarzeniami, które są odpowiedzialne za powstanie danego procesu. Celem tych rozważań nie jest znalezienie wspólnego punktu zwrotnego, bo jest to zadanie niewykonalne. Rozważania te natomiast prowadzą do określenia ścieżek, w jakich zostały zamknięte współczesne wyspy. Na podstawie wypracowanych modeli MIRAB, SITE i PROFIT wysnuć można wniosek, że po punkcie zwrotnym badane gospodarki wyspiarskie skierowały się w większości na dwie przeciwstawne ścieżki20: charakterystyczną dla modelu MIRAB oraz ścieżkę „turystyczną” – modele SITE i PROFIT (patrz rys. 2). Rysunek 2. Mechanizm sekwencji samowzmacniającej w gospodarkach wyspiarskich Źródło: Na podstawie schematu 1 oraz G. Baldacchino, Managing the hinterland beyond: Two ideal-type strategies of economic development for small island territories, „Asia Pacific Viewpoint” 2006, Vol. 47, No. 1, s. 55. Zamknięcie w ścieżce, szczególnie w tej ostatniej (turystycznej) skłania do prześledzenia hipotetycznych ścieżek rozwoju gospodarczego. Samo zamknięcie w ścieżce powstaje w wyniku raz przyjętych rozwiązań (rozbudowa infrastruktury turystycznej), które z biegiem czasu zaczynają przynosić coraz większe korzyści, ograniczając jednocześnie możliwości alternatywnych rezultatów. Zjawisko to tłumaczone jest zwykle w kategoriach utylitarnych – koszty zaadaptowania innego rozwiązania przekroczyłyby spodziewane korzyści. 58 Michał Jasiński Aczkolwiek reprodukcja danej struktury instytucjonalnej może być wyjaśniana również w kategoriach funkcjonalnych – władzy (służy interesom elit lub decydentów) czy legitymizację (struktura jest utrzymywana, ponieważ wierzy się w jej słuszność). Powstaje jednak pytanie, czy w przypadku gospodarek wyspiarskich tak naprawdę istnieją alternatywne rozwiązania. Czy przy swoich cechach SIDS po punkcie zwrotnym (rozbudowy infrastruktury turystycznej i intensyfikacji ruchu turystycznego) automatycznie nie są „wpędzane” w zjawisko, które na gruncie ekonomicznych rozważań teoretycznych określone zostało chorobą holenderską (Dutch Disease)?21 Śledząc bowiem dotychczasową specjalizację małych państw/terytoriów wyspiarskich na świecie zauważa się pewną prawidłowość (por. rys. 3 i 4). Rysunek 3. Dominujące modele gospodarowania w małych państwach i terytoriach wyspiarskich na świecie Źródło: Na podstawie: G. Bertram, Introduction: The MIRAB model in the twenty-first century, „Asia Pacific Viewpoint” 2006, Vol. 47, No. 1, s. 7. Teoria zależności od ścieżki a małe gospodarki wyspiarskie 59 Rysunek 4. Ścieżki rozwoju gospodarczego małych państw i terytoriów wyspiarskich Źródło: Opracowanie własne. Terytoria wyspiarskie o względnie korzystnym (bliskim) położeniu w stosunku do rdzeni (państw wysoko rozwiniętych) najwcześniej i względnie szybko przeszły cykl: rolnictwo → turystyka → oazy podatkowe. Tu przytoczyć można przykłady wysp (mórz zimnych) m.in. Guernsey, Jersey, Wyspa Man (ścieżka 4, rys. 4; patrz też: rys. 3). Państwa/terytoria stanowiące przedmiot analizy (SIDS) przechodziły ten cykl w dłuższym i późniejszym okresie (ścieżka 3, rys. 4). Do tej grupy zaliczyć można m.in. Bahamy, Cypr, Vanuatu (patrz: rys. 3). Jeszcze później wyspy, które idą ścieżką 2 (rys. 4) i są obecnie w fazie przejściowej pomiędzy modelem SITE a PROFIT, np. Bahrajn, Bermudy, Brytyjskie Wyspy Dziewicze, Kajmany czy Turks i Caicos (patrz: rys. 3). Jak sugeruje to ujęcie, specjalizacja gospodarcza powinna iść w kierunku „oaz podatkowych”. Następna grupa państw/terytoriów obecnie jest w fazie SITE (ścieżka 2, rys. 4). Do nich zalicza się m.in. Anguillę, Antiguę i Barbudę, Barbados, Curacao, Malediwy, Maltę, St. Lucię, St. Vincent i Grenadyny (por. rys. 3). Ta grupa powtarzając 60 Michał Jasiński ten schemat będzie prawdopodobnie rozwijać usługi charakterystyczne dla modelu PROFIT. Pozostałe wyspy (ścieżka 1) są na etapie MIRAB/SITE (m.in. Amerykańskie Wyspy Dziewicze, Mariany Północne, St. Kitts i Nevis) albo „ugrzęzły” na ścieżce MIRAB (m.in. Federacyjne Stany Mikronezji, Kiribati, Niue, Palau, Samoa, Wyspy Św. Tomasza i Książęca) – patrz rys. 3. Te będą prawdopodobnie, naśladując inne państwa/terytoria wyspiarskie (chcąc przełamać stagnacje – „czekają” na punkt zwrotny) przechodzić przez ten sam cykl. Jeżeli nie, prawdopodobnie pozostaną zamknięte w ścieżce modelu MIRAB. Celem tych czysto hipotetycznych i uogólnionych rozważań było dynamiczne ukazanie modeli MIRAB, SITE, PROFIT. Zamknięcie na ścieżce pierwszego z nich powoduje, że rozwój ekonomiczny tych wysp jest zdecydowanie niższy, niż na terytoriach, które przyjęły strategię SITE-PROFIT22. Zamknięcie na „ścieżce turystycznej” (usługi finansowe, bankowe itd., charakterystyczne dla modelu PROFIT wchodzą w skład szeroko rozumianego produktu turystycznego, tak więc nie ma tu sprzeczności, mimo wyodrębnienia dwóch modeli) prowadzi do rozwoju ekonomicznego. Rozwoju opartego na względnie ryzykownej specjalizacji – zarówno w przypadku „monokultur turystycznych”, jak i oaz podatkowych. W tym miejscu postawić można retoryczne pytanie: A w czym innym mają możliwość się specjalizować te państwa czy terytoria? Przykłady innych małych państw/terytoriów, które odniosły trwały sukces (wysoki poziom rozwoju gospodarczego) na tej specjalizacji można mnożyć – wyspy kanału La Manche, czy niewyspiarskie Monako, Lichtenstein, Luksemburg, San Marino czy Szwajcaria23. Mimo odmiennych warunków geograficznych, historycznych i społecznych przykłady te wydają się niektórym teoretykom ekonomii, a szczególnie politykom gospodarczym wzorcowe i godne naśladowania24. Druga z modelowych ścieżek (reakcyjna) jest sekwencją czasowo uporządkowanych i przyczynowo połączonych wydarzeń, w których każde jest zarówno reakcją na wydarzenia wcześniejsze, jak i przyczyną późniejszych. W tym przypadku nie następuje wzmocnienie początkowych wydarzeń, lecz ich przekształcenie. Przebieg takiego procesu został w literaturze przedstawiony przy wyjaśnieniu rewolucji przemysłowej w Anglii (por. rys. 5). W wymienionym przypadku mamy do czynienia z trzema oddzielnymi sekwencjami: środowiskową, kulturową i przemysłową. Przyjąć można, że rozwój tej ostatniej był wynikiem specyficznego wydarzenia (wynalezienie maszyny parowej – „M” na rys. 5), co było spowodowane połączeniem ścieżki środowiskowej i kulturowej. Ścieżka środowiskowa wiązała się z takimi cechami Anglii, jak: szybkie „kurczenie” się obszarów leśnych (w wyniku rozwoju rolnictwa i szkutnictwa), płytkie położenie pokładów węgla oraz chłodny klimat. To spowodowało, że od dłuższego czasu używano węgla do opalania. Wyczerpanie się płytkich pokładów wymusiło budowę głębszych szybów. W wyniku wysokich wód gruntowych okazało się, że wydobywanie węgla jest niemożliwe. Doprowadziło to do poważnych trudności już w początkach XVIII w. Ścieżka kulturowa Teoria zależności od ścieżki a małe gospodarki wyspiarskie 61 z kolei wiązała się ze słabością władzy królewskiej, ograniczonej autorytetem kościoła anglikańskiego i klimatem tolerancji wpływającym na liberalizację kultury. W efekcie mogły rozwijać się nowe idee i działalności ekonomiczne. Obydwie ścieżki połączyły się w momencie wynalezienia maszyny parowej. Spowodowało to przewidywalny ciąg wydarzeń – mało wydajny wynalazek T. Newcomana został zastąpiony innowacją J. Watta. Zwiększone dzięki temu możliwości wydobycia węgla doprowadziły do spadku cen. Tani węgiel oznaczał tańszą stal. To z kolei pozwoliło na masową budowę linii kolejowych i statków. Rozwój transportu i produkcji fabrycznej umożliwił Anglii wyjście na czoło państw wysokorozwiniętych25. Rysunek 5. Wyjaśnienie rewolucji przemysłowej w Anglii metodą sekwencji reakcyjnej A – ograniczone zasoby lasów, bogate złoża węgla, chłodny klimat; B – wykorzystanie węgla w celach grzewczych; C – wyczerpanie się płytkich złóż węgla; D – próby pozyskania węgla z głębszych warstw; E – zalewanie szybów przez wody podziemne; H – ograniczona władza królewska; I – ograniczony wpływ kościoła, klimat tolerancji; J – liberalna kultura pozwalająca na eksperymenty technologiczne; M – wynalezienie pierwszej maszyny parowej; N – ulepszenie wynalazku; O – spadek cen węgla; spadek cen żelaza i stali; R – rozwój kolei i parostatków; S – masowa dystrybucja produktów przemysłowych. Źródło: Jak w rysunku 1, s. 534. 62 Michał Jasiński Głównym problemem w przypadku ścieżek reakcyjnych jest określenie punktu początkowego. Bez niego łatwo można wpaść w pułapkę nieskończonego regresu. Stąd jako rozwiązanie często proponuje się uznanie za moment rozpoczynający reakcyjną sekwencję, która jest połączeniem kilku oddzielnych dotychczas sekwencji (critical conjuncture) i nadaje tym samym procesowi nowy kierunek. Ponieważ trudno przewidzieć, czy oddzielne sekwencje się w ogóle połączą (lub kiedy to nastąpi), można to wydarzenie traktować jako niespodziewane (takie spojrzenie odpowiada arystotelejskiemu rozumieniu przypadku)26. Od lat 50. i 60. ubiegłego wieku szczególnie wyraźnie zarysowywał się megatrend światowego popytu turystycznego, tzw. pęd ku słońcu (sun lust), w którego przypadku walory naturalne odgrywały decydującą rolę. Tym można tłumaczyć bardzo silny rozwój podaży turystycznej w regionach traktowanych wcześniej jako peryferia gospodarcze. Były one atrakcyjne z powodu swoich często niezniszczonych walorów przyrodniczych, stając się w latach 70. XX w. w wyniku rozwoju podaży turystycznej światowymi „peryferiami próżnowania” (pleasure periphery). Zasięg „słonecznej strefy” dla masowego turysty z centrum, obejmował, poczynając od Florydy: Meksyk, Karaiby; basen Morza Śródziemnego, od Bejrutu poprzez Afrykę Wschodnią, Seszele, Indie, Bali do Bangkoku w Azji Południowej; poprzez wyspy Pacyfiku: Fidżi, Tahiti i Hawaje do południowej Kalifornii i Meksyku. Mimo że obszary nienależące do Trzeciego Świata (Hawaje, Kalifornia, Floryda, Hiszpania, Włochy, Jugosławia i Australia) stanowiły mniejszą część „peryferii próżnowania”, to ich udział w zyskach z tego rodzaju turystyki był znaczący w porównaniu z państwami rozwijającymi się. Chcąc wykorzystać istniejący popyt turystyczny na 3 x S (sun, sea, sand), państwa te dalej rozbudowywały „za wszelką cenę” podaż turystyczną, dostrzegając możliwość zwiększenia udziału w zyskach27. Teoria peryferii w turystyce (określana też teorią lokalizacji turystyki i wypoczynku), której rozwinięciem jest koncepcja pleasure periphery, tłumaczy przyczyny i motywy wyboru określonych miejsc i regionów jako obszarów służących zaspokojeniu potrzeby wypoczynku. Centrum, czyli ośrodki zurbanizowane (miasta), pełnią określone funkcje (administracyjne, gospodarcze itd.) dla mieszkańców oraz ludności otaczającej tę strefę. Nie są jednak w stanie zaspokoić ich potrzeby wypoczynku, stąd muszą oni wyjeżdżać w tym celu na obszary niezurbanizowane – peryferyjne. Teoria ta zakłada, że uczestnicy ruchu turystycznego w celu realizacji tej potrzeby kierują się przede wszystkim walorami przyrodniczymi (bliski kontakt z przyrodą), pomijając ośrodki miejskie (centralne). Jest to relacja między obszarami zamieszkania a obszarami recepcji turystycznej. W obrębie obszarów określonych jako peryferia następuje rozwój turystyki opartej głównie na motywach wypoczynkowych. Na potrzeby recepcji następuje jednak z czasem zagospodarowanie tych obszarów, co powoduje nieuchronnie ich urbanizację. Mieszkańcy obszarów centralnych poszukują dlatego nowych obszarów wypoczynku – nowych peryferii, co tłumaczy jedną z przyczyn ekspansji turystyki na świecie (patrz rys. 6)28. Teoria zależności od ścieżki a małe gospodarki wyspiarskie 63 Rysunek 6. Kształtowanie się peryferii w rozwoju turystyki wypoczynkowej na świecie Źródło: Na podstawie: W. Kurek, M. Mika, Turystyka jako przedmiot badań naukowych, w: Turystyka, red. W. Kurek, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007, s. 35. W środkach masowego przekazu niekiedy po dziś dzień turystykę jako zjawisko utożsamia się z plażami, słońcem, morzem, palmami itd., a za podstawowy motyw podróży uznaje się chęć wypoczynku. Jak potwierdzają jednak badania ruchu turystycznego, strumienie i kierunki „ku słońcu” nie były i nie są dominujące. Teza ta została postawiona w pierwszej połowie lat 60. ubiegłego wieku, przed okresem światowego boomu na 3 x S, na przykładzie Europy29. Za nią szedł kolejny wniosek, że korzystne warunki klimatyczne i położenie geograficzne w przypadku państw basenu śródziemnomorskiego same w sobie nie były warunkiem pomyślnego rozwoju turystyki zagranicznej. Rozwój ten bowiem zależał „przede wszystkim od spełnienia szeregu innych warunków, których zespół decyduje w ostatecznym rozrachunku o atrakcyjności danego kraju i o jego kon- 64 Michał Jasiński kurencyjności na rynku turystycznym, a w konsekwencji o stopniu napływu turystów zagranicznych”30. Ze współczesnej perspektywy uwagi te są nadal aktualne. Można je „rozciągnąć” również na cały światowy rynek turystyczny. Jest to szczególnie istotne z punktu widzenia rynku państw rozwijających się, które swój potencjalny sukces ekonomiczny z turystyki przyjazdowej opierały głównie na przyrodniczych walorach turystycznych. Są one (zarówno naturalne, jak i antropologiczne) niewątpliwie „warunkiem sine qua non rozwoju turystycznego”31. Stanowią dominujący cel podróży turystycznych, mimo występowania innych motywów, takich jak interesy czy zakupy. Są najważniejszym czynnikiem decydującym o lokalizacji pozostałych elementów podaży turystycznej, a jednocześnie współcześnie stają się coraz częściej czynnikiem ograniczającym dalszy rozwój podaży, co jest rezultatem przekroczenia chłonności turystycznej prowadzącej do dewastacji środowiska naturalnego lub uciążliwości pobytu32. W zestawieniu z państwami wysoko rozwiniętymi, gdzie dominują walory antropogeniczne, walory naturalne stanowiły w państwach rozwijających się niepodważalnie „mocny” atut na światowym rynku turystycznym. Z pespektywy dynamicznie rozwijającego się ruchu turystycznego w latach 50. i 60. ubiegłego wieku walory przyrodnicze w państwach rozwijających się wydawały się wręcz „skrojone na miarę” dla rozwoju podaży turystycznej33. Argumentowano, że w państwach o wyższym rozwoju gospodarczym w wielu przypadkach sukces ekonomiczny został osiągnięty np. „na śniegu i lodzie”34, które przez lata z ekonomicznego punktu widzenia uważano za bezużyteczne. Podjęto więc próby „przeszczepienia” tych wzorców na grunt państw rozwijających się. Jak pokazuje obecny stan wiedzy, wiele z tych państw było i jest jednak rozczarowanych – oczekiwane ekonomiczne efekty nie nadeszły. Obiecywane mechanizmy ekonomiczne nie zadziałały tak, jak powinny. Same walory turystyczne, w których upatrywano wielką szansę, nie stanowiły i nie stanowią gwarancji sukcesu w turystyce. Fakt, że część państw rozwijających się nie była w stanie spełnić „szeregu innych warunków”, pogłębił tylko frustrację, spotęgowaną perspektywą, że ten „idealny moment” – „moment wielkiej szansy” lat 50., 60. na światowym rynku turystycznym nie przytrafi się ponownie państwom rozwijającym się35. Te „inne warunki” to przede wszystkim stopień zagospodarowania walorów. Niezagospodarowane bowiem nie stanowią dla rozwoju turystyki międzynarodowej żadnej wartości, względnie tylko minimalną36. Zjawisko kształtowania się peryferii w rozwoju turystyki wypoczynkowej wydaje się jedną z sekwencji nadających gospodarkom wyspiarskim nowy „turystyczny” kierunek. Podsumowanie Reasumując rozważania, należy stwierdzić, że zastosowanie podejścia zależności od ścieżki wymaga zidentyfikowania problemów, które mogą podlegać tego typu interpretacji. SIDS wydają się spełniać kryteria narzucone przez tę koncepcję, z pewnymi jednak wątpliwościami. Pierwszą cechą zależności od ścieżki jest wielokierunkowość Teoria zależności od ścieżki a małe gospodarki wyspiarskie 65 rozwoju – w pewnych okresach dany proces może obrać różne kierunki. Element ten w przypadku gospodarek wyspiarskich wydaje się najbardziej kontrowersyjny. Wątpliwość budzi kwestia, czy turystyka recepcyjna jest jedyną rzeczywistą drogą rozwoju. Odpowiedź wydaje się niemożliwa – realnie jedyna (pomijając „nic nierobienie” i życie z subsydiów – model MIRAB), choć hipotetycznie możliwości jest wiele (czy w latach 50. i 60. XX wieku można było zakładać, że za około 30 lat na Vanuatu będzie funkcjonowało tak wiele banków?)37. Pozostałe dwie cechy (występowanie specyficznych wydarzeń, obecność kumulujących się przychodów prowadzących do zamknięcia na ścieżce) gospodarki wyspiarskie spełniają. Koncepcja zależności od ścieżki, która niewątpliwie jest pomocna w wyjaśnianiu procesów lokalizacji działalności gospodarczych38, wydaje się również pomocna przy wyjaśnianiu procesów zachodzących w gospodarkach wyspiarskich. Mimo pewnych słabości może wzbogacić wiedzę o zróżnicowaniach przestrzennych, w tym dysproporcjach rozwoju. Niektóre terminy, abstrahując od założeń koncepcji, funkcjonować mogą jako celne metafory, m.in. pojęcie zamknięcia na ścieżce. Jest ono szczególnie atrakcyjne dla przeciwników wyjaśnień strukturalnych i zwolenników geograficznych interpretacji rzeczywistości, akcentujących rolę lokalnych uwarunkowań oraz cech lokalnych i regionalnych kształtujących się w toku długiego trwania. Jakkolwiek autor ma świadomość, że w precyzyjnym (formalnym) ujęciu teoria zależności od ścieżki wyjaśnia tylko niektóre problemy. Błędem byłoby przypisywanie jej cech uniwersalnego modelu wyjaśniającego. Głównym celem przedstawionych rozważań było dynamiczne ujęcie strategii gospodarczych, jakie przyjmują SIDS. Na wyróżnione trzy modele – MIRAB, SITE i PROFIT można patrzeć z różnej perspektywy. Można w nich widzieć sprzężenie szeregowe MIRAB → SITE → PROFIT. Można też analizować je przez pryzmat neokolonializmu, który warunkując rozwój zależny, powoduje, że modele SITE i PROFIT stanowią tak naprawdę „nowe formy” modelu MIRAB39. Czy wątpliwa jest interpretacja, że modele bardziej zaawansowane i wymagające większego wysiłku (SITE, PROFIT) są po prostu inną formą pomocy gospodarczej (MIRAB)?40 Celem opracowania nie było rozwianie tych wątpliwości. Sprecyzowanie modeli koncepcji i ujęcie jej w pryzmacie zależności od ścieżki miało jedynie za zadanie wprowadzić w analizę zjawiska turystyki. Miało również unaocznić, że w wyniku swoich uwarunkowań (przyrodniczych, historycznych, społecznych) współczesna specjalizacja gospodarek wyspiarskich w światowym handlu w rzeczywistości jest mocno ograniczona – właściwie do rozwoju turystyki recepcyjnej i powiązania jej z rozbudową systemu usług bankowych, finansowych itd. Wnioski te skłaniają do wnikliwszej analizy turystyki recepcyjnej w gospodarkach wyspiarskich, mechanizmów rządzących tym zjawiskiem, a przede wszystkim jej ekonomicznych skutków. 66 Michał Jasiński Przypisy 1 W polskiej literaturze utożsamiane ze zjawiskiem określanym wieloma terminami – oazą podatkową, rajem podatkowym, tax haven, offshore lub offshore financial center. 2 K. Gwosdz, Koncepcja zależności od ścieżki (path dependence) w geografii społeczno-ekonomicznej. „Przegląd Geograficzny” 2004, 76, nr 4, s. 436; P.A. David, Path dependence: a foundational concept for historical social science, „Cliometrica” 2007, Vol. No 1, s. 92. 3 G. Bertram, Reappraising the Legacy of Colonialism: A response to Feyer and Sacerdote, „Island Studies Journal” 2007, Vol. 2, No. 2, s. 246. 4 Szerzej patrz: G. Myrdal, Teoria ekonomii a kraje gospodarczo nierozwinięte, PWG, Warszawa 1958, s. 30 i dalsze; R. Domański, Geografia ekonomiczna. Ujęcie dynamiczne, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2006, s. 224–227; N. Fujita, Myrdal’s Theory of Cumulative Causation, „Evolutionary and Institutional Economics Review” 2006, Vol. 3, No. 2, s. 275–283. 5 Patrz: D. Massey, Regionalism: some current issues, „Capital and Class” 1978, Vol. 6, No. 3, s. 105–125. 6 Patrz: F. Auriac, F. Durand-Dastes, Rozważania na temat kilku niedawnych zastosowań analizy systemowej w geografii francuskiej, „Przegląd Zagranicznej Literatury Geograficznej” 1988, nr 2–3, s. 117–126. 7 K. Gwosdz, Koncepcja…, op.cit., s. 435, 436. 8 Dobrze to ujęcie oddaje rozumowanie Arystotelesa, (por. tego autora: Analityki pierwsze i wtóre, PWN, Warszawa 1973, s. 33) – „przypadkowe jest to, co nie jest niemożliwe ani konieczne i dlatego mogłoby nie być, albo mogłoby być inne”. Przypadki powstają zatem stąd, że niezależne od siebie łańcuchy determinacji nieoczekiwanie zderzają się ze sobą. 9 J. Mahoney, Path dependence in historical sociology, „Theory and Society” 2000, Vol. 29, No. 4, s. 510 i dalsze; P.A. David, Path…, op.cit., s. 108. 10 K. Gwosdz, Koncepcja…, op.cit., s. 437. 11 Koncepcja ta została pierwotnie opublikowana przez dwóch autorów G. Polyę i F. Eggenbergerga, w pracy Über die Statistick verketteter Vorgänge, „Zietschrift für Angewandte Mathematik und Mechanik” 1923, No. 3, s. 279–289. 12 K. Gwosdz, Koncepcja…, op.cit, s. 438, 439. 13 W literaturze wyróżnia się trzy główne korzyści aglomeracji: korzyści skali, lokalizacji i urbanizacji. R. Domański. Gospodarka przestrzenna. Podstawy teoretyczne, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007, s. 113. Szerzej patrz: ibidem, s. 113–116; S. Liszewski, Formy i struktury przestrzenne wielkich skupisk miejskich, w: Geografia urbanistyczna, red. S. Liszewski, WUŁ, Łódź 2008, s. 205–220. 14 Jak zauważył G. Myrdal, „aktualna siła atrakcyjna jakiegoś ośrodka ma swe źródła najczęściej w tej historycznej okoliczności, że ongiś właśnie tam coś zapoczątkowano z dobrym skutkiem, jakkolwiek w wielu innych miejscowościach można by to było uczynić równie dobrze, a nawet lepiej” (por. G. Myrdal, Teoria, op.cit., s. 49). 15 K. Gwosdz, Koncepcja…, op.cit, s. 439. 16 J. Mahoney, Path…, op.cit, s. 513–515; K. Gwosdz, Koncepcja…, op.cit, s. 440. 17 Ibidem. 18 J. Mahoney, Path…, op.cit, s. 513–515. Teoria zależności od ścieżki a małe gospodarki wyspiarskie 19 67 M. Jędrusik, Wyspy tropikalne. W poszukiwaniu dobrobytu, WUW, Warszawa 2005, s. 171, 172. 20 Por. G. Baldacchino, Managing the hinterland beyond: Two ideal-type strategies of economic development for small island territories, „Asia Pacific Viewpoint” 2006, Vol. 47, No. 1, s. 55; K. McSorley, J.L. McElroy, Small Economic Strategies: Aid-Remittance versus Tourism Dependence, „e-Review of Tourism Research” 2007, Vol. 5, No. 6, s. 140 i dalsze; A. Oberst, J.L. McElroy, Contrasting Socio-Economic and Demographic Profile of Two, Small Island, Economic Species: MIRAB versus PROFIT/SITE, „Island Studies Journal” 2007, Vol. 2, No. 2, s. 163 i dalsze. 21 Zjawisko choroby holenderskiej (zarazy holenderskiej) polega na pojawieniu się w konkretnym państwie nowego znaczącego źródła dochodów dewizowych (najczęściej w wyniku odkrycia złóż surowców naturalnych). Nowe źródła dochodów z eksportu powodują poprawę salda w obrotach z zagranicą (handlowego, obrotów bieżących lub obrotów kapitałowych). To z kolei wywołuje aprecjację waluty krajowej. Jeśli skala aprecjacji jest zbyt duża, to powoduje ona obniżenie międzynarodowej konkurencyjności cenowej towarów krajowych i w krańcowym przypadku spadek eksportu towarów przetworzonych oraz zmianę struktury towarowej eksportu na korzyść owego surowca (np. ropy naftowej), na który popyt na rynkach międzynarodowych cechuje się niską elastycznością cenową. Spowodować to może spadek łącznych wpływów z eksportu bądź co najwyżej niewielki jego wzrost. Co więcej, efektem „choroby holenderskiej” może być także spadek dywersyfikacji wywozu i nadmierne uzależnienie eksportu i gospodarki państwa od wpływów ze sprzedaży jednego czy kilku surowców (monokultura). Źródłem „uogólnionej choroby holenderskiej” może być również przyspieszony napływ do państw inwestycji bezpośrednich, członkostwo w Unii Europejskiej i związany z tym napływ funduszy pomocowych. Przed takim wyzwaniem stoją obecnie nowe państwa członkowskie UE z Europy Środkowo-Wschodniej, które muszą wytworzyć mechanizm maksymalnie efektywnej absorpcji funduszy unijnych w celu poprawy stanu swych gospodarek, nie dopuszczając do wystąpienia „uogólnionej choroby holenderskiej”, spowodować poprawę międzynarodowej konkurencyjności wytwarzanych i eksportowanych produktów, która z nadwyżką zrekompensowałaby ewentualne skutki realnej aprecjacji ich walut krajowych. Nowa Europa, red. D. Rosati, Instytut Wschodni, Warszawa 2007, ramka 3.4. Choroba holenderska, s. 124. Patrz też: R.E. Caves, J.A. Frankel, R.W. Jones, Handel i finanse międzynarodowe, PWE, Warszawa 1998, s. 150–153, 226, 524–525; G. Bertram, Introduction: The MIRAB model in the twenty-first century, „Asia Pacific Viewpoint” 2006, Vol. 47, No. 1, s. 2 i dalsze; J. Fraenkel, Beyond MIRAB: Do aid remittances crown out export growth Pacific microeconomies?, „Asia Pacific Viewpoint” 2006, Vol. 47, No. 1, s. 24, 25; J. Capó, A.R. Font, J.R. Nadal, Dutch Disease in Tourism Economies: Evidence from the Balearics and the Canary Islands, „Journal of Sustainable Tourism” 2007, Vol. 15, No. 6, s. 615–627; M. Jasiński, Zrównoważony rozwój w monokulturowych gospodarkach turystycznych, w: Zrównoważony rozwój turystyki, red. S. Wodejko, SGH, Warszawa 2008, s. 217–219. 22 Potwierdzają to m.in. badania przeprowadzone na 23 wyspach zaklasyfikowanych przez autorów (A. Oberst, J.L. McElroy, Contrasting…, op.cit, s. 175, 176) jako MIRAB i 35 jako SITE-PROFIT. Do ostatniej z grupy zaliczono: Am. Wyspy Dziewicze, Anguillę, Antiguę i Barbudę, Antyle Holenderskie, Arubę, Bahamy, Bahrajn, Barbados, Bermudy, Br. Wyspy Dziewicze, Cypr, Fidżi, Grenadę, Gwadelupę, Guam, Guernsey, Islandię, Jamajkę, Jersey, Kajmany, Malediwy, Maltę, Mariany Północne, Martynikę, Mauritius, Palau, Polinezję Francuską, St. Kitts i Nevis, St. Lucię, St. Vincent i Grenadyny, Trynidad i Tobago, Turks i Caicos, Wyspy Cooka oraz Wyspę Man – por. te państwa/terytoria z przedstawionymi na rysunku 3. 23 W latach 60. ubiegłego wieku zaobserwowano, że specjalizacja turystyczna jest etapem „przejściowym” dla obecnie bogatych państw. Jak pokazuje literatura przedmiotu, wymieniona Szwajcaria okres „turystyczny” już wtedy miała za sobą. Por. K. Krapf, Switzerland and her Tourist Trade, „Revue de Tourisme” 1962, No.1, s. 8. 24 Przeczy jednak temu pogląd (w nawiązaniu do teorii startu – take-off W.W. Rostowa, która wyróżnia fazy: „społeczeństwo tradycyjne → przygotowywanie do warunków startu → start → droga do dojrzałości 68 Michał Jasiński → społeczeństwo wysokiej konsumpcji masowej”. W.W. Rostow, Stages of the Economic Growth. A non Communist Manifesto, Cambridge University Press, Cambridge 1990, s. 4–16), który zakłada, że „wiele mikropaństw, niczym żaby, nie może latać” – nie są więc w stanie „wystartować” do tak rozumianego rozwoju. G. Baldacchino, The other way round: manufacturing as an extension of services in small island states, „Asia Pacific Viewpoint” 1998, Vol. 39, No. 3, s. 269. Patrz też: R. Domański, Geografia…, op.cit, s. 68, 69. 25 J. Mahoney, Path…, op.cit, s. 526. 26 K. Gwosdz, Koncepcja…, op.cit, s. 442. 27 L. Turner, The International Division of Leisure: Tourism and the Third World, „World Development” 1976, Vol. 4, No. 3, s. 253. Koncepcję tę szerzej przedstawia L. Turner (wraz z A. Ash’em), w The Golden Hordes: International Tourism and the Pleasure Periphery, Constable, London 1975. 28 Teoria peryferii w turystyce została sformułowana w latach 60. XX w. przez niemieckiego geografa W. Christallera (1893–1969), znanego głównie jako autor teorii ośrodków centralnych. Jego klasyczne dzieło Die zentrallen Orte in Süddeutschland: eine ökonomisch-geographische Unteruchung über die Gesetzmässigkeit der Verbreitung und Entwicklung der Siedlungen mit städtischen Funktionen opublikowane w 1933 r. (drugie wydanie w 1969 r.) zdobyło światową sławę dopiero po przetłumaczeniu na angielski w 1966 r. W. Christaller, który był również autorem prac z zakresu geografii osadnictwa, geografii ekonomicznej i geografii turyzmu, w późniejszym okresie swojej pracy naukowej przeciwstawiał teorię ośrodków centralnych – teorii peryferii (m.in. w Beiträge zu einer Geographie des Fremdenverkehrs, „Erdkunde” 1955, Nr. 9(1) s. 1–20), którą przełożył na kierunki ruchu turystycznego w basenie Morza Śródziemnego (w Some considerations of tourism location in Europe: The peripheral regions-under-developed countries-recreation areas, „Papers in Regional Science” 1964, Vol. 12, No. 1, s. 95–105). Szerzej patrz: A. Kowalczyk, Geografia turyzmu, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2001, s. 43–45; K. Kuciński, Geografia ekonomiczna. Zarys teoretyczny, SGH, Warszawa 2004, s. 114–126; W. Cabaj, Z. Kruczek, Podstawy geografii turystycznej, Proksenia, Kraków 2007, s. 16; R. Domański. Gospodarka…, op.cit, s. 163, 164; W. Kurek, M. Mika, Turystyka jako przedmiot badań naukowych, w: Turystyka, red. W. Kurek, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007, s. 34. 29 Patrz: K. Libera, Problemy turystyki zagranicznej w Jugosławii, „Ruch Turystyczny” 1962, nr 2, s. 4, 5; Aktywizacja turystyki zagranicznej, „Ruch Turystyczny” 1963, nr 2, s. 14–18; Turystyka zagraniczna – celowość i warunki jej aktywizacji, w: Usługi i ich rola społeczno-ekonomiczna, PWE, Warszawa 1965, s. 393; Międzynarodowy ruch osobowy, PWE, Warszawa 1969, s. 228–230. 30 K. Libera, Aktywizacja…, op.cit, s. 18. 31 S. Wodejko, Czynniki wpływające na rozwój turystyki międzynarodowej, SGPiS, „Ruch Turystyczny –Monografie” 1975, nr 15, s. 91. 32 S. Wodejko, Ekonomiczne zagadnienia turystyki, WSHiP, Warszawa 1998, s. 25. 33 L. Turner, The International…, op.cit, s. 253. 34 M. Troisi przytacza miejscowości alpejskie (m.in. Cortina d’Ampezzo), które dzięki zagranicznemu przyjazdowemu ruchowi turystycznemu zmieniły na korzyść swoją strukturę gospodarczą, w: Ekonomiczna teoria turystyki i renty turystycznej, AWF, Warszawa 1963, s. 53. 35 36 L. Turner, The International…, op.cit, s. 253. S. Wodejko, Czynniki…, op.cit, s. 97. Czynniki determinujące kierunki międzynarodowego ruchu turystycznego badali (oprócz K. Libery), również inni polscy autorzy, m.in. J. Giezgała i P. Hałaciński, których uważa się za autorów teorii przepływów kaskadowych. Pierwszy opisał ją P. Hałaciński, używając sformułowania „przepływy kaskadowe” w pracy: Czynniki określające kierunki turystyki międzynaro- Teoria zależności od ścieżki a małe gospodarki wyspiarskie 69 dowej, SGPiS, Warszawa 1968 (rozprawa doktorska), natomiast teorię ogłosił on po raz pierwszy w 1970 r. w artykule: Turystyka a międzynarodowy obrót ekonomiczny, „Ekonomista” 1970, nr 5, s. 923–942 oraz powtórzył w 1972 r. w pracy: Ekonomiczne problemy współczesnej turystyki międzynarodowej, SGPiS, „Ruch Turystyczny – Monografie” 1972, nr 11, s. 100–121. J. Giezgała, używając pojęcia „wymiana wielostopniowej kaskady”, opublikował omawianą teorię w 1969 r. w pracy: Turystyka w gospodarce narodowej, PWE, Warszawa 1969, s. 343 oraz powtórzył w drugim wydaniu tej pozycji w 1977 r., s. 310. W literaturze przyjęło się pierwsze z określeń teorii. Do niej odwoływał się m.in. S. Wodejko w monografii: Ruch przyjazdowy z zachodu do wybranych państw socjalistycznych jako wyraz luki na europejskim rynku turystycznym, SGPiS, „Monografie i Opracowania” nr 288, Warszawa 1989, s. 155 oraz w Ekonomiczne…, op.cit, s. 111; W. Alejziak w opracowaniu: Turystyka w obliczu wyzwań XXI wieku, Albis, Kraków 2000, s. 134 oraz M. Jasiński w: Kierunki międzynarodowego ruchu turystycznego a państwa rozwijające się: rozważania w świetle teorii przepływów kaskadowych, w: Nowe trendy rozwoju turystyki, red. nauk. G. Gołembski, Wydawnictwo PWSZ, Sulechów 2008, s. 286–299. 37 Myślenie tego okresu dobrze oddaje dokument będący pokłosiem tzw. konferencji rzymskiej (Konferencja Narodów Zjednoczonych w Sprawie Turystyki i Podróży Międzynarodowych, Rzym, 1963 r.), gdzie po raz pierwszy na światowym forum zwrócono uwagę na możliwość wykorzystania eksportu produktu turystycznego do pobudzania rozwoju gospodarczego państw Trzeciego Świata. Zachęcano wręcz państwa rozwijające się do nadania priorytetu turystyce jako środkowi „napływu dewiz”. W stosunku do części gospodarek wyspiarskich posunięto się nawet do twierdzenia, że „rozwój turystyki stanowić może jedyny element progresji w gospodarce”. Sprawozdanie oraz dokumenty końcowe Konferencji Narodów Zjednoczonych w Sprawie Turystyki i Podróży Międzynarodowych, Rzym 1963. Tłumaczenie na zlecenie GKKFiT – TAP (maszynopis), załącznik 4, pkt II. Opinie i zalecenia, podpunkt A. Turystyka jako czynnik rozwoju ekonomicznego, s. 49, 50. 38 Szerzej patrz: R. Domański,. Gospodarka…, op.cit, s. 158–172. 39 J. Fraenkel, Beyond…, op.cit, s. 17. 40 Jak wskazuje literatura, cztery państwa: Japonia, Niemcy, Stany Zjednoczone Ameryki i Wielka Brytania świadomie dążyły do utrzymania przez dłuższy okres ujemnego salda bilansu turystycznego. Jako pierwsze od okresu międzywojennego taką politykę zastosowały Stany Zjednoczone Ameryki (por. S. Wodejko. Czynniki…, op.cit, s. 157). Po II wojnie światowej, z chwilą zakończenia pomocy gospodarczej dostarczanej w ramach planu Marshalla, w Europie i reszcie świata nadal występowała tzw. luka dolarowa (dollar gap). Zadanie mające na celu jej zapełnienie przejął m.in. import produktu turystycznego (zagadnienie międzynarodowej polityki ekonomicznej Stanów Zjednoczonych Ameryki po II wojnie światowej poruszają m.in. J. Sołdaczuk, Z. Kamecki, P. Bożyk w Międzynarodowe stosunki ekonomiczne. Teoria i polityka, PWE, Warszawa 1987, s. 276–282 oraz P. Bożyk w Zagraniczna i międzynarodowa polityka ekonomiczna, PWE, Warszawa 2004, s. 176–183. Patrz też: J. Sołdaczuk, J. Misala, Historia handlu międzynarodowego, PWE, Warszawa 2001, podrozdział 9.3. Kryzys bilansów płatniczych i luka dolarowa, s. 161–165). Amerykańskim turystom oferowano specjalne preferencyjne kursy wymiany walut, a w sklepach niektórych państw otrzymywali oni zniżki, gdy rachunki regulowane były w dolarach. Forsowane przez rząd wysokie ceny usług turystycznych na terenie Stanów Zjednoczonych czyniły zagraniczną turystykę wyjazdową ekonomicznie bardziej atrakcyjną. Dolary wydatkowane poza granicami Stanów Zjednoczonych Ameryki „wracały” w formie popytu efektywnego na artykuły rolnicze i przemysłowe tego państwa (potwierdza to m.in. Raport C.B. Randalla w sprawie turystyki międzynarodowej przedstawiony 12.05.1959 r. przez prezydenta Stanów Zjednoczonych Ameryki Kongresowi. J. Giezgała. Turystyka…, op.cit, wyd. 1969 s. 289, wyd. 1977 s. 260). W początku lat 60. występować zaczęły oznaki „przegrzania koniunktury”. Odpływ dewiz okazał się zbyt duży. Zamiast „luki dolarowej” w Europie wystąpiła tzw. „luka turystyczna” (travel gap) w Stanach Zjednoczonych Ameryki (pojęcie luki turystycznej omawia 70 Michał Jasiński S. Wodejko w Ruch…, op.cit, s. 183–185 i dalsze). W celu jej złagodzenia za prezydentury J.F. Kennedy’ego obniżono zwolnienia celne od zakupów poczynionych za granicą do wysokości 500 USD i promowano zmiany w polityce turystycznej hasłem: „Visit America First”. Za prezydentury L.B. Johnsona obniżono tę kwotę do 50 USD, modyfikując hasło na: „Stay at home”. Wiceprezydent H.H. Humphrey posunął się dalej, oświadczając, że gospodarka amerykańska oczekuje takiej samej pomocy od turystyki europejskiej, jaka została udzielona dzięki turystyce Stanów Zjednoczonych Ameryki gospodarce europejskiej w poprzednich latach (H.H. Humphrey. Remarks on Travel and its Relationship to the U.S. Balance of Payments, „Revue de Tourisme” 1965, No.1, s. 2–4; P. Hałaciński, Turystyka…, op.cit, s. 925; id. Ekonomiczne…, op.cit, s. 142; id. Charakterystyka współczesnego międzynarodowego rynku turystycznego, w: Materiały pomocnicze do nauki turyzmu, red. Z. Bosiakowski, SGPiS, Warszawa 1978, podrozdział 3. Znaczenie turystyki amerykańskiej, s. 176, 177). W latach 80. podjęto skuteczną walkę z deficytem bilansu turystycznego, co było koniecznością wynikającą z narastających ogólnych trudności płatniczych Stanów Zjednoczonych Ameryki w stosunku do zagranicy. Po II wojnie światowej politykę ujemnego salda bilansu turystycznego, która ma za zadanie „nakręcenie koniunktury dla eksportu przemysłowego” prowadzała również Wielka Brytania, a obecnie prowadzą ją nadal Japonia i Niemcy. Jak dowodzą przykłady tych państw, deficyt w wymianie turystycznej z zagranicą nie musi oznaczać zjawiska negatywnego dla ich gospodarek, a stanowić może specyficzną formę pomocy gospodarczej. Bibliografia Alejziak W., Turystyka w obliczu wyzwań XXI wieku, ALBIS, Kraków 2000 Arystoteles, Analityki pierwsze i wtóre, PWN, Warszawa 1973 Auriac F., Durand-Dastes F., Rozważania na temat kilku niedawnych zastosowań analizy systemowej w geografii francuskiej, „Przegląd Zagranicznej Literatury Geograficznej” 1988, nr 2–3 s. 117–126. Baldacchino G., Managing the hinterland beyond: Two ideal-type strategies of economic development for small island territories, „Asia Pacific Viewpoint” 2006, Vol. 47, No. 1, s. 45–60 Baldacchino G., The other way round: manufacturing as an extension of services in small island states “Asia Pacific Viewpoint” 1998, Vol. 39, No. 3 s. 267–279 Bertram G., Introduction: The MIRAB model in the twenty-first century, „Asia Pacific Viewpoint” 2006, Vol. 47, No. 1, s. 1–13 Bertram G., Reappraising the Legacy of Colonialism: A response to Feyer and Sacerdote, „Island Studies Journal” 2007, Vol .2, No. 2, s. 239–254 Bożyk P., Zagraniczna i międzynarodowa polityka ekonomiczna, PWE, Warszawa 2004 Cabaj W., Kruczek Z., Podstawy geografii turystycznej, Proksenia, Kraków 2007 Capó J., Font A.R., Nadal J.R., Dutch Disease in Tourism Economies: Evidence from the Balearics and the Canary Islands, „Journal of Sustainable Tourism” 2007, Vol. 15, No. 6, s. 615–627 Caves R.E., Frankel J.A., Jones R.W., Handel i finanse międzynarodowe, PWE, Warszawa 1998 David P.A., Path dependence: a foundational concept for historical social science, „Cliometrica” 2007, Vol.1 s. 91–114 Domański R., Geografia ekonomiczna. Ujęcie dynamiczne, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2006 Domański R., Gospodarka przestrzenna. Podstawy teoretyczne, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007 Fraenkel J., Beyond MIRAB: Do aid remittances crown out export growth Pacific microeconomies? “Asia Pacific Viewpoint” 2006, Vol. 47, No. 1, s. 15–30 Teoria zależności od ścieżki a małe gospodarki wyspiarskie 71 Fujita N., Myrdal’s Theory of Cumulative Causation, „Evolutionary and Institutional Economics Review” 2006, Vol. 3, No. 2, s. 275–283 Giezgała J., Turystyka w gospodarce narodowej, PWE, Warszawa 1969, 1977 Gwosdz K., Koncepcja zależności od ścieżki (path dependence) w geografi i społeczno-ekonomicznej, „Przegląd Geograficzny” 2004, Vol. 76, nr 4, s. 433–456 Hałaciński P., Charakterystyka współczesnego międzynarodowego rynku turystycznego, w: Materiały pomocnicze do nauki turyzmu, red. Z. Bosiakowski, SGPiS, Warszawa 1978 Hałaciński P., Czynniki określające kierunki turystyki międzynarodowej, SGPiS, Warszawa 1968 (rozprawa doktorska) Hałaciński P., Ekonomiczne problemy współczesnej turystyki międzynarodowej, SGPiS, Warszawa „Ruch Turystyczny – Monografie” 1972, nr 11 Hałaciński P., Turystyka a międzynarodowy obrót ekonomiczny, „Ekonomista” 1970, nr 5, s. 923–942 Humphrey H.H., Remarks on Travel and its Relationship to the U.S. Balance of Payments, „Revue de Tourisme” 1965, No. 1, s. 2–4 Jasiński M., Kierunki międzynarodowego ruchu turystycznego a państwa rozwijające się: rozważania w świetle teorii przepływów kaskadowych, w: Nowe trendy rozwoju turystyki, red. nauk. G. Gołembski, Wydawnictwo PWSZ, Sulechów 2008 Jasiński M., Zrównoważony rozwój w monokulturowych gospodarkach turystycznych, w: Zrównoważony rozwój turystyki, red. S. Wodejko, SGH, Warszawa 2008 Jędrusik M., Wyspy tropikalne. W poszukiwaniu dobrobytu, WUW, Warszawa 2005 Kowalczyk A., Geografia turyzmu, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2001. Krapf K., Switzerland and her Tourist Trade. Revue de Tourisme, no.1 1962, s. 8–12. Kuciński K., Geografia ekonomiczna. Zarys teoretyczny, SGH, Warszawa 2004. Kurek W., Mika M., Turystyka jako przedmiot badań naukowych, w: Turystyka, red. W. Kurek, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007 Libera K., Aktywizacja turystyki zagranicznej, „Ruch Turystyczny” 1963, nr 2, s. 9–56 Libera K., Międzynarodowy ruch osobowy, PWE, Warszawa 1969 Libera K., Problemy turystyki zagranicznej w Jugosławii, „Ruch Turystyczny” 1962, nr 2, s. 3–21 Libera K., Turystyka zagraniczna – celowość i warunki jej aktywizacji, w: Usługi i ich rola społeczno-ekonomiczna, PWE, Warszawa 1965 Liszewski S., Formy i struktury przestrzenne wielkich skupisk miejskich, w: Geografia urbanistyczna, red. S. Liszewski, WUŁ, Łódź 2008 Mahoney J., Path dependence in historical sociology, „Theory and Society” 2000, Vol. 29, No. 4, s. 507–548 Massey D., Regionalism: some current issues, „Capital and Class” 1978, Vol. 6, No. 3, s. 105–125 McSorley K., McElroy J.L., Small Economic Strategies: Aid-Remittance versus Tourism Dependence, „e-Review of Tourism Research” 2007, Vol. 5, No. 6, s. 140–148 Myrdal G., Teoria ekonomii a kraje gospodarczo nierozwinięte, PWG, Warszawa 1958 Nowa Europa, red. D. Rosati, Instytut Wschodni, Warszawa 2007 Oberst A., McElroy J.L., Contrasting Socio-Economic and Demographic Profi le of Two, Small Island, Economic Species: MIRAB versus PROFIT/SITE, „Island Studies Journal” 2007, Vol. 2, No. 2, s. 163–176 Rostow W.W., The Stages of the Economic Growth. A non Communist Manifesto, Cambridge University Press, Cambridge 1990 72 Michał Jasiński Sołdaczuk J., Kamecki Z., Bożyk P., Międzynarodowe stosunki ekonomiczne. Teoria i polityka, PWE, Warszawa 1987 Sołdaczuk J., Misala J., Historia handlu międzynarodowego, PWE, Warszawa 2001 Sprawozdanie oraz dokumenty końcowe Konferencji Narodów Zjednoczonych w Sprawie Turystyki i Podróży Międzynarodowych, Rzym 1963. Tłumaczenie na zlecenie GKKFiT – TAP (maszynopis) Troisi M., Ekonomiczna teoria turystyki i renty turystycznej, AWF, Warszawa 1963 Turner L., The International Division of Leisure: Tourism and the Third World, „World Development” 1976, Vol. 4, No. 3, s. 253–260 Turner L., Ash A., The Golden Hordes: International Tourism and the Pleasure Periphery, Constable, London 1975 Wodejko S., Czynniki wpływające na rozwój turystyki międzynarodowej, SGPiS, „Ruch Turystyczny – Monografie” nr 15, Warszawa 1975 Wodejko S., Ekonomiczne zagadnienia turystyki, WSHiP, Warszawa 1998 Wodejko S., Ruch przyjazdowy z zachodu do wybranych państw socjalistycznych jako wyraz luki na europejskim rynku turystycznym, „Monografie i Opracowania” nr 288, SGPiS, Warszawa 1989 Path Dependence and Small Island Developing States Summary Such global tendencies as decolonisation and the spread of international tourism have undoubtedly left some imprints on small island developing states (SIDS) in the past fifty years. The idea to base the economic development on the tourism industry seemed for some newly independent island states to be the only possibility of international economic exchange. In the light of dependence theories, international division of labour pushed them to further specialisation in tourism. Although they are aware of threats resulting from this specialisation, more and more SIDS have been entering the international tourism market since mid seventies of the 20th century. The aim of the article is not, however to present the overall picture of island economies and the role of tourism in these economies, as this would be impossible within the formal limits of the paper. Therefore, the focus is only on demonstrating how the concept of path dependence may be applied in island economy research and how it can be correlated with the already existing models of SIDS economic development: MIRAB, SITE and PROFIT. The application of the path dependence concept will show the models in dynamic perspective. The study presented in the article is an introduction to further research devoted to a wider issue of tourist colonisation as an element of SIDS economic development.
