Klaudia Smolińska
advertisement
Klaudia Smolińska Liceum Ogólnokształcące im. Stanisława Lema w Kowarach Temat pracy: Apokryf w literaturze dawnej i współczesnej „Jest ponadto wiele innych rzeczy, których Jezus dokonał, a które gdyby je szczegółowo opisać, to sądzę, że cały świat nie pomieściłby ksiąg, jakie trzeba by napisać”1 – te słowa, zaczerpnięte z Ewangelii według świętego Jana, spowodowały, iż ludzie przez kilkanaście stuleci pisali historie mające za podstawę tematy biblijne. W ten sposób powstały księgi, zwane apokryfami. Nie jest łatwo podać adekwatną definicję apokryfu. Termin ten, pochodzący z języka greckiego (apókryphos - ukryty), oznacza tekst, bądź księgę ukrytą, tajemną, niezrozumiałą, niewiadomego pochodzenia. Nazwa ta pojawiła się początkowo na gruncie religijnej terminologii antycznej, następnie chrześcijańskiej. Dalsze zastosowania znalazła w nomenklaturze filologicznej, literackiej i kulturowej. Apokryfami nazywa się utwory mające za przedmiot temat biblijny, posiadające charakter biblijny, a jednak znajdujące się poza kanonem Pisma Świętego. W hellenistycznych religiach misteryjnych i systemach filozoficznych oznaczały księgi, które zawierały wiedzę ezoteryczną niedostępną dla profanów. Do tych utworów miały dostęp tylko osoby wtajemniczone, posiadające określoną wiedzę (gnosis). Biblos apókryphos kryła w sobie tajemne nauki, dlatego też była ukrywana i pilnie strzeżona, aby nie mogła się dostać w ręce każdego. W terminologii protestanckiej apokryfami nazywa się także te księgi, które przez katolików są zaliczane do kanonu. Należą do nich księgi: Tobiasza, Judyty, 2 Machabejskie, Syracha, Barucha i Księga Mądrości. Kościół katolicki określa te utwory mianem „deuterokanonicznych”, tzn. takich, które istnieją tylko w przekładzie greckim Septuaginty, a których brak w tekście hebrajskim. Określając apokryficzności jakiejś księgi bierze się pod uwagę kilka kryteriów2: tajemnicze pochodzenie (z tego powodu apokryfy nazywane były pismami nieprawdziwymi, bowiem nie pochodziły od tych autorów, którym je przypisywano), niesienie błędnej nauki (często spotykane są błędy doktrynalne i moralne, ponieważ wiele z tych pism tworzonych było przez heretyków), podobieństwo do ksiąg kanonicznych, synkretyczny charakter (apokryfy powstawały w różnych środowiskach religijnych nierzadko dla poparcia swoich błędnych poglądów, później te teksty uzupełniało i zmieniano częściowo ich treść. Stąd apokryfy pełne są elementów różnych systemów religijnych. W niektórych tekstach łatwo jest dostrzec wpływ gnozy judeochrześcijańskiej, apokaliptyki żydowskiej czy nawet iranizmu), nieprawdopodobna treść (w wielu apokryfach wzniosła, głęboka treść jest przepleciona legendami lub nawet baśniami), niedopuszczenie do kanonu. Apokryfy powstawały niemalże od początku chrześcijaństwa. Stanowiły one „uzupełnienie” tekstów kanonicznych, w miejscach, gdzie Biblia „nie dość szczegółowo je opisywała”. Owe uzupełnianie ksiąg biblijnych podążało najczęściej w następujących kierunkach: (w Starym Testamencie) opisywanie dalszych dziejów jakiegoś narodu, bądź osoby, pouczenia zawierające prawdy 1 2 J 21,25 Apokryfy Nowego Testamentu ks. M. Starowieyski moralne oraz religijne, nawiązywanie do kanonicznych ksiąg prorockich,(w Nowym Testamencie) życie Maryi, dzieciństwo, życie publiczne i działalność Chrystusa, męka Pańska. Jednak uzupełnianie Biblii nie jest jedynym powodem powstawania apokryfów. Ważną racją były względy i problemy teologiczne (np. macierzyństwo Maryi). Kolejną przyczyną była ludowa egzegeza zarówno Starego, jak i Nowego Testamentu. Całe sceny ze Starego Testamentu zostawały odpowiednio przemienione i przekształcone na postacie wchodzące do Nowego Testamentu. Z tak zmodyfikowanych tekstów budowano utwory, postacie lub sceny. Powodem, który jeszcze można wymienić, jest wpływ polemik antychrześcijańskich oraz powstanie apologii chrześcijaństwa. Często wspominanym problemem jest znalezienie kryterium podziału apokryfów. Jeśli chodzi o podział apokryfów Starego Testamentu to najwłaściwszy jest ten, zastosowany przez W. G. Kümmela3, czyli wyróżniający pięć głównych grup: historie i legendy, opowiadania budujące, przestrogi i pouczenia, pisma poetyckie, apokalipsy. Natomiast w przypadku apokryfów Nowego Testamentu najogólniejszym podziałem jest ten, według kryterium wierności kanonowi biblijnemu: na księgi ortodoksyjne i nieortodoksyjne, oraz ten, ze względu na gatunek literacki, czyli: Ewangelie apokryficzne, apokryficzne Dzieje Apostolskie, apokryficzne Listy Apostolskie, apokryficzne Apokalipsy. Apokryfy Starego Testamentu tworzą część literatury międzytestamentalnej, a więc takiej, która powstała przed początkiem naszej ery oraz w pierwszych wiekach po Chrystusie. Powstanie największej ilości apokryfów Starego Testamentu przypada na okres: II w. p.n.e. - I w. n.e. Pisano je po hebrajsku, grecku, bądź aramejsku. Ksiąg apokryficznych ST jest ponad siedemdziesiąt. W dalszej części pracy omówione zostaną: Trzecia Księga Machabejska, Józef i Asenet, Czwarta Księga Machabejska, Testamenty Dwunastu Patriarchów, Psalmy Salomona, Księgi Henocha. Kierując się podziałem Kümmela, do ksiąg należących do historii i legend zaliczamy m.in. Trzecią Księgę Machabejską. Zachowała się ona w języku greckim oraz w starożytnych przekładach4. Wbrew temu, co można przypuszczać po tytule, księga ta nie ma nic wspólnego z 1 i 2 Księgą Machabejską. Trzecia Księga Machabejska nawiązuje do czasów, w których w Egipcie panowali Ptolemeuszowie. Autor tego utworu opisuje niezwykłe wybawienie Żydów aleksandryjskich z zagrożenia, jakie groziło im ze strony Ptolemeusza IV. W tym apokryfie pojawia się kilka wątków biblijnych. Modlitwy arcykapłana Szymona5 i starca Eleazara6 nawiązują do historii biblijnej zawartych w Starym Testamencie. Temat upadku aniołów i narodzin 3 Jüdische Schriften aus hellenistisch-römischer Zeit. Hrsg. W. G. Kümmel Wprowadzenie do apokryfów Starego Testamentu R. Rubinkiewicz 5 2, 2-20 6 6, 2-15 4 gigantów przedstawiony jest w sposób bliski do tego, którego widzimy w księgach: Judyty, Mądrości, Mądrości Syracha. Jednak ogólnym charakterem tego utworu, zawartych w nim prześladowań i wybawień z opresji Trzecia Księga Machabejska podobna jest do Drugiej Księgi Machabejskiej. W obu można dostrzec cudowne wizje, prześladowania, chęci narzucenia Żydom obcego obywatelstwa. Przykładem apokryfu należącego do grupy opowiadania budujące jest utwór Józef i Asenet. Powstał on najprawdopodobniej w języku greckim. Jest to powieść miłosna, która opisuje urodę bohaterów, miłość od pierwszego wejrzenia, ich cierpienia, rozłąkę. Utwór ten przedstawia opis przeżyć człowieka, który decyduje się porzucić religię pogańską na rzecz religii żydowskiej. Punktem oparcia dla opowieści jest tekst pochodzący z Księgi Rodzaju 24, 45-50.7 Do grupy pouczenia i przestrogi należą apokryfy: Czwarta Księga Machabejska oraz Testamenty Dwunastu Patriarchów. Czwarta Księga Machabejska zachowała się w języku greckim. Utwór ten przedstawia pogląd, iż pobożny rozum jest w stanie panować nad wszystkimi namiętnościami. Autor podaje tam także definicję pojęć takich jak np.: rozum, przyjemność, cierpienie, powściągliwość. Potem na przykładzie Józefa, Mojżesza, Jakuba i Dawida pokazuje, że jego teza sprawdza się w życiu. 4Mch jest przemówieniem skierowanym do Żydów. Jednak nie jest to utwór przeznaczony na cele liturgiczne, ponieważ jego autor nie skupia się na jakimś konkretnym temacie zaczerpniętego z Kanonu. W 4Mch nie ma czytelnie ukazanej wiary w zmartwychwstanie, lecz jest zawarta nauka, która mówi, że sprawiedliwi dostąpią chwały8, a złych spotka kara9. Natomiast Testamenty Dwunastu Patriarchów, zachowane w języku greckim oraz ormiańskim, zbudowane są według takiego samego planu: biografia patriarchy, napomnienia i zachęty, zapowiedź przyszłych losów danego pokolenia. Z poruszanych w tym apokryfie zagadnień teologicznych najważniejszymi są poglądy kosmologiczne, eschatologiczne. W Testamencie Lewiego mówi się o istnieniu trzech niebios10, które było znane także św. Pawłowi, który pisze o „porwaniu do trzeciego nieba”11. W TestXII zaakcentowane jest posłuszeństwo Prawu Mojżeszowemu12. Do kolejnej z grup, czyli do Pism poetyckich zaliczają się Psalmy Salomona napisane w języku hebrajskim. Poświęcone są Jerozolimie, której mury zostały naruszone przez synów gardzących prawo Boże (dwa pierwsze psalmy) oraz wychwalaniu życia pełnego prawości13. Adresatem Ps14 są 7 Wprowadzenie do apokryfów Starego Testamentu R. Rubinkiewicz 4Mch 10,15; 13,17; 17,4 9 4Mch 9,8-32; 10,11-15; 12,19 10 TestLew 2,7-10 11 2 Kor 12,2 12 TestLew 3,1-9 13 Psalm:3,6,10,13,14, 15,16 8 grzesznicy i hipokryci. Ps5 uwydatnia miłosierdzie Boga. W Ps17 i Ps18 autor prosi o przybycie Wybawiciela – sprawiedliwego władcę. Księgi Henocha należą do grupy Apokalips apokryficznych. Ksiąg Henocha jest trzy: etiopska, słowiańska, hebrajska. Pierwsza z nich podzielona została na pięć części: Księgę czuwającą, w której rozwinięta jest historia znana z Rdz 6, 1-4, Księgę przypowieści, zapowiadającej sąd nad grzesznikami i nadejście Syna Człowieczego, Księgę astronomiczną zawierająca obliczenia na podstawie kalendarza słonecznego oraz zapowiedź kosmicznych kataklizmów, Księgę snów opowiadającą o dwóch snach Henocha dotyczących historii świata i Izraela, oraz tzw. „List Henocha”, czyli swoistą przepowiednię szczęśliwości dla prawych i kary dla grzesznych. HenEt wywarła znaczący wpływ na teksty Nowego Testamentu. Fragment z HenEt14 zawarty jest w Liście św. Judy15. Także przypowieść znana z HenEt 10,4 znalazła się w Ewangelii Mateusza 22,13. Druga Księga Henocha, czyli słowiańska jest rozwinięciem fragmentu z Genesis Rdz 5,21-32. Utwór ten zaczyna się od tekstu kanonicznego stworzenia świata i mówi prawdy dotyczące kosmosu. Księga Henocha hebrajska mówi o wizji, jakiej doświadczył rabbi Iszanel. Ta księga, podobnie jak HenEt miała wpływ na teksty Nowego Testamentu, co widzimy porównując HenHbr z Apokalipsą św. Jana. Słownictwo zawarte w hymnach tych ksiąg jest do siebie bardzo podobne. Apokryfy Nowego Testamentu, jak już wyżej było wspomniane, można podzielić na apokryficzne Ewangelie, Listy, Dzieje i Apokalipsy. Ewangelie apokryficzne powstawały w sposób całkowicie odmienny od kanonicznych. Autorzy apokryfów nie uczestniczyli w naukach mówionych przez Jezusa i czynów Jezusa, nie byli także apostołami. Ewangelie apokryficzne zawierały w sobie uwagi odautorskie i widoczne obce wpływy. Ewangelie heterodoksyjne cechuje niezdrowa gnoza, co widać chociażby w Ewangelii Tomasza16. Do apokryfów związanych z ewangeliami można dodatkowo ustanowić podział na: ewangelie gnostyckie, apokryfy obejmujące całość życia Chrystusa, apokryfy o narodzeniu i dzieciństwie, apokryfy o męce i zmartwychwstaniu, apokryfy asumpcjonistyczne. Do ewangelii gnostyckich zalicza się Ewangelię Tomasza. Choć należy ona do tego kręgu literatury, to jednak zawiera liczne związki z treściami znanymi z Nowego Testamentu. Samo słowo „Ewangelia” w tytule nie nawiązuje do formy literackiej ewangelii, tylko do treści. EwTm nie opowiada treści o męce, śmierci i zmartwychwstaniu, co odróżnia ją od ewangelii włączonych do Kanonu. Utwór ten składa się ze stu czternastu logiów Jezusa. Niektóre z nich wykazują podobieństwo do ewangelii synoptycznych17 i to 14 HenEt 1,9 List św. Judy 14-15 16 Por. Apokryfy w:H. Masson, Słownik herezji w Kościele katolickim, tł. B. Sęk 17 Np. EwTm log.107 15 właśnie w nich dostrzega się gnostycki charakter EwTm. Większość logiów w tej ewangelii zaczyna się słowami „Rzekł Jezus:”. Niektóre logia zawierają odpowiedzi Jezusa na zadawane przez uczniów pytania. W EwTm pojawiają się poglądy teologiczne i filozoficzne lub przekonania religijne utożsamiające Boga ze światem oraz, wcześniej już wspomniane, motywy gnostyckie, np. zastrzeżenie tajemnicy tekstu. Fragmentami ewangelia ta jest trudna do zrozumienia, co odróżnia ją od prostoty języka Ewangelii kanonicznych. Jednym z apokryfów opowiadających o całości życia Chrystusa jest Ewangelia arabska Jana. EwJ uważa się za najbardziej kompletny apokryf NT18, ponieważ oprócz życia Chrystusa, opisane jest tam stworzenia świata, upadek aniołów, stworzenie i upadek człowieka oraz rozesłanie apostołów. Opis życia Maryi oraz dzieciństwa Chrystusa są pominięte, jednak dużo uwagi poświęcono opisowi Bożego Narodzenia. W EwJ opisano wiele cudów, będących jednak dziełem autora, do których nie da się znaleźć odniesień do Kanonu i innych dzieł apokryficznych. W tej ewangelii znajduję się cudowny opis chrztu Chrystusa, a po opisie chrztu EwJ podejmuje motywy znane z Ewangelii kanonicznych, tj. kuszenie w Kanie oraz wskrzeszenie Łazarza. Pomiędzy tymi wydarzeniami a opisem męki znajdują się dwie obszerne mowy, a następnie jest wyżej wspomniany opis męki Pańskiej oraz kolejno zmartwychwstanie, spotkania Chrystusa w Emaus, wniebowstąpienie i zesłanie Ducha Świętego. EwJ jest jednym z wielu apokryfów, w których fabuła gra główną rolę, większą od teologicznej. Autor korzysta nie tylko z tekstów biblijnych, ale także z niektórych apokryfów19, jednak dobiera ich fragmenty według swojego „klucza”. Apokryfów mówiących o narodzeniu i dzieciństwie jest dość dużo. Jednymi z najważniejszych są Protoewangelia Jakuba (ProtEwJk), Ewangelia Pseudo-Mateusza (PsMt), Ewangelia Dzieciństwa Tomasza (EwTmDz). Powstały one ze względu na rosnące zainteresowanie życiem i dziewictwem Maryi, które księgi biblijne niewystarczająco wyjaśniają. ProtEwJk została oparta na tekstach ze ST i NT. Autor zmodyfikował według własnego uznania treści z Pisma Świętego, odpowiednio je modyfikując, mieszając i dobierając. Utwór ten pisany jest językiem prostym w sposób niezwykle plastyczny. Opisuje narodziny i życie Maryi, a kończy się ucieczką Świętej Rodziny do Egiptu. W PsMt widać wyraźne nawiązania do ProtEwJk (w pierwszej części dzieła) i Ewangelii Dzieciństwa Tomasza (w trzeciej części dzieła). Jednak autor PsMt oczyścił swój utwór z elementów nieortodoksyjnych takich jak gnoza, które znajdowały się w ProtEwJk i EwTmDz. W PsMt zawarte są opisy cudownych wydarzeń dokonanych przez Jezusa przebywającego w Egipcie. Ewangelia Pseudo-Mateusza jest utworem bardzo fantastycznym i pełnym niezwykłych zdarzeń, mimo to można w nim znaleźć wiele istotnych fragmentów. EwTmDz opowiada o życiu Jezusa pomiędzy piątym a 18 19 Apokryfy Nowego Testamentu M. Starowieyski Nawiązywanie do EwNik, Transitus, Jaskini Skarbów, Klementyn, ŻAdE dwunastym rokiem życia, na które w Ewangeliach kanonicznych przeznaczono jedno zdanie20. EwTmDz ma tylko jedną opowieść wspólną z Kanonem, mianowicie odnalezienie Jezusa w świątyni. W tym utworze Jezus został ukazany jako dziecko, które dokonuje wielu cudów, które czasem są ukazaniem Jego mądrości i mocy, a czasem są one stosowane, aby ukarać kogoś. Jezus w większości dokonuje niezwykłych rzeczy, które są jednak złe moralnie. Można stwierdzić nawet, że Jego postać z EwTmDz jest przeciwieństwem Jezusa znanego z Ewangelii kanonicznych. Najważniejszymi apokryfami opisującymi mękę i zmartwychwstanie są Ewangelia Piotra (EwPt) oraz tzw. Cykl Piłata, do którego należą: Ewangelia Nikodema (EwNik), Zstąpienie do otchłani (Zstąp) oraz utwory mówiące o postępowaniu Piłata po ukrzyżowaniu Chrystusa. EwPt jest bardzo mocno powiązana z Ewangeliami kanonicznymi. Autor na pewno zna ST i NT, ponieważ przekształca opowieści biblijne według swoich potrzeb. Apokryf ten ma charakter w większości nieheretycki. Autor EwPt bezsprzecznie bardzo dobrze znał ST, podkreślając jego wypełnienie się na Zbawicielu. EwPt jest utworem skrypturystycznym pod względem teologicznym. Ma charakter apologetyczny (broniący wiary chrześcijańskiej przed przeciwnikami), akcentujący mesjańskość Jezusa. Różnicą między Kanonem a EwPt jest opuszczenie faktu, iż Jezus jest Zbawicielem świata, a jego ofiara jest zadośćuczynieniem za grzechy21. Cykl Piłata jest niezwykle zróżnicowany pod względem rodzajów literackich. Są tutaj zawarte wspomnienia, relacje, listy prywatne, listy oficjalne, raport, akta urzędowe, czyli typowe utwory literatury popularnej (oprócz listu Herodota do Tyberiusza). W treści EwNik zawarto opisy skazania, męki, śmierci, pogrzebu oraz zmartwychwstania Jezusa, które opierały się na Ewangeliach kanonicznych. Podczas procesu Piłata w obronie Chrystusa staje Nikodem22, za co zostaje wyśmiany. Następnie za Jezusem stają Jego poplecznicy. Jednak Żydzi chcą Jego śmierci i dlatego zostaje skazany. Potem Jezus przeżywa męki Drogi Krzyżowej i zostaje ukrzyżowany. Na krzyżu przebacza wrogom, zaczynają się dziać dziwne znaki, na widok których Żydzi się zlękli. Józef z Arytmatei prosi o ciało Jezusa i urządza mu pogrzeb, później zostaje aresztowany, bowiem głosił mowy przeciw Żydom. Jednak zostaje cudownie uwolniony z więzienia przez Chrystusa zmartwychwstałego. Po tym następuje opis przekazania wiadomości strażników o zmartwychwstaniu Chrystusa. A na koniec opisane są relacje przybyszów z Galilei o zjawieniu się Chrystusa. EwNik występuję w dwóch wariantach A i B, różniących się tym w wersji B występują tzw. Żale Maryi, czyli lament Matki Boskiej pod krzyżem, który jest poszerzeniem tekstu J 19,25-27. EwNik opiera się na księgach NT, zwłaszcza na Ewangelii według św. Łukasza. W rzadkich przypadkach widać też 20 Łk 2,40 Męka i zmartwychwstanie Chrystusa w świetle literatury apokryficznej H.Langkammer 22 EwNik V,1 21 nawiązania do ST. Można rzec, iż ten apokryf jest parafrazą Ewangelii znanych z Kanonu. Natomiast Zastąp, pomimo iż opiera się na tekstach NT, to w sposób różny od EwNik. Zstąp interpretuje teksty biblijne takie jak: 1P 3,18; Mt 27,52; Łk 23,43; Ef 4,8-10. Zstąp jest opowiadaniem dwóch braci bliźniaków, którzy zmartwychwstali wraz z Chrystusem i zeszli z nim do otchłani, gdzie czekali na Jezusa sprawiedliwi, postacie ze ST. W otchłani zmartwychwstały Pan rozświetla ciemności, każe związać szatana i wprowadza ludzi do raju. Zstąp nawiązuje do apokalips żydowskich i chrześcijańskich23. Utworami dopełniającymi, stanowiącymi trzecią część Cyklu Piłata są: Wyrok Piłata, Wydanie Piłata, List Tyberiusza, Śmierć Piłata, Korespondencja Piłata z Herodem, List Piłata do Tyberiusza, Zemsta Zbawiciela, Opowiadanie Jezusa z Arymatei. Apokryfy te ustosunkowują się do osoby Piłata w sposób pozytywny, jeśli nawiązują do Ewangelii Jana, lub w sposób negatywny, kiedy idą po linii Ewangelii synoptycznych. Kolejną grupą apokryficznych ewangelii są apokryfy asumpcjonistyczne, które właściwie znajdują się między ewangeliami a dziejami apostolskimi. Treść Transitus mówi o końcu życia Maryi i jej wniebowstąpieniu. U schyłku swojego żywota do Maryi przyszli apostołowie, aby wraz z nią czuwać czekając na przyjście Pana. Kiedy już przyszedł, wziął duszę Maryi i przekazał ją aniołowi Michałowi. Apostołowie złożyli ciało Matki Bożej w grobie i pilnowali go czekając na ponowne przyjście Pana. A kiedy Chrystus przybył, zabrał ciało Maryi, aby połączyło się z jej duszą w raju i tam mogło doznawać wiecznego szczęścia. Od ewangelii apokryficznych należy przejść do dziejów apokryficznych, w skład których wchodzą: Dzieje Jana, Dzieje Pawła, Dzieje Piotra, Dzieje Andrzeja oraz Dzieje Tomasza. Autorzy tych apokryfów wzorowali się na Dziejach Apostolskich napisanych przez św. Łukasza, jednak do historii rozwijającego się chrześcijaństwa wplatali elementy i motywy natury romantycznej i ludowej z literatury greckiej24. W tych apokryfach jest wiele elementów gnostyckich i wczesnego katolicyzmu ludowego. Listy apokryficzne nie harmonizują z listami kanonicznymi zarówno pod względem treści, jak i gatunku literackiego. Dlatego też W. Schneemelcher określił je mianem epistoły, nie listu. Listy zawarte w Kanonie kierowane były do gmin chrześcijańskich lub do osób z nimi związanych, natomiast apokryfy zawierały określone tendencje i traktowane były jako materiał propagandowy przeznaczony dla tamtejszej inteligencji25. Listy pseudoapostolskie są w większej części literaturą ascetyczną, np. List Pseudo-Tytusa. Skierowany on jest do osób z określonego kręgu ascetycznego i zachwala życie dziewicze, bezżeństwo, małżeństwo duchowe. Podobnie jak inne apokryfy, listy 23 Apokryfy Nowego Testamentu M. Starowieyski Por. Apostolgeschichten des 2.und 3. Jahrhunderts , W.Schneemelcher, w:Hennecke, Schneemelcher, dz.cyt.,s.110-125 25 Por. Apostolische Pseudepigraphen W. Schneemelcher 24 pseudoapostolskie cechuje anonimowość, nieznajomość czasu i miejsca powstania, doketyzm, monofizytyzm. Apokalipsy apokryficzne mają swoje źródło w apokaliptyce żywej na przełomie naszej ery. Apokryfy te ukazują rzekome treści objawione, których celem jest pouczanie ludzi o świecie nadprzyrodzonym, czasach ostatecznych. Apokalipsy apokryficzne są zależne od prawd zawartych w ST, jak również od obcych myśli religijnych. Według Vielhauera znamionami apokaliptyku są: pseudoanonimowość (autorzy podszywali się pod imiona znane ze ST i NT, aby nadać swojemu dziełu powagi i autentyczności), opis widzeń (apokaliptycy otrzymywali je najczęściej drogą sennych widzeń, bądź drogą ekstazy, natomiast prorocy biblijni drogą przeżyć słuchowych i religijnych zachwyceń), spojrzenie w przyszłość, dualistyczne przedstawienie świata - niebieskiego i grzesznego (świat grzeszny zajmują ludzie potępieni i demony), pouczenia natury kosmologicznej, meteorologicznej, astronomicznej. Przykładowymi apokalipsami apokryficznymi są: Wniebowzięcie Izajasza, w którym opisane są poszczególne piętra świata niebios oraz pokonanie szatana, Apokalipsa Eliasza zawierająca opis kar czekających na grzeszników, przepowiednie końca świata, pokonanie Antychrysta. Z apokryfów ST oraz NT należy przejść do apokryfów w literaturze staropolskiej. Były one przynależne do kulturowego kręgu katolickiego uniwersum26 i rozwinęły się w średniowieczu, a były obecne w epoce renesansu. Pod koniec XVI w. zaczęły jednak zanikać w skutek polityki kulturalnej, jaka nastąpiła po soborze trydenckim, ponieważ na nim uchwalono Indeks Ksiąg Zakazanych, których nie wolno było czytać, dlatego że zawierały treści heretyckie. W średniowieczu przekazy biblijno-apokryficzne były akceptowane przez duchowieństwo. W czasach późnej starożytności oraz w czasach średniowiecza apokryfy powstawały na potrzeby ludzi, dla których Pismo Św. było zbyt racjonalne, za mało było w nim cudowności. Chcieli czegoś nowego, świeżego i barwniejszego świata. Pisarz Symeon Metafrastes (X w.) włączył opowieści apokryficzne do swojego zbioru żywotów świętych, a w średniowieczu weszły one m.in. do Złotej Legendy Jakuba de Voragine z XIII w. (Złota Legenda była najpopularniejszym zbiorem legend w średniowieczu, a początkowo legendy służyły do propagowania chrześcijaństwa), do Speculum historiae Wincentego z Beauvais (XIII w.).27 Ślady apokryfów można zobaczyć w literaturze, często też na apokryfach buduje się nowe utwory (np. Rzecz o chwalebnym zmartwychwstaniu Mikołaja z Wilkowiecka zbudowana na podstawie Aktów Piłata i Zstąpienia do otchłani, natomiast Dante pisząc Boską Komedię wziął sobie za podstawę Apokalipsę Pawła). Apokryfy starożytne, jak i średniowieczne ukazują mentalność ówczesnych chrześcijan. Pokazują jak chrześcijaństwo odbierał przeciętny 26 27 Słownik literatury staropolskiej M. Adamczyk Barwny świat apokryfów M. Starowieyski człowiek. Należy zwrócić uwagę na to, iż literatura apokryficzna była zazwyczaj literaturą prowincji, stąd też tłumaczenia na języki tych narodów, rzadziej spotyka się apokryfy napisane w centrach kulturowych, takich jak Rzym28. Apokryfy staropolskie można podzielić na dwie grupy: grupę zbliżoną swą poetyką do starych apokryfów oraz grupę utworów przedstawiających okazy złożonych strukturalnie narracji zdominowanych przez nadrzędnymi regułami gatunkowymi. Do pierwszej zalicza się teksty spójne narracyjnie, które łączą relacje kanoniczne i apokryficzne w jednorodną, logiczną całość (np. Istoryja o świętym Józefie, patryjarsze Starego Zakonu). W opozycji do tych konstrukcji bardzo cenione w średniowieczu były dzieła typu kompilacji (np. Rozmyślanie przemyskie), które są manifestacją praktyki sankcjonującej czytelny rozdział informacji biblijnych i apokryficznych29. Pomiędzy niezwykle dbającymi o autentyczność historiami kanonicznoapokryficznymi a przeciwnymi do nich legendami jest miejsce dla apokryfów staropolskich, które są zdominowane przez określone normy pewnych gatunków. Za najobszerniejszy i najciekawszy zabytek polskiej powieści biblijnej uchodzi Rozmyślanie przemyskie, które łączy cechy apokryfu i pasji. Jest to odpis tekstu piętnastowiecznego skomponowanego z różnych źródeł łacińskich. Autor tego dzieła akcentuje odgraniczanie wątków kanonicznych i pozakanonicznych oraz tłumaczy przy tym zasadność wskazywanych (przeważnie) źródeł odwołań do tekstów niekanonicznych, a także wprowadza do swej summy rozdziały różne pod względem utrzymanej poetyki 30. Tego typu różnostylowa składanka powstała przez wykorzystanie przez autora niezliczonej ilości rozmaitych dzieł, które połączone ze sobą dały oczekiwany tekst, w którym wszystkie fakty religii chrześcijańskiej zawarte są w jednej całości (in unum opus).W Rozmyślaniu przemyskim, oprócz wykorzystania kanonicznych Ewangelii, można dostrzec, iż autor sięgał również do: poematu Vita beate Virginis Marie et Salvatoris rhythmica, ”Księgi Skolastyki Istoryjej” (pochodzącej z księgi Historia Scholastica P.Comestora), starochrześcijańskich apokryfów (tj. Historia de nativiate Mariae, Evangelium infantiae Salvatoris, Acta Pilati, Protoevangelium Jacobi), legend (np. o śmierci Józefa Opiekuna, o św. Weronice), pism i komentarzy (np. Jana Chryzostoma, Cyryla Aleksandryjskiego, św. Augustyna, św. Hieronima), dzieła pt. Dialogus Beatae Mariae et Anseli de Passione Domini. Rozmyślanie przemyskie, pomimo swej złożoności, mieszania różnych stylów, nie jest dziełem chaotycznym i niespójnym, lecz jak mówi Brückner: „autor [Rozmyślanie…] stworzył najzupełniejszą całość, nowy układ […] ogarnął wszystko, co świat katolicki o 28 Barwny świat apokryfów M. Starowieyski Słownik literatury staropolskiej T. Michałowska 30 Cały świat nie pomieściłby ksiąg. Staropolskie opowieści i przekazy apokryficzne. M. Adamczyk, W. Wydra, W. Rzepka 29 Maryi i Chrystusie wiedział i wiedzieć pragnął”31. Rozmyślanie przemyskie jest komplikacją ceniącą połączone ze sobą teksty jako składniki summy. Takie sumowanie zebranych dzieł nie było ówcześnie czymś nagannym, ponieważ tamtejsza kultura uważała powstały dorobek za dobro wspólne. Łączenie ze sobą różnych dzieł czasem prowadzi do przedstawienia obok siebie całkiem odmiennych estetyk. Jednak to nie zraża autora, jest on jak człowiek, który ma przeświadczenie, iż nie może zostawić żadnej luki w opisywanej przez siebie historii. Ważny dla niego jest fakt odpowiedzenia na wszelkie pytania jakie pozostawiają czytelnikowi Ewangelie. Autor dba przede wszystkim o teologiczne uspójnienie przekazu, a mniej troskliwość o estetyczną jednorodność. Istotną rolę w obrębie narracji pełnią charakterystyki głównych postaci, opisywane – zgodnie z założeniami poetyki średniowiecznej – z podwójnej perspektywy: wewnętrznej (descriptio intrinseca) oraz zewnętrznej (descriptio extrinseca)32. Rozmyślanie przemyskie obejmuje w swoich ramach wydarzenia od zwiastowanie Maryi do końca ziemskich losów Świętej Rodziny. Za punkt wyjścia autor bierze sobie motyw życia Świętej Rodziny pochodzący z Ewangelii kanonicznych. Jednak Pismo Św. zostawia wiele pytań bez odpowiedzi oraz wiele historii nieopowiedzianych. I w tym miejscu swoje zadanie spełniały apokryfy, dopowiadając to, czego nie sposób znaleźć w Biblii. Ze szczególną uwagą i naiwną czcią Rozmyślanie przemyskie przedstawia życie Matki Boskiej i dzieciństwo Jezusa. W utworze dom Świętej Rodziny ukazany jest jako zwykły dom ówczesnego rzemieślnika. Józef pracuje ciężko i zarabia na życie, Maryja pilnuje domostwa, a Jezus bawi się z rówieśnikami. Ta zwykłość, silnie podkreślana przez autora, jest swoistą kategorią jakby z góry przeznaczoną do tego, aby ją przekraczać33. Znamiennym motywem powieści apokryficznej jest opis urody Maryi, który w Rozmyślaniu przemyskim również się znajduje. Jest znamienny, ponieważ jest wędrowny i ma wiele wspólnych cech. Podobieństwa do opisu Matki Boskiej znanego z Rozmyślania przemyskiego można znaleźć w innych tekstach, przykładowo w Kazaniu Jana z Szamotuł. Wspólne cechy tych obrazów nie są tylko rezultatem przepisywania i zapożyczeń, lecz przez te opisy przebija się coś innego – ideał i wzór urody kobiecej tamtej epoki. Jak już wcześniej było wspomniane, autor pisząc swoje dzieło korzystał z apokryfów. W jego utworze jest to wyraźnie widoczne, przykładowo podczas opisu ucieczki Świętej Rodziny do Egiptu – Biblia tylko o tym wspomina, twórca Rozmyślania przemyskiego przy pomocy źródeł niekanonicznych rozbudowuje to zdarzenie odtwarzając prawdopodobny przebieg tej ucieczki i jej rzekome trudy oraz ukazując opisy cudownych wydarzeń, które miały miejsce podczas tego wydarzenia. Wyraźną 31 Literatura religijna w Polsce średniowiecznej A. Brückner Średniowiecze T. Michałowska 33 Renesans J. Ziomek 32 apokryficzność dzieła dostrzec można również podczas opisu męki pańskiej. Rozmyślanie przemyskie zawiera dokładny opis cierpień Jezusa i Jego Matki. Męczeństwo Jezusa jest ukazane w sposób niezwykle naturalistyczny, bardzo obrazowy. Autor szczegółowo opisuje męki przeżywane przez Zbawiciela. Wizerunek Chrystusa cierpiącego budzi litość. Nie widać w nim boskości i wszechmocy Jezusa. Zbawiciel zostaje ukazany jako osoba umęczona, upokorzona. Ludzie wokół Niego zadają Mu ból i szydzą z Niego. Jezus znosi cierpienie i upokorzenie z pokorą, nie wyraża sprzeciwu. Ukazany w ten sposób, ludzki wymiar cierpienia Boga jest charakterystyczny dla literatury apokryficznej. W Rozmyślaniach przemyskich ukazane jest współcierpienie Matki Boskiej, Jej męki duchowej towarzyszącej pasji Syna. Idea ta była bardzo popularna w średniowieczu. W utworze cierpienie Maryi wyrażane jest za pomocą lamentów, które sama wygłasza, bądź poprzez opisy zewnętrznych oznak Jej duchowego stanu. Fabuła Rozmyślania przemyskiego jest naszpikowana elementami cudowności chrześcijańskiej. W rozgrywające się wydarzenia ingerują siły pozaziemskie, w akcji uczestniczą aniołowie oraz szatani. Bóg zsyła na ludzi prorocze sny, daje nadzwyczajne znaki, ostrzega przed czyhającym niebezpieczeństwem. Żywioł nadprzyrodzonych zjawisk wiąże się przede wszystkim z osobą Jezusa i jego cudami. Niektóre z nich mają swoje oparcie w Kanonie (np. wskrzeszenie Łazarza), jednak o wiele więcej jest opowieści apokryficznych. Niekanoniczne opowieści opisują dzieciństwo Jezusa. Trzeba wiedzieć, iż autor nie krytykował apokryfów, a wręcz bronił ich i mówił, że „wszakoż nic fałszywego w nich”. Historia passionis (pasja) – obok dziejów Jezusa – należała w średniowieczu do ulubionych tematów polskiej prozy fabularnej34. Częściej niż z NT i apokryfów podstawy swe brała z utworów doby średniowiecza, co poszerzało relację kanoniczną przede wszystkim o motywy związane ze współcierpieniem Maryi oraz o obrazowe opisy męki Jezusa. Jednym ze staropolskich apokryfów, których wątek skupia się wokół pasji, jest Sprawa chędoga o męce Pana Chrystusowej powstały w roku 1544. Utwór ten został napisany w formie pasji obszernego kazania wielkopiątkowego. Powstał on, podobnie jak poprzedni, z kompilacji źródeł łacińskich i polskich. Autor korzystał z pochodzących z XVw. kazań Sermones tres de passione Christi (utwór ma wyraźne związki z tymi kazaniami, czyli jest oparty na tekście kościelnym), Ewangelii Nikodema oraz z mniejszych dzieł: dialogus beatae Mariae et Anselmi de passione Domini i przypisywanego św. Bernardowi z Clairvaux dziełko Liber de passione Christi et doloribus et planctibus Matris eius. Sprawa chędoga o męce Pana Chrystusowej jest rozbudowaną pasją wzbogaconą o wywody teologiczne, legendy, modlitwy i teksty apokryficzne35. 34 35 Średniowiecze T. Michałowska Chrestomatia staropolska. Teksty do roku 1543 W. Wydra, W. Rzepka Autor Sprawy chędoga o męce Pana Chrystusowej zaczyna swoje dzieło od nauki moralnej pochodzącej z Ewangelii według św. Łukasza36 i wypełnionej odwołaniami do autorów chrześcijańskich (np. św. Augustyna), a następnie opowiada zdarzenia mające miejsce przed męką Chrystusa, tj. pojmanie, ostatnią wieczerzę, modlitwę w Ogrodzie Oliwnym, po tym następuje opis samej męki i śmierci. Utwór kończy się wezwaniem do wspólnej modlitwy. W Sprawie chędoga o męce Pana Chrystusowej dostrzec można paralelne zobrazowanie udziału Chrystusa i Jego Matki w męce. Obszernie rozbudowana została scena akcentująca ogromną więź łączącą Jezusa i Maryję. Popularność apokryfów zaniknęła pod koniec XVI w., a ich kolejny rozkwit przypadł na XX stulecie, kiedy to odżyły one w epickich realizacjach (np. w odmianach biblijnej powieści historycznej i biblijnej noweli psychologicznej). W epice XX w. kanoniczne i niekanoniczne wątki oraz motywy stanowiły punkt wyjścia dla wielu powieści. Przykładem takiej książki jest powieść historyczna Szata Lloyda C. Douglasa, która powstała w 1942 roku. Powieść ta opiera się na motywie męki Jezusa i Jego śmierci. Jednak tym razem znana historia opowiedziana została w sposób odmienny od powstałych wcześniej dzieł. Szata ukazuje nam nowy punkt widzenia śmierci Jezusa – oczami osoby, która Go ukrzyżowała. Główny bohater, Marcellus Gallio, jest ateistą i człowiekiem niezwykle zuchwałym. Ta czasem lekkomyślna zuchwałość prowadzi go do kłopotów, w wyniku których zostaje skazany na służbę w Minoi. Tam, jako komendant wyjeżdża wraz ze swoim oddziałem do Jerozolimy na święto Paschy. Będąc w tym miejscu jest świadkiem wjazdu do miasta Jezusa na ośle, którego otaczają wiwatujący ludzie. Widok Jezusa sprawia, że Marcellus czuje, że człowiek na ośle musi być kimś niezwykłym. Kilka dni później Marcellus dostaje zadanie ukrzyżowania Chrystusa. Robi to będąc pijanym. Pod krzyżem, na którym umiera Chrystus gra w kości o szatę Jezusa i ją wygrywa. Tego samego wieczoru na wieczerzy zmuszony zakłada szatę – od tej chwili wszystko w jego życiu diametralnie się zmienia. Wpada w obłęd, z którego po kilku miesiącach wydostaje się za ponownym dotknięciem tytułowej szaty. Odtąd zaczyna szukać informacji o osobie, którą ukrzyżował. Poszukiwania te sprawiają, iż zaczyna wierzyć w Mesjasza oraz staje się chrześcijaninem. Powracając do Kanonu, trzeba zadać pytanie co Biblia mówi nam o zdarzeniu, na którym opiera się Szata? Z Ewangelii kanonicznych37 wiadome jest, iż w szatę przywdziany był Chrystus, a po Jego śmierci jakiś żołnierz wygrał ją w kości. Nie ma informacji o tym, kim był ten człowiek, co się stało z żołnierzem i z szatą. Autor Szaty pod wpływem listu otrzymanego od Hazel McCann38, która pytała, co się stało z szatą po śmierci Jezusa, napisał swoje 36 Łk 24, 46 Por. Mt 27, 35-36; Mk 15, 24-26; Łk 23, 34-35; J 19, 23-25 38 Szata Lloyd Douglas, dedykacja 37 dzieło. Pytanie, na które nie w sposób odpowiedzieć, stało się inspiracją do napisania książki. Szata powstała, aby pokazać, jak człowiek sceptycznie nastawiony wobec wiary może zawierzyć swoje życie Bogu i poświęcić dla Niego wszystko inne. Wątek biblijny był tylko punktem zaczepienia do opowieści, pretekstem do napisania książki, której autor pisząc ją, był w pełni świadomy konstruowanej przez siebie fikcji. W Szacie odnajdujemy wiele opowieści zaczerpniętych z Biblii. Opisana jest cudowna działalność Jezusa, uzdrowienia przez Niego dokonane, jednak ich wiarygodność jest podważana przez głównego bohatera, któremu trudno uwierzyć w te zdarzenia. Jest człowiekiem racjonalnie podchodzącym do wydarzeń dziejących się wokół niego, próbuje wszystko wyjaśnić rozumem. Książka ta pomaga uwierzyć i lepiej zrozumieć prawdy biblijne. Pod koniec wypada wspomnieć o apokryfie, który kilka lat temu wywołał ogólne poruszenie i sensację, mianowicie jest to Ewangelia Judasza. Apokryf ten został napisany w III lub IV w. n.e., lecz został odkryty dopiero w latach 70. XX w., a opublikowany w 2006r. Wybuchło wielkie zamieszanie na temat autentyczności tej ewangelii, ponieważ zawierała ona treści jawnie heretyckie i gnostyckie oraz przedstawiała całkiem inną wersję zdarzeń niż ukazywały to Ewangelie kanoniczne. Judasz jest przedstawiony w Ewangelii Judasza jako apostoł będący najbliżej Jezusa, wyróżniający się spośród uczniów. Judasz w tej księdze jest postacią bardzo ważną i co najważniejsze, nie jest ukazany jako zdrajca, lecz jako osoba, która na życzenie Chrystusa wydała Go na śmierć, aby przez ukrzyżowanie mógł zbawić świat. Zbawiciel miał w zamian wywyższyć Judasza ponad resztę uczniów. Jednak łatwo dojść do wniosku, że Ewangelia Judasza nie jest pismem natchnionym. Powstała ona bowiem w środowisku jednej z sekt gnostyckich, prawdopodobnie w sekcie kainitów, setian albo barbelognostyków. Były to sekty z wyraźnie antybiblijną nauką o Bogu. Apokryfy na przestrzeni stuleci odegrały ogromną rolę w literaturze, szczególnie w epoce średniowiecza i renesansu. Ułatwiają one poznanie epok wcześniejszych, mentalności ludzi w czasach dawnych. Teksty apokryficzne miały większy wpływ na teologię, niż mogłoby się to wydawać. Pomimo, że teologowie negują te teksty, uważając je za niezgodne z nauką Kościoła oraz za heretyckie, pełne niewłaściwej wiedzy, to jednak biblista dostrzeże w nich pierwociny obrazowej egzegezy biblijnej, które pozwolą mu lepiej poznać historie zawarte w Kanonie, natomiast liturgista odnajdzie ciekawe wiadomości o tworzeniu się hymnów i modlitw, o zwyczajach liturgicznych, a także dowody o pobożności maryjnej.39 39 Barwny świat apokryfów M. Starowieyski Apokryf można definiować różnie, ponieważ jest to termin o szerokim znaczeniu. Dlatego przez wieki powstawały coraz to nowe apokryfy. Wszystkie jednak opierają się na jednym – ich podstawą są prawdy i wydarzenia zawarte w Kanonie. Apokryfy na przestrzeni tysiącleci uzupełniały lub dopowiadały to, czego „brakuje” w Piśmie Świętym. Czasem też, szczególnie w średniowieczu, apokryf był zebraną sumą wiedzy o chrześcijaństwie połączoną w jedną całość. Nie można z góry zakładać, iż apokryfów nie powinno się czytać, ponieważ zawierają treści niezgodne z doktryną Kościoła. Oczywiście, niektóre teksty apokryficzne były tworzone po to, aby w ten sposób głosić treści nieortodoksyjne (np. ewangelie gnostyckie), które za cel poczytywały sobie zmianę prawd kanonicznych czy postaci Jezusa, Jego czynów. Ewangelie głoszące nauki heretyckie powstawały niekiedy w sektach. Jednak spora część apokryfów jest oczyszczona z obcych wpływów, które można by było uznać za heretyckie. Miały one za zadanie wyjaśniać prostym ludziom sprawy wiary, niekiedy w sposób naiwny. Księgi apokryficzne znane są od wieków i uważam, że jeszcze długo ludzie będą po nie sięgać, a dopóki starczy motywów i wyobraźni pisarzy, do tego czasu będzie powstawało coraz więcej nowych apokryfów lub historii opartych częściowo na Kanonie. Nawet, jeśli ktoś zakłada, że wierzy jedynie prawdy zawarte w Piśmie Świętym, to chętnie weźmie się za lekturę apokryfów, gdyż są one wartościowe pod względem teologicznym i kulturowym. Bibliografia: Adamczyk M., Wydra W., Rzepka W. Cały świat nie pomieściłby ksiąg. Staropolskie opowiadania i przekazy apokryficzne Douglas L. C. Szata Drozd K.J. Śmierć i pogrzeb Chrystusa w ewangeliach apokryficznych Langkammer H. Męka i zmartwychwstanie Chrystusa w świetle literatury apokryficznej Masson H. Słownik herezji w Kościele katolickim Michałowska T. Średniowiecze Michałowska T. Słownik literatury staropolskiej Myszor W. Ewangelia Judasza Rubinkiewicz R. Wprowadzenie do apokryfów Starego Testamentu Starowieyski M. Apokryfy Nowego Testamentu Starowieyski M. Barwny świat apokryfów Wydra W., Rzepka W. Chrestomatia staropolska. Teksty do roku 1543 Ziomek J. Renesans Biblia: Tysiąclecia oraz w przekładzie J. Wujka
