dr Marek Porzycki Wykład z polityki gospodarczej Temat 3 Polityka
advertisement
dr Marek Porzycki Wykład z polityki gospodarczej Temat 3 Polityka pieniężna i walutowa 1. Pojęcie i cele Przedmiot polityki pieniężnej – podaż pieniądza w gospodarce. Cel – zapewnienie równowagi pieniężnej w gospodarce, zapobieganie i zwalczanie inflacji Ustalanie i realizowanie polityki pieniężnej jest zadaniem banku centralnego: - art. 227 ust. 1 Konstytucji Centralnym bankiem państwa jest Narodowy Bank Polski. Przysługuje mu wyłączne prawo emisji pieniądza oraz ustalania i realizowania polityki pieniężnej. Narodowy Bank Polski odpowiada za wartość polskiego pieniądza. - art. 127 ust. 2 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (powtórzony w art. 3 ust. 1 Statutu Europejskiego Systemu Banków Centralnych i Europejskiego Banku Centralnego) Podstawowe zadania ESBC polegają na: — definiowaniu i urzeczywistnianiu polityki pieniężnej Wspólnoty, — przeprowadzaniu operacji walutowych zgodnie z artykułem 111, — utrzymywaniu i zarządzaniu oficjalnymi rezerwami walutowymi Państw Członkowskich, — popieraniu należytego funkcjonowania systemów płatniczych. Podstawowy cel działalności banku centralnego – utrzymanie stabilnego poziomu cen (cel antyinflacyjny). - art. 3 ust. 1 ustawy o Narodowym Banku Polskim Art. 3. 1. Podstawowym celem działalności NBP jest utrzymanie stabilnego poziomu cen, przy jednoczesnym wspieraniu polityki gospodarczej Rządu, o ile nie ogranicza to podstawowego celu NBP. - Art. 127 ust. 1 TFUE (powtórzony w art. 2 Statutu ESBC) Głównym celem Europejskiego Systemu Banków Centralnych, zwanego dalej „ESBC”, jest utrzymanie stabilności cen. Bez uszczerbku dla celu stabilności cen, ESBC wspiera ogólne polityki gospodarcze w Unii, mając na względzie przyczynianie się do osiągnięcia celów Unii ustanowionych w artykule 3 Traktatu o Unii Europejskiej. ESBC działa w poszanowaniu zasady otwartej gospodarki rynkowej z wolną konkurencją, sprzyjając efektywnej alokacji zasobów oraz zgodnie z zasadami określonymi w artykule119. Ramy instytucjonalne polityki pieniężnej – niezależność banku centralnego (BC): - niezależność funkcjonalna i instytucjonalna – jasne określenie zadań BC, przyznanie BC odpowiednich środków i instrumentów realizacji zadań, swoboda podejmowania decyzji na własną odpowiedzialność BC, zakaz udzielania BC instrukcji przez jakiekolwiek inne organy bądź osoby, podważania przez nie decyzji BC oraz obowiązku BC zasięgania opinii innych organów - niezależność personalna – tryb wyboru członków organów zarządzających banku centralnego oraz ich nieodwoływalność przed upływem ustawowo określonej kadencji, zabezpieczenia przed konfliktem interesów - niezależność finansowa – obowiązek zagwarantowania BC odpowiednich warunków materialnych (w tym infrastrukturalnych) dla efektywnego i niezależnego wykonywania jego zadań, nieingerencja w zarządzanie BC w sferze finansowej, organizacyjnej i zasobów ludzkich. Niezależność banku centralnego jako jedna z podstawowych zasad bankowości centralnej w UE. zob. bliżej Raport Europejskiego Banku Centralnego o konwergencji, maj 2012 r,, s. 22-30 (w wersji polskiej) http://www.ecb.int/pub/convergence/html/index.en.html 2. Pieniądz jako przedmiot polityki pieniężnej pojęcie pieniądza: powszechnie akceptowany symbol, mający umowną moc zwalniania z zobowiązań – środek wymiany. historia: gospodarka barterowa – wymiana ma charakter bezpośredni towary pełniące funkcję pieniądza – towary typowe, przeliczalne, łatwo przechowywalne pieniądz kruszcowy pieniądz symboliczny (papierowy) – początkowo oparty na parytecie złota (gold standard, aż do systemu walutowego z Bretton Woods), obecnie oparty na woli ustawodawcy i zaufaniu uczestników obrotu (fiat currency) pieniądz bezgotówkowy – roszczenie do instytucji kredytowej Funkcje pieniądza: środek wymiany – pośrednictwo w wymianie dóbr i usług środek płatniczy – prawna i umowna moc umarzania zobowiązań powszechny miernik wartości (wyrażanej w cenach), jednostka rozrachunkowa środek tezauryzacji – przechowywanie wartości 3. Podaż pieniądza agregaty pieniężne i mnożnik kreacji pieniądza kolejne agregaty w zależności od stopnia płynności: M0 – baza monetarna („pieniądz wielkiej mocy”) – gotówka w obiegu oraz rezerwy banków komercyjnych w banku centralnym M1 = M0 oraz depozyty bankowe płatne na żądanie M2 = M1 oraz depozyty terminowe i terminowe rachunki oszczędnościowe M3 = M2 oraz obligacje i inne dłużne papiery wartościowe o terminie zapadalności do dwóch lat, udziały w funduszach rynku pieniężnego, depozyty w walutach obcych Mnożnik kreacji pieniądza (m) – ilustruje maksymalną ilość pieniądza, którą banki komercyjne mogą wykreować z określonej ilości pieniądza wyemitowanego przez bank centralny (bazy monetarnej/pieniądza wielkiej mocy). Jest zależny od stopy rezerw obowiązkowych, czyli określonej części depozytów, którą banki komercyjne muszą utrzymywać jako rezerwę na swoim rachunku w banku centralnym. Faktyczne rozmiary kreacji pieniądza przez banki komercyjne zależą jednak od rozmiarów akcji kredytowej banków. Podaż pieniądza w gospodarce znacznie spada, gdy banki ograniczają udzielanie kredytów. Zob. tabelę i wzór w załączniku. 4. Stopa procentowa stopa procentowa – cena pieniądza, opłata za korzystanie z pieniądza przez dany okres. nominalna a realna stopa procentowa przykłady stóp procentowych: - stopy stosowane przez banki centralne - po jakich banki centralne udzielają pożyczek bankom komercyjnym oraz jakie banki centralne wypłacają od depozytów wpłacanych przez banki komercyjne. Stopy te mają wpływ na inne stopy procentowe na rynku i stanowią jeden z instrumentów polityki pieniężnej. - stopy stosowane na rynku międzybankowym (np. WIBOR, EURIBOR, LIBOR) – po jakich banki komercyjne udzielają pożyczek sobie nawzajem - stopy procentowe stosowane przez banki komercyjne przy usługach bankowych dla konsumentów i przedsiębiorców – oprocentowanie depozytów i kredytów 5. Inflacja i deflacja pojęcie inflacji – spadek wartości pieniądza = spadek jego siły nabywczej = wzrost ogólnego poziomu cen dóbr i usług inflacja a zmiana struktury cen (zjawisko sezonowe) deflatory – indeksy cenowe wykorzystywane przy pomiarze inflacji np. CPI (Consumer Price Index) w Polsce, podobnie w USA – na podstawie statystycznego koszyka zakupów gospodarstwa domowego, w Polsce ustalanego przez ZUS HICP (Harmonised Index of Consumer Prices) w strefie euro – ustalany na podstawie średniej ważonej indeksów cenowych stosowanych przez państwa strefy euro deflator PKB = nominalny PKB/realny PKB x 100 nominalny PKB – PKB w cenach bieżących realny PKB – PKB w cenach stałych Rodzaje inflacji pełzająca – do 5% krocząca (umiarkowana) – 5-10% galopująca – 10-100% hiperinflacja – ponad 100% Polska – 1990 r., 585% rekord w niedawnych czasach – Zimbabwe – 79,6 mld% w 2008 r. Dolar Zimbabwe praktycznie wyszedł z obiegu, a w 2009 r. zrezygnowano z niego nawet oficjalnie na rzecz walut obcych (dolara USA, randa RPA). stagflacja i slumpflacja Przyczyny inflacji: keynesiści – sfera realna gospodarki, inflacja wynika głównie z większego popytu efektywnego. monetaryści – sfera pieniężna, inflacja wynika głównie z nadmiernej podaży pieniądza, której wzrost przewyższa wzrost PKB (ilościowa teoria pieniądza: „Inflation is always and everywhere a monetary phenomenon.”) Rodzaje inflacji wywołanej przyczynami w realnej gospodarce: - inflacja popytowa - inflacja kosztowa - inflacja „importowana” (np. w przypadku deprecjacji waluty) - inflacja „pchana przez zyski” (np. przy monopolach) - inflacja strukturalna (przy braku dostosowania produkcji do zmian struktury gospodarki) - inflacja inercyjna (przewidywana) Ilościowa teoria pieniądza – wyjaśnienie monetarnych przyczyn inflacji MxV=PxQ ilość pieniądza x prędkość jego obiegu = przeciętny poziom cen x realny PKB Każde zwiększenie podaży pieniądza ponad realny wzrost PKB powoduje wzrost inflacji. Deflacja – zjawisko odwrotne do inflacji wynik niedostatku pieniądza w obiegu – zmniejszenie się bazy monetarnej, zahamowanie akcji kredytowej albo przyrost pieniądza wolniejszy niż wzrost PKB nadwyżka podaży nad popytem, pułapka płynności 6. Strategie i instrumenty polityki pieniężnej; rodzaje polityki pieniężnej Strategie celów pośrednich: - strategia kontroli podaży pieniądza - strategia kontroli kursu walutowego (przykład: państwa bałtyckie) Trudności w warunkach swobodnego przepływu kapitału – niemożliwość pełnej kontroli banku centralnego nad podażą pieniądza i stopami procentowymi Strategia bezpośredniego celu inflacyjnego – osiągnięcie założonej stopy inflacji. W jej ramach swoboda wyboru instrumentów polityki pieniężnej. cel inflacyjny EBC – blisko, ale poniżej 2% cen inflacyjny NBP – 2,5%, z odchyleniami o max. 1% w obie strony Instrumenty polityki pieniężnej stosowane przez bank centralny: - rezerwa obowiązkowa - operacje otwartego rynku – absorbujące albo zasilające w płynność. Rodzaje: kupno i sprzedaż papierów wartościowych lub dewiz w stosunkach z bankami komercyjnymi (transakcje bezwarunkowe albo z zastrzeżeniem odkupu - repo, reverse repo). Emisja papierów dłużnych banku centralnego. - operacje kredytowo-depozytowe (standing facilities). Przyjmowanie depozytów i udzielanie kredytów bankom komercyjnym. - kredyt refinansowy – lombardowy (pod zastaw skarbowych papierów wartościowych) oraz redyskontowy (redyskonto czyli skup weksli od banków komercyjnych przed ich terminem wymagalności) - depozyt na koniec dnia (overnight) - interwencje na rynku walutowym (wyjątkowo) - bezpośrednie sterowanie polityką kredytową (wyjątkowo w nadzwyczajnych przypadkach) Rodzaje polityki pieniężnej: - ekspansywna („taniego pieniądza”) – zwiększanie podaży pieniądza, zachęcanie do zwiększenia akcji kredytowej, zasilanie instytucji kredytowych w płynność. - restrykcyjna („trudnego pieniądza”) – odwrotność powyższej Kwestia skuteczności polityki pieniężnej przy bankach komercyjnych działających na zasadach wolnorynkowych mechanizm transmisyjny. Realizacja ekspansywnej polityki pieniężnej jest szczególnie trudna w sytuacji zwiększonej awersji banków do ryzyka i niechęci do zwiększania akcji kredytowej (problem „popychania sznurka”, „pushing on a string”). Nadzwyczajne środki stosowane w ramach ekspansywnej polityki pieniężnej: - „luzowanie ilościowe” (quantitative easing) - nadzwyczajna pomoc płynnościowa (emergency liquidity assistance, ELA) - długoterminowe operacje refinansujące EBC (long-term refinancing operations, LTRO) z 2011/12 r. - zakupy przez EBC na rynku wtórnym obligacji państw objętych programami pomocowymi (outright monetary transactions, OMT), od września 2012 r. 7. Funkcje banku centralnego (na przykładzie NBP) - funkcja emisyjna – emisja pieniądza. W większości państw świata bank centralny ma monopol na kreację bazy monetarnej. - funkcja banku banków („pożyczkodawca ostatniej instancji”, lender of last resort) – prowadzenie rachunków dla banków komercyjnych i udzielanie im kredytów (w ramach instrumentów polityki pieniężnej) - czuwanie nad prawidłowym funkcjonowaniem systemu płatniczego – NBP jest operatorem systemów RTGS, czyli rozrachunku brutto w czasie rzeczywistym – SORBNET (w PLN) i TARGET2-NBP (w EUR) połączony z europejskim systemem TARGET2. Systemy SORBNET i TARGET2-NBP obsługują transakcje dokonywane między bankami bezpośrednio oraz za pośrednictwem systemów rozliczeniowych prowadzonych przez Krajową Izbę Rozliczeniową S.A. (ELIXIR i EuroELIXIR). - funkcja banku państwa (czyli „agenta fiskalnego Skarbu Państwa”, fiscal agency function) – prowadzenie i obsługa rachunków Skarbu Państwa i jego jednostek organizacyjnych. Uwaga: zakaz udzielania przez NBP kredytów Skarbowi Państwa (tzw. zakaz finansowania ze środków banku centralnego, prohibition of monetary financing), przewidziany w art. 220 ust. 2 Konstytucji i art. 123 ust. 1 TFUE. Sposób obejścia zakazu – nabywanie obligacji Skarbu Państwa przez banki komercyjne, a następnie ich skup przez bank centralny na rynku wtórnym albo udzielanie przez bank centralny kredytów bankom komercyjnym z zabezpieczeniem na obligacjach Skarbu Państwa. 8. Pozycja ustrojowa i struktura organizacyjna NBP Konstytucja RP: Art. 227 1. Centralnym bankiem państwa jest Narodowy Bank Polski. Przysługuje mu wyłączne prawo emisji pieniądza oraz ustalania i realizowania polityki pieniężnej. Narodowy Bank Polski odpowiada za wartość polskiego pieniądza. 2. Organami Narodowego Banku Polskiego są: Prezes Narodowego Banku Polskiego, Rada Polityki Pieniężnej oraz Zarząd Narodowego Banku Polskiego. 3. Prezes Narodowego Banku Polskiego jest powoływany przez Sejm na wniosek Prezydenta Rzeczypospolitej, na 6 lat. 4. Prezes Narodowego Banku Polskiego nie może należeć do partii politycznej, związku zawodowego ani prowadzić działalności publicznej nie dającej się pogodzić z godnością jego urzędu. 5. W skład Rady Polityki Pieniężnej wchodzą Prezes Narodowego Banku Polskiego jako przewodniczący oraz osoby wyróżniające się wiedzą z zakresu finansów powoływane na 6 lat, w równej liczbie przez Prezydenta Rzeczypospolitej, Sejm i Senat. 6. Rada Polityki Pieniężnej ustala corocznie założenia polityki pieniężnej i przedkłada je do wiadomości Sejmowi równocześnie z przedłożeniem przez Radę Ministrów projektu ustawy budżetowej. Rada Polityki Pieniężnej, w ciągu 5 miesięcy od zakończenia roku budżetowego, składa Sejmowi sprawozdanie z wykonania założeń polityki pieniężnej. 7. Organizację i zasady działania Narodowego Banku Polskiego oraz szczegółowe zasady powoływania i odwoływania jego organów określa ustawa. regulacja szczegółowa: ustawa z dnia 29.08.1997 r. o Narodowym Banku Polskim Organy NBP: - Rada Polityki Pieniężnej Prezes NBP + 9 członków, powoływanych po 3 przez Sejm, Senat i Prezydenta RP, na 6letnią kadencję. Funkcje – ustalanie corocznych założeń polityki pieniężnej, podejmowanie decyzji w zakresie zastosowania środków polityki pieniężnej, np. ustalanie wysokości stóp procentowych - Prezes NBP Odpowiedzialny za organizację i funkcjonowanie NBP, reprezentuje NBP za zewnątrz. Powoływany przez Sejm na wniosek Prezydenta na 6-letnią kadencję. - Zarząd NBP Prezes + 6-8 członków Zarządu, powoływani na 6 lat przez Prezydenta (z kontrasygnatą Prezesa Rady Ministrów) na wniosek Prezesa NBP. Nadzór bankowy – od 1.1.2008 nie jest już sprawowany przez Komisję Nadzoru Bankowego (w strukturze NBP), ale przez zintegrowanego nadzorcę całego sektora finansowego – Komisję Nadzoru Finansowego (KNF). KNF jest organem niezwiązanym organizacyjnie z NBP, oprócz tego, że w skład Komisji wchodzi Prezes NBP albo delegowany przez niego wiceprezes. [tło: nadzór skonsolidowany a nadzór sektorowy; nadzór ostrożnościowy (supervision) a nadzór systemowy (oversight)] 9. Pojęcie kursu walutowego (nominalny) kurs walutowy – cena jednej waluty (obcej) wyrażona w innej walucie (krajowej). realny kurs walutowy – kurs walutowy z uwzględnieniem inflacji w obu krajach (przy założeniu, że poziom cen w obu krajach w roku bazowym = 100) parytet siły nabywczej (purchasing power parity) – kursy walut uwzględniające koszt życia w danych krajach/siłę nabywczą waluty w danym kraju, przy założeniu „prawa jednej ceny”. Pojęcia związane z kursem walutowym - aprecjacja – stopniowy wzrost kursu, wzmocnienie się waluty - rewaluacja – jednorazowe podniesienie kursu - deprecjacja - stopniowy spadek kursu, osłabienie się waluty - dewaluacja – jednorazowe obniżenie kursu 10. Systemy kursu walutowego system kursu płynnego – swobodne kształtowanie kursu przez rynek (w Polsce od 12.4.2000 r.). Możliwość wpływania na kurs przez bank centralny albo rząd poprzez interwencje walutowe. system kursu sztywnego – kurs ustalony przez bank centralny (ewentualnie z niewielkim przedziałem wahań) i broniony za pomocą interwencji na rynku walutowym odmiana kursu sztywnego – system zarządu walutą (currency board) albo tzw. kotwica walutowa (currency peg): utrzymywanie sztywnego kursu poprzez pokrycie całości emisji waluty krajowej przez rezerwy w walucie odniesienia (anchor currency). Banknoty i monety w walucie krajowej mogą być w każdej chwili wymienione na walutę odniesienia. Przykład: kurs lita litewskiego oraz lewa bułgarskiego w stosunku do euro, dolara Hong Kongu w stosunku do dolara USA. Przykład kursu sztywnego, który nie został utrzymany i zakończył się dewaluacją – peso argentyńskie (w stosunku do dolara USA) w 2002 r. Alternatywa dla currency board – jednostronne wprowadzenie waluty odniesienia, np. euro (Czarnogóra, Kosowo) albo dolara USA (Ekwador, Salwador) Wada systemu kursu sztywnego – impossible trinity, niemożność równoczesnego wystąpienia trzech poniższych elementów: sztywnego kursu waluty swobody przepływu kapitału niezależnej polityki pieniężnej Przykłady: Litwa utrzymuje sztywny kurs lita w stosunku do euro oraz swobodę przepływu kapitału (w ramach UE), ale nie może prowadzić samodzielnej polityki pieniężnej. Stopy procentowe na Litwie są pochodną stóp procentowych w strefie euro, a podaż litewskego pieniądza zależy od salda obrotów z zagranicą. Saldo dodatnie – podaż lita rośnie, saldo ujemne – podaż lita spada. Polska zachowuje swobodę przepływu kapitału (w ramach UE) oraz prowadzi niezależną politykę pieniężną, ale przy płynnym kursie waluty. Chiny w latach 90-tych XX w. utrzymywały sztywny kurs juana w stosunku do dolara USA i prowadziły własną niezależną politykę pieniężną, ale zachowywały całkowitą kontrolę państwa nad przepływem kapitału, w szczególności monopol państwa na wymianę walut. Pośrednie systemy kursowe: kurs stały z określonym przedziałem wahań – np. ERM II z przedziałem do 15% w stosunku do euro kierowany kurs płynny (managed float) – kurs płynny, ale sterowany interwencjami banku centralnego kurs pełzający – systematyczna niewielka zmiana ustalonego parytetu, np. pełzająca comiesięczna dewaluacja złotówki w latach 90-tych, pełzająca aprecjacja juana chińskiego obecnie Zasada: im bliżej kursu płynnego, tym większe ryzyko wahań kursowych (szkodliwe dla podmiotów prowadzących obrót z zagranicą). Im bliżej kursu sztywnego, tym większe koszty jego utrzymania (konieczność posiadania rezerw dewizowych i ryzyko ich utraty na interwencje walutowe). 11. Międzynarodowy system walutowy i jego ewolucja - system waluty złotej (gold standard) – w istocie system kursów sztywnych, ze złotem jako punktem odniesienia. XIX w, do lat 30 XX w. (z przerwami) - system Bretton Woods (od 1944 r.) – oparty na kursie sztywnym w stosunku do dolara USA, który z kolei był wymienialny po stałym kursie na złoto Instytucje: Międzynarodowy Fundusz Walutowy (IMF), Bank Światowy (World Bank) Kryzys – deficyt handlowy USA i brak pokrycia w złocie dla dolarów USA w obrocie zagranicą. Zawieszenie wymienialności dolara na złoto w 1971 r. _________________ SDR – Specjalne Prawo Ciągnienia (Special Drawing Right) Pierwotnie wprowadzone przez IMF jako specjalna jednostka pieniężna dla przechowywania rezerw i dokonywania rozliczeń, alternatywna wobec dolara i niewymienialna na złoto (antidotum na niedobór rezerw złota). Obecnie oparta na koszyku 4 najważniejszych walut – USD, EUR, JPY i GBP. Postulat większej roli SDR jako światowej waluty rezerwowej dla uniezależnienia światowego obrotu pieniężnego od dolara (tak np. prezes Ludowego Banku Chin, Zhou Xiaochuan). _________________ - system obecny – wielostronny system walutowy oparty na swobodzie wyboru zasad ustalania kursu - Unia Gospodarcza i Walutowa – zob. następny temat ___________________ Lektura obowiązkowa: K. Oplustil, M. Porzycki w: T. Włudyka, M. Smaga (red.), „Instytucje gospodarki rynkowej”, rozdz. 11 i 12 „Pieniądz”, „Waluta” Dla zainteresowanych: A. Sławiński (red.), Polityka pieniężna, Warszawa 2011 Zhou Xiaochuan, „Reform the International Monetary System”, 23.3.2009 http://www.bis.org/review/r090402c.pdf A. Budnikowski, Międzynarodowe stosunki gospodarcze, wyd. III, Warszawa 2006, rozdz. 13, 14 i 17 A. Kot, „Jak działają stopy procentowe NBP”, http://www.nbportal.pl/pl/np/artykuly/pieniadz/abc_stopy_procentowe M. Szaleniec, „Księga rekordów inflacji”, http://www.nbportal.pl/pl/np/artykuly/pieniadz/ksiega-rekordowinflacji
