struktura wieku i płci ludności, starzenie się ludności, prognoza de

Adam Jelonek
Uniwersytet Jagielloński
Słowa kluczowe: struktura wieku i płci ludności, starzenie się ludności, prognoza demograficzna
!
"
#
$
%
&
'
%
Na podstawie analizy trendów ostatnich lat wydaje się,
że najmniej możliwe do spełnienia są założenia
dotyczące migracji zarówno wewnętrznych, jak
i zagranicznych, ponieważ bardzo trudne do przewidzenia są zwłaszcza w dłuższym horyzoncie czasu
procesy gospodarcze i społeczne, zarówno w kraju, jak
i za granicami mające wpływ na wielkość migracji.
Ponieważ udział w migracjach osób starszych jest na
ogół znikomy, ten aspekt prognozy nie powinien mieć
większego znaczenia dla naszych rozważań. Natomiast
najbardziej istotne dla prognozowanych stanów
ludności starszej ma założenie zmniejszania się umieralności mężczyzn. Prognoza zakłada, że do 2010 roku
długość życia wzrośnie o 2,4 roku (o 2,9 dla mężczyzn
oraz 1,8 dla kobiet), zaś łącznie do 2030 roku
w stosunku do 2002, przeciętne trwanie życia wzrośnie
o 5,5 lat (o 7,2 dla mężczyzn oraz 4,5 dla kobiet). Tego
rodzaju założenie zakłada, że należy się spodziewać
poważnego i zróżnicowanego według płci wzrostu
liczby ludności w starszych grupach wieku. Ponieważ
przedmiotem obliczań prognostycznych była populacja
osób żyjących w momencie powstawania prognozy, jej
wiarygodność należy uznać za bardzo prawdopodobną.
Studia nad procesami demograficznymi w ujęciu
przestrzennym mają zarówno znaczenie poznawcze,
jak i aplikacyjne. Stan aktualny, a zwłaszcza przewidywane zmiany w liczbie ludności i strukturze demograficznej mogą stać się podstawą planowania w różnych
horyzontach czasowych. Dlatego celem niniejszego
opracowania będzie przedstawienie różnicującego się
strukturalnie i terytorialnie procesu starzenia się
ludności w Polsce w perspektywie najbliższych 30 lat.
Podstawowym materiałem źródłowym do tych analiz
jest ostatnia prognoza demograficzna na lata 20032030 opublikowana przez Główny Urząd Statystyczny.
Prognoza ta jako punkt wyjściowy przyjmuje stan
ludności na podstawie NSP’2002. Wyniki prognozy
prezentują dane dla Polski do 100 lat, a dla
województw w funkcjonalnych grup wieku (w przypadku nas interesującym) tylko sumarycznie dla
mężczyzn 60 lat i więcej, a dla kobiet 65 lat i więcej,
co naturalnie ograniczało dokładniejszą analizę
starszych grup ludności w ujęciu przestrzennym.
Do najważniejszych założeń prognozy demograficznej
do 2030 roku należą: przewidywane zahamowanie
spadku dzietności kobiet w ciągu najbliższych pięciu
lat, stabilizacja, a następnie wzrost dzietności.
W zakresie umieralności założono wydłużanie się
przeciętnego trwania życia (według modelu 15 krajów
europejskich, ale z opóźnieniem o około 30 lat).
W zakresie migracji wewnętrznych założono ich
początkowy wzrost do około 600 tys. osób rocznie, a
pod koniec okresu prognostycznego nieznaczny ich
spadek. Prognoza przewiduje wzrost salda migracji ze
wsi do miast aż do 2020 roku, a następnie powolny
spadek. W założeniach przyjęto, że nadwyżki siły
roboczej wynikające ze zwiększenia się liczby ludności
w wieku produkcyjnym nie będą miały wpływu na
rozmiary emigracji definitywnych, mogą natomiast
mieć wpływ na emigrację na pobyt czasowy. Przyjęto
także, że ujemne saldo migracji zagranicznych będzie
wzrastać w najbliższych latach, a następnie od około
2010 roku nastąpi stabilizacja migracji.
(
!
)
!
*
'
%
3
&
0
$
"
$
+
'
#
"
&
0
,
3
-
'
/
-
$
4
.
&
/
/
,
0
#
&
1
-
'
)
,
2
3
'
"
$
*
0
/
+
Liczba ludności Polski w okresie po II wojnie
światowej nieustannie wzrastała i swoje maksimum
osiągnęła w 1998 roku, kiedy dościgła 38 667 tys.
mieszkańców. Od tego czasu zaczęła się zmniejszać
i dla okresu bazowego, to jest 31 grudnia 2002 roku
wynosiła 38 218,5 tys. osób. Prognoza przewiduje, że
w dalszym ciągu liczba ludności kraju będzie
systematycznie się zmniejszała i w 2030 roku osiągnie
35 693 tys. mieszkańców. A zatem ubytek rzeczywisty
ma wynieść 2 525,5 tys. osób, to jest około 6,6%.
Odmienna tendencję będziemy obserwować w całym
kraju dla osób starszych ( to jest dla mężczyzn w wieku
65 lat i więcej i kobiet 60 lat i więcej). Liczba tej
387
Podobnie dla ludności wsi tempo wzrostu liczby
mężczyzn będzie szybsze (182,2%) niż kobiet
(140,2%). Tym samym zmienią się relacje między
udziałami mężczyzn i kobiet na korzyść mężczyzn
zarówno w przypadku mieszkańców miast, jak i wsi.
Przy czym udział mężczyzn na wsi będzie trochę
wyższy (o 3,7 pkt proc.) niż w mieście (odpowiednio
39,6% i 35,9%).
ludności ma wzrosnąć z 5 765 tys. osób w 2002 roku
do 9 597 tys. w roku 2030, to jest o 3 832,0 tys. osób.
Tab. 1 Ludność Polski w wieku 60+/65+ lat (tys. osób)
2030
Kategoria
2002
Polska
5765
mężczyźni 1850,3
kobiety
3914,7
100,00% 9597 100,00%
32,10% 3572,8 37,20%
67,90% 6024,2 62,80%
2002=100
166,5
193,1
153,9
Tab. 4 Ludność Polski-wieś w wieku 60+/65+ lat (tys. osób)
2030
Kategoria
2002
2002=100
Jeżeli rok bazowy przyjmiemy za 100% to na końcu
okresu prognostycznego wartość ta osiągnie 166,5%.
Wzrost w przyjętych do porównań grup wieku
mężczyzn (65+ lat) i kobiet (60+ lat) będzie
nierównomierny i wyniesie 193,1% dla mężczyzn i
tylko 153,9 dla kobiet. A zatem przewidywane jest
szybsze tempo starzenia się populacji mężczyzn niż
kobiet. Zmienią się więc także w okresie
prognozowanym relacje udziałów procentowych
mężczyzn do kobiet. Udział mężczyzn wzrośnie z
32,1% do 37,2% w 2030 roku.
Polska
2281,2 100,0% 3519,1 100,0%
mężczyźni 764,0 33,5% 1392,3 39,6%
kobiety
1517,2 66,5% 2126,8 60,4%
!
5765,0 100,0%
3483,9 60,4%
2281,2 39,6%
9597,0 100,0%
6077,9 63,3%
3519,1 36,7%
166,5
174,5
154,3
Proces starzenia się ludności będzie przebiegał
w sposób zróżnicowany w zależności od miejsca
zamieszkania. Szybciej będzie się starzeć ludność
miast (174,5% w stosunku do 100% w 2002 roku) niż
ludność mieszkająca na wsi (odpowiednio 154,3%).
Stąd zmieni się proporcja między liczbą ludności
starszej miast i wsi. Udział ludności starszej
w miastach wzrośnie w omawianym czasie z 60,4% do
63,3%, odpowiednio zmniejszywszy się na wsi.
Tab. 3 Seniorzy - miasta (tys. osób)
Kategoria
2002
2030
Polska
3483,9 100,0% 6077,9 100,0%
mężczyźni 1086,3 31,2% 2180,5 35,9%
kobiety
2397,6 68,8% 3897,4 64,1%
*
#
%
&
2
$
$
/
"
+
2
!
"
'
%
$
3
%
&
'
"
2
'
!
/
.
"
&
/
-
*
0
,
0
#
&
1
-
'
0
Proces starzenia się ludności będzie także zróżnicowany w zależności od dalszego rozwarstwienia grup
ludności starszej, jeżeli porównamy sumaryczna liczbę
ludności (mężczyzn i kobiety) w wieku 70 lat i więcej
do sumarycznej liczby ludności w wieku w wieku
80.90 i 100 lat i więcej, to okaże się, że według
prognozy tempo wzrostu liczby ludności będzie
wzrastać w miarę rozpatrywania kolejnych dziesięcioleci. Jeżeli cała populacja ludności Polski w wieku 70
lat i więcej ma wzrosnąć o 193,0%, to populacja
osiemdziesięciolatków ma wzrosnąć o 239,3%,
dziewięćdziesięciolatków o 267,1%, a osób liczących
100 lat i więcej aż o 541,2%. Z powyższego wynika, że
będzie zwiększało się przeciętne dalsze trwanie życia,
oraz że będzie ono nabierać coraz większego tempa
w miarę podnoszenia się wieku ludności. Jeżeli
uwzględnimy w porównaniach populację osób liczących 100 lat i więcej, co należy uznać za wiek sędziwy,
którego dawniej dożywały tylko nieliczne jednostki to
w zmniejszającej się w dość dużym tempie ogólnej
liczby ludności w Polsce grupa stulatków wzrośnie
z 1,7 tys. osób w 20002 roku do 9,2 tys. osób w 2030
roku. Wśród tej grupy liczebną przewagę naturalnie
będą miały kobiety (90,2% do 9,8%), ale tempo
przyrostu kobiet w tym wieku będzie prawie trzykrotnie szybsze niż mężczyzn i pogłębi się w stosunku
do 2002 roku niekorzystny stosunek udziału mężczyzn
(z 23,5% w 2002 roku do 9,8% w 2030 roku).
Tab. 2 Ludność Polski w wieku 60+/65+ lat w przekroju
miasta – wieś (tys. osób)
2030
Kategoria
2002
2002=100
Polska
Miasta
Wieś
)
154,3
182,2
140,2
2002=100
174,5
200,7
162,6
Analizując zmiany w strukturze płci ludności miast
prognoza przewiduje, że tempo wzrostu udziału
mężczyzn będzie największe, wyniesie 200,7% (w stosunku do 100% w roku 2002), dla kobiet tylko 162,6%.
388
Tab.5 Liczba ludności Polski w podeszłym wieku w tysiącach
Wiek
Kategoria
2002
Ogółem
3309,4
70 lat i więcej
Mężczyźni
1173,5
Kobiety
2135,9
Ogółem
3309,4
70 lat i więcej
Miasta
1928,8
Wieś
1380,7
Ogółem
857,9
80 lat i więcej
Mężczyźni
251,2
Kobiety
606,7
Ogółem
857,9
80 lat i więcej
Miasta
485,6
Wieś
372,4
Ogółem
113,0
90 lat i więcej
Mężczyźni
26,9
Kobiety
86,2
Ogółem
113,0
90 lat i więcej
Miasta
67,2
Wieś
45,9
Ogółem
1,7
100 lat i więcej Mężczyźni
0,4
Kobiety
1,3
Ogółem
1,7
100 lat i więcej Miasta
1,1
Wieś
0,6
,
0
#
&
1
&
-
'
-
%
%
/
'
"
,
&
%
-
%
2
0
2
"
$
%
&
'
"
2
'
2030
6385,5
2561,2
3824,2
6385,5
4171,3
2214,1
2052,7
674,5
1378,1
2052,7
1378,3
674,7
301,8
62,1
239,6
301,8
201,9
100,1
9,2
0,9
8,3
9,2
6,4
2,9
100,0%
35,5%
64,5%
100,0%
58,3%
41,7%
100,0%
29,3%
70,7%
100,0%
56,6%
43,4%
100,0%
23,8%
76,2%
100,0%
59,4%
40,6%
100,0%
23,5%
76,5%
100,0%
64,7%
35,3%
2002
100%
100%
100%
100%
100%
100%
100%
100%
100%
100%
100%
100%
100%
100%
100%
100%
100%
100%
100%
100%
100%
100%
100%
100%
100,0%
40,1%
59,9%
100,0%
65,3%
34,7%
100,0%
32,9%
67,1%
100,0%
67,1%
32,9%
100,0%
20,6%
79,4%
100,0%
66,9%
33,1%
100,0%
9,8%
90,2%
100,0%
69,5%
31,5%
2030
193,0%
218,3%
179,0%
193,0%
216,3%
160,4%
239,3%
268,5%
227,1%
239,3%
283,8%
181,2%
267,1%
230,9%
278,0%
267,1%
300,0%
218,1%
541,2%
225,0%
638,5%
541,2%
581,2%
483,3%
'
Starzenie się ludności w Polsce będzie miało
zróżnicowany przebieg w różnych obszarach kraju.
Opublikowana prze GUS prognoza demograficzna
pozwala na prześledzenie tego zjawiska w ujęciu
terytorialnym województw według podziału administracyjnego kraju w 2003 roku. Zastosowanie podziału
według funkcjonalnych grup wieku obejmuje łącznie
mężczyzn w wieku 65 lat i więcej oraz kobiety
w wieku 60 lat i więcej.
Bezwzględny przyrost liczby ludności w wieku
60+/65+ lat w okresie perspektywy do 2030 roku
w poszczególnych województwach będzie się zawierał
w granicach od 87,4 tys. osób w woj. opolskim do
499,8 tys. osób w województwie mazowieckim. To
bardzo duże zróżnicowanie wynika przede wszystkim
ze zróżnicowania ogólnej liczebności populacji
poszczególnych województw i tym samym proporcjonalnego udziału liczby osób starszych w roku
bazowym prognozy, jak i końcowym 2030 roku.
!
389
"
#
$
%
&
'
(
"
'
)
*
+
,
-
#
(
.
"
,
/
0
1
)
2
#
-
3
3
-
4
5
/
6
7
8
9
6
:
8
,
;
+
3
,
;
+
;
#
<
=
7
7
=
>
=
7
?
7
3
+
"
*
-
@
#
;
#
<
pięcioletnich porównamy do takiego samego tempa
wzrostu dla całej Polski.
!
F
G
H
I
J
K
L
R
S
J
b
$
%
&
'
(
)
*
3
#
&
+
,
9
-
&
.
C
+
/
D
0
9
N
P
L
T
I
1
2
9
M
f
1
3
4
+
5
$
6
,
,
6
(
7
1
8
9
:
;
8
<
:
2
=
0
,
2
=
0
=
$
>
&
9
9
&
?
&
9
@
9
Q
G
I
U
G
J
J
V
_
K
W
L
M
\
O
T
G
]
U
X
G
Y
P
V
Z
K
W
G
M
V
S
G
L
M
O
X
S
J
Y
Z
K
W
_
G
V
T
Z
V
Y
\
Z
O
U
]
Z
N
G
L
H
Y
G
S
Z
I
G
]
J
O
O
G
^
M
T
H
K
_
`
a
T
U
S
N
O
L
T
_
h
i
R
M
^
U
N
O
Y
Z
_
J
K
S
Y
Z
G
O
G
H
I
S
K
L
M
J
N
O
P
a
P
X
Y
J
W
_
Z
K
L
G
S
K
]
M
Z
G
O
]
M
J
S
_
W
P
_
j
L
Z
S
L
k
V
\
S
l
_
K
m
j
W
N
n
L
l
M
G
G
X
I
a
S
O
Y
J
Z
\
M
Y
K
Z
K
U
S
L
G
J
V
V
K
W
G
M
K
c
G
X
^
^
Y
X
M
Z
L
d
G
O
M
S
L
K
X
^
G
J
X
W
M
G
X
Y
Z
G
V
e
V
K
S
_
`
K
a
S
O
S
_
`
o
k
k
o
p
o
k
i
k
A
K
9
O
g
#
N
K
S
[
"
J
K
[
M
J
N
P
Y
]
P
X
J
W
M
G
X
Y
Z
G
V
X
a
S
_
S
e
G
V
[
J
a
N
]
Z
E
B
W tym przypadku województwami, które w ciągu
całego okresu perspektywicznego będą miały wyższe
tempo wzrostu ludności starej będą: pomorskie,
zachodniopomorskie i wielkopolskie, usytuowane
w północno-zachodniej części kraju. Jeżeli do tego
układu dodamy województwa, które na początku
prognozowanego okresu miały tempo wzrostu ludności
starej niższe od średniej ogólnopolskiej, a po roku 2010
wyższe od średniej, to ukształtuje się układ 7 województw obejmujący północną i zachodnia cześć kraju
(łącznie z województwami wielkopolskim i kujawskopomorskim). Do województw mających w dużej
mierze tempo wzrostu ludności starej wyższe od
średniej, za wyjątkiem niektórych okresów, gdy
wartość ta była niższa od średniej ogólnopolskiej
należą 3 województwa Polski południowej (opolskie,
śląskie i małopolskie). W województwie rzeszowskim
wartość tempa wzrostu przekraczały średnią ogólnopolską raz w górę, raz w dół. W większości badanych
przekrojów czasowych będzie miało jednak wartości
niższe. Województwa środkowej i wschodniej części
kraju będą miały tempo wzrostu ludności starej zawsze
poniżej średniej ogólnopolskiej. Wytworzył się więc
bardzo czytelny układ przestrzenny, niemal
dwubiegunowy, w którym wyraźnie niższym tempem
Aby uniezależnić się od wartości bezwzględnych
populacji poszczególnych województw przygotowano
kartogram przedstawiający tempo wzrostu ludności
w wieku 60+/65+ lat w latach 2002-2030. Wynika
z niego, że najwyższe tempo wzrostu liczby ludności
starej będzie występowało w pięciu województwach
północno-zachodnich (w granicach 184,8% do
188,7%). Niewiele mniejsze tempo przyrostu będzie
występowało w przylegającym do tej grupy
województwie kujawsko-pomorskim, co tworzy zwarty
blok obejmujący około 1/3 powierzchni Polski. Drugim
zwartym obszarem o tempie wzrostu bliskim średniej
ogólnopolskiej jest zespół województw wzdłuż
południowej granicy państwa rozdzielony tylko
niższymi wartościami tempa wzrostu w województwie
opolskim. Podobnym tempem wzrostu, co w województwie opolskim będą się charakteryzowały
województwa mazowieckie i podlaskie. Najniższym
tempem przyrostu ludności starej będą się cechowały
województwa łódzkie, świętokrzyskie i lubelskie.
Ukształtuje się zatem układ pięciu województw
w centralnej i wschodniej części kraju o najmniejszym
tempie wzrostu liczby ludności starej.
Nieco inny układ terytorialny zarysuje się, gdy
przebieg tempa wzrostu ludności starej w odstępach
390
wzrostu charakteryzowały się województwa centralnej
i wschodniej części kraju.
Na zróżnicowanie terytorialne procesu starzenia się
ludności Polski możemy spojrzeć także w kategoriach
bardziej zgeneralizowanych, przyjmując podział kraju
według kierunków geograficznych, dzieląc kraj na
cześć zachodnia i wschodnią. Podstawą będzie
arbitralne podzielenie województw kraju na dwie
grupy. Do części zachodniej – według propozycji
autora – zaliczono 7 województw: dolnośląskie,
kujawsko-pomorskie, lubuskie, opolskie, pomorskie,
wielkopolskie i zachodniopomorskie, do części
)
wschodniej 9 pozostałych. W takim układzie w części
zachodniej kraju w 2002 roku skupiło się 2,0 mln osób
w wieku 60+/65+ lat, w 2030 roku ma być 3,6 mln, co
oznaczało będzie wzrost o 178,5%. W części
wschodniej na początku badanego okresu było 3,7 mln
osób w wieku poprodukcyjnym, w 2030 ma być 6,0
mln, czyli tempo wzrostu wyniesie 160,0%. Tak więc
wschodnia cześć kraju ma i będzie miała w prognozowanym okresie większą liczbę osób w starszym
wieku, lecz tempo wzrostu tej grupy ludności będzie
szybsze w zachodniej części kraju.
%
#
#
T
A
#
#
%
!
!
!
"
#
#
$
#
%
&
'
!
"
(
"
(
C
S
N
*
+
,
-
.
/
0
1
.
2
3
4
L
5
6
7
8
9
:
5
7
7
8
;
:
5
;
7
8
;
:
5
G
L
<
=
>
?
;
@
0
1
.
2
3
A
4
B
G
C
G
.
L
D
L
>
E
/
/
G
E
N
+
G
F
4
7
G
H
I
7
;
H
A
J
3
/
A
J
3
J
>
K
L
G
G
L
M
L
G
N
G
/
O
.
A
2
>
+
P
J
>
K
.
B
C
E
+
Q
8
R
1
.
B
F
.
/
+
Q
8
@
2
>
K
.
B
C
E
+
Q
391
!
"
#
!
$
$
$
%
&
'
'
(
)
*
+
*
'
)
Ten południkowy podział kraju możemy jednak
bardziej uszczegółowić dzieląc województwa na
zachodnie (dolnośląskie, lubuskie i zachodniopomorskie), środkowe (kujawsko-pomorskie, łódzkie,
małopolskie, mazowieckie, opolskie, pomorskie,
śląskie, świętokrzyskie, warmińsko-mazurskie i wielkopolskie) i wschodnie (lubelskie, podkarpackie i podlaskie). W takim układzie terytorialnym najliczniejszą
grupę ludności starej skupia i ma skupiać Polska
Środkowa odpowiednio 4,1 mln osób w 2002 roku i 6,8
mln w 2030 roku. Najmniejszą liczbę osób starych
w 2002 roku skupiały województwa zachodnie, ale
w okresie perspektywicznym wysuną się na drugą
pozycję z wartością 1,4 mln osób. Niewiele więcej
osób starych było w województwach wschodnich, ale
przyrost w okresie 30 lat będzie prawdopodobnie
mniejszy, by dojść do 1,3 mln osób. Porównując tempo
wzrostu liczby ludności w wieku poprodukcyjnym
w okresie perspektywicznym, obserwujemy jednokierunkowe wzrastanie od województw wschodnich
(156,5%), przez środkowe (166,5%) do zachodnich
o najwyższych wartościach (176,8%).
W końcu można zaproponować podział o charakterze
równoleżnikowym, wyróżniając województwa pasa
północnego (podlaskie, pomorskie, warmińskomazurskie i zachodniopomorskie), pasa środkowego
(kujawsko-pomorskie, lubelskie, lubuskie, łódzkie,
mazowieckie, świętokrzyskie i wielkopolskie) oraz
*
pasa południowego (dolnośląskie, małopolskie, opolskie, podkarpackie, i śląskie). W takim układzie
najliczniejszą liczbę osób w wieku poprodukcyjnym
gromadzi pas województw środkowych, 2,7 mln osób
w 2002 roku i 4,5 mln osób w 2030 roku. Na drugim
miejscu plasuje się pas województw południowych
z odpowiednimi wartościami 2,1 mln i 3,5 mln osób.
Najmniejsze liczebności skupia pas województw
północnych, odpowiednio 0,9 mln i 1,6 mln osób.
Obraz tempa wzrostu ludności starej w latach 20022030 jest mniej zróżnicowany niż w układzie
poprzednio opisywanym, ponieważ jest tylko
dwudzielny. Wartością 179,7% mają się charakteryzować tylko województwa pasa północnego. Pozostałe
województwa maja mieć tempo wzrostu w granicach
162-164%, to jest poniżej średniej ogólnopolskiej.
,
&
'
2
3
'
Na podstawie materiałów prognozy demograficznej
GUS na lata 2002-2030 można stwierdzić stały
systematyczny wzrost liczby ludności w wieku
60+/65+ lat w Polsce, jak i w poszczególnych
województwach, mimo, że w tym czasie zmniejszać się
będzie ogólna liczba ludności kraju.
Tempo wzrostu liczby ludności w wieku 60+/65+ lat
w okresie perspektywicznym będzie większe w miastach (174,5%) niż na wsi (154,3%). Stąd zmieni się
392
Zróżnicowanie przyrostu liczby ludności starej
w układzie równoleżnikowym najwyższe wartości
notuje obecnie i w perspektywie w pasie województw
środkowych, najmniejsze w pasie województw
północnych.
Tempo wzrostu ludności starej w układzie
równoleżnikowym jest dwudzielne, najwyższe będzie
w województwach północnych (179,7%). W pozostałych dwóch pasach środkowym (162,4%) i południowym (164,3%) niższe nawet od średniej ogólnopolskiej
wynoszącej 166,5%.
Wykazanie terytorialnego zróżnicowania procesu
starzenia się ludności w Polsce może mieć znaczenie
praktyczne w różnych dziedzinach planowania
społeczno gospodarczego. Ponieważ tempo starzenia
się populacji i jej liczebność będą różne w poszczególnych częściach kraju i województwach stwarzać
będą odmienne zadania do realizacji w tych
dziedzinach.
w okresie perspektywicznym proporcja między liczbą
ludności miast i wsi. Zwiększy się z 60,4% do 63,3%
udział ludności starej mieszkającej w miastach.
Z prognozy demograficznej wynika, że będzie się
zwiększało dalsze przeciętne trwanie życia i będzie to
zróżnicowany proces w miarę coraz to wyższych grup
wieku. Jeżeli porównamy grupy ludności w wieku 70+,
80+, 90+, 100+ lat to według prognozy populacja
w wieku 70 lat i więcej ma wzrosnąć o 193,0%,
w wieku 80+ lat o 239,3%, wieku 90+ lat o 267,1%,
w wieku 100 lat i więcej o 541,2%.
Przyrosty liczby ludności w wieku 60+/65+ lat
w poszczególnych województwach będą zróżnicowane
i uzależnione od ogólnej liczebności populacji danego
województwa.
Tempo wzrostu ludności w wieku poprodukcyjnym
w latach 2002-2030 będzie mocno zróżnicowane od
147,2% w województwie łódzkim, do 188,7% w województwie lubuskim, przy średniej 166,5%.
Najniższe wartości tempa wzrostu ludności starej będą
występowały w województwach środkowej części
kraju, najwyższe w województwach północnozachodnich.
Tempo wzrostu ludności starej zawsze powyżej
średniej ogólnopolskiej będzie występowało tylko w 3
województwach północno-zachodnich. Zawsze poniżej
średniej ogólnopolskiej w 5 województwach środkowej
i wschodniej części kraju. Ale zdecydowana większość
województw w badanych pięcioletnich przekrojach
czasu miała wzrosty tempa powyżej średniej
ogólnopolskiej.
Zróżnicowanie terytorialne ludności w wieku 60+/65+
lat w podziale południkowym na część zachodnia
i wschodnią kraju wykazuje większą współcześnie
i w perspektywie liczbę ludności w części wschodniej.
Natomiast tempo zmian będzie większe w części
zachodniej (178,5%) niż w części wschodniej
(160,0%).
W trójdzielnym podziale południkowym kraju, ze
względu na większą liczbę województw w części
środkowej, tam jest obecnie i ma być w perspektywie
największa liczba ludności w wieku poprodukcyjnym.
Najmniej natomiast w części wschodniej.
Tempo wzrostu ludności starej w trójdzielnym podziale
kraju będzie wzrastało od wartości najmniejszych
w pasie województw wschodnich (156,6%) przez
województwa środkowe o wartościach takich samych
jak średnia ogólnopolska, do wartości najwyższych
(176,8%) w pasie województw zachodnich.
'
%
"
0
"
Główny Urząd Statystyczny, 2004, Prognoza demograficzna
na lata 2003-2030, Informacje i opracowania statystyczne,
ZWS GUS, Warszawa, 172 s
393
Sławomir Kurek
Akademia Pedagogiczna w Krakowie
Słowa kluczowe: starzenie się ludności, prognozy demograficzne, zróżnicowanie przestrzenne, powiaty
!
"
#
$
%
&
'
%
starzenia się ludności w przyszłości. W fazie drugiego
przejścia demograficznego kraje Europy Zachodniej
znajdują się od lat 1960., odkąd zaobserwowano
gwałtowny spadek płodności, po okresie kompensacji
powojennej (tzw. baby-boom). W Polsce i innych
krajach Europy Środkowo-Wschodniej podobne
przemiany zanotowano od początku lat 1990. związane
z transformacją polityczno-gospodarczą.
Biorąc pod uwagę bieżące trendy w zakresie przemian
demograficznych, należy stwierdzić, że proces
starzenia się ludności będzie się pogłębiał w przyszłości, a na jego przyspieszenie zasadniczy wpływ
będzie mieć osiągnięcie wieku starości demograficznej
przez liczne roczniki z powojennego wyżu. Ponadto,
starzeć się będzie także subpopulacja osób starszych
[Szukalski, 2004], z wzrostem udziału ludności
w podeszłym wieku (np. powyżej 85 lat). Migracje
będą dodatkowym czynnikiem stymulującym bądź
hamującym postęp starzenia się populacji i różnicować
go regionalnie.
Celem niniejszego opracowania jest określenie
przestrzennego zróżnicowania procesu starzenia się
ludności w przyszłości na podstawie prognoz
demograficznych GUS do roku 2030, sporządzonych
w układzie powiatów. Na podstawie powszechnie
stosowanych w literaturze przedmiotu miar starości
demograficznej [Długosz, 1997; Kurek, 2001],
określono zróżnicowanie poziomu badanego zjawiska
w 2030 r. w 379 powiatach Polski i jego dynamiki
w okresie 2002-2030. Ponadto podjęto próbę
przeprowadzenia typologii starzenia się ludności
w układzie statycznym i dynamicznym.
Prognozy ludności Polski na lata 2003-2030,
opracowane przez Główny Urząd Statystyczny
w Warszawie opierają się na następujących ogólnych
założeniach:
– trwający od kilkunastu lat spadek rozrodczości
jeszcze nie jest procesem zakończonym i dotyczy
w coraz większym stopniu kolejnych roczników
młodzieży,
Starzenie się populacji jest jednym z najważniejszych
procesów demograficznych zachodzących we współczesnym świecie. Jednak jego obecne i przewidywane
tempo jest zróżnicowane przestrzennie i jest odzwierciedleniem trendów w zakresie rodności, umieralności
i migracji.
Zjawisko starzenia się ludności, może być
konsekwencją zarówno spowolnienia wzrostu udziału
młodej populacji jak i przyspieszenia przyrostu ludności starszej. To pierwsze jest zwykle spowodowane
spadkiem poziomu płodności i rodności i zwane
starzeniem od podstawy piramidy wieku, natomiast to
drugie jest rezultatem szybszego spadku umieralności
wśród ludności starszej niż młodszej i określane jest
często jako starzenie się od wierzchołka piramidy.
Migracje z kolei, mogą przyczyniać się do postarzania
ludności danego obszaru w przypadku ujemnego salda
migracji oraz do odmładzania przy dodatnim saldzie
migracji, jako że migrują głównie ludzie młodzi.
Niemniej jednak, jeśli napływ ludności ma charakter
falowy, ograniczony do stosunkowo krótkiego okresu
czasu, może to przyspieszyć proces starzenia się
ludności, gdy osiągną oni wiek emerytalny [Ageing
Population, 2004; Avramov and Maskova, 2003;
Grundy, 1996; Kinsella, Philips 2005].
Starzenie się społeczeństw postrzegane jest jako
bezpośrednia konsekwencja przejścia demograficznego, polegającego na spadku płodności i umieralności
[Frątczak, 2002; Mirkin, Weiberger, 2001; Reher
2004]. Niektórzy badacze [Coleman 2002; Van de Kaa,
1987] wyróżniają tzw. drugie przejście demograficzne,
w którym poziom płodności spada poniżej poziomu
gwarantującego zastępowalność pokoleń i związane
jest ze zmianą norm kulturowych i społecznoobyczajowych (spadek liczby zawieranych małżeństw,
wzrost liczby rozwodów, odkładanie urodzeń, wzrost
liczby aborcji). Według tej teorii poziom umieralności
przewyższa często poziom urodzeń, co może
prowadzić do gwałtownego przyspieszenia procesu
394
– w najbliższych latach należy liczyć się z dalszym
spadkiem współczynnika dzietności, z obecnej średniej
1,25 dziecka na kobietę do około 1,1 w 2010 r., po
czym w latach 2010-2020 można oczekiwać
niewielkiego wzrostu dzietności do wartości około 1,2,
– w dalszym ciągu będzie następował spadek
umieralności i wzrost przeciętnej długości życia,
– w najbliższych latach wzrośnie nieco skala
migracji zagranicznych, stąd zwiększy się nieznacznie
ujemne saldo migracji, z obecnych kilkunastu tysięcy
osób rocznie do 24 tysięcy osób około 2010 r.
– około 2010 r. nastąpi wzrost mobilności
przestrzennej ludności (w wyniku spodziewanego
wzrostu gospodarczego po wejściu do UE) i w ciągu
następnych 10 lat wskaźnik migracji wewnętrznych
powróci do wielkości z początku lat 1990,
– w migracjach między miastem i wsią
kontynuowana będzie występująca od kilku lat
przewaga przemieszczeń na wieś, związana ze
zjawiskiem suburbanizacji.
przestrzennym w 2030 r., w porównaniu z obecnym
zróżnicowaniem poziomu starości, sytuacja ulegnie
zasadniczej zmianie. Najwyższym stanem zaawansowania starości demograficznej charakteryzować się
będą obszary Polski południowo-zachodniej i południowej (Sudetów i Górnego Śląska), ponadto Polski
północno-zachodniej, środkowej oraz północnowschodniej (ryc. 1).
(
)
$
'
+
2
"
1
-
'
#
%
+
*
"
'
-
$
&
%
4
!
(
Aktualna sytuacja w zakresie poziomu starości
demograficznej jest ogólnie znana, z ciągle istniejącym
podziałem na młodsze ziemie zachodnie i północne
oraz starsze obszary Polski środkowej i wschodniej
[Kurek, 2004a; 2004b]. Niemniej jednak, większą
dynamiką procesu starzenia się charakteryzują się te
pierwsze, zwłaszcza region Sudetów. W układzie
miasto-wieś najbardziej zaawansowanym stopniem
starości charakteryzują się obszary wiejskie, natomiast
w układzie dynamicznym najszybciej starzeją się duże
miasta. Jak zatem sytuacja będzie się kształtować
w 2030 r.? Najwyższym udziałem ludności w wieku 65
lat i więcej cechować się będą powiaty grodzkie,
a maksymalne wartości będą przekraczać 30% (Sopot
32,0, Jelenia Góra 31,3, Sosnowiec 30,9, Świnoujście
30,2). Ogółem, na 35 powiatów o najwyższych
udziałach tej grupy ludności, wystąpią tylko dwa
powiaty ziemskie (wałbrzyski – 29,1% oraz hajnowski
– 29,0%). Z kolei powiaty ziemskie będą obszarami
o najniższych udziałach ludności starszej, a do relatywnie najmłodszych demograficznie będą należeć powiaty nowosądecki (17,3%), limanowski (17,6%) oraz
kartuski (17,7%). Powiaty te położone są w regionach
charakteryzujących się obecnie dużą prężnością
demograficzną, o najwyższych wskaźnikach przyrostu
naturalnego (Małopolska i Kaszuby). W układzie
!
"
#
$
%
!
&
$
%
!
'
#
$
!
'
$
!
(
#
$
$
!
$
$
$
!
"
#
$
"
!
$
$
"
!
"
#
$
&
!
$
&
!
$
#
$
'
!
&
$
'
!
'
#
$
!
"
!
&
#
"
!
%
$
$
Podobna sytuacja wystąpi w zakresie indeksu starości
demograficznej, z najwyższymi wartościami obserwowanymi w powiatach grodzkich, a najniższymi
w powiatach ziemskich. Najbardziej znamiennym
jednak będzie fakt, iż we wszystkich powiatach
wartość tego wskaźnika przekroczy 100 (tzn. udział
ludności w wieku 65 lat i więcej przewyższy odsetek
dzieci w wieku 0-14 lat). Najwyższe wartości tego
wskaźnika będą przekraczać 300, a więc relacja
pomiędzy ludnością starszą a dziećmi będzie jak 3:1,
a w niektórych powiatach nawet prawie 4:1 (Sopot
393, Sosnowiec 380, Jelenia Góra 348, Kielce 337,
Łódź 336). Do powiatów o najniższych wartościach
tego indeksu zaliczać się będą wspomniane już wyżej
jednostki (powiat limanowski – 104, nowosądecki –
105 oraz kartuski – 108). Przestrzenny rozkład indeksu
starości demograficznej będzie bardzo podobny do
rozkładu procentowego ludności starszej (ryc. 2).
395
(
%
!
#
"
!
#
$
!
$
$
"
"
"
"
!
"
#
"
#
$
/
&
"
+
'
s
3
s
"
-
%
2
0
2
"
$
%
&
'
"
2
'
,
0
#
&
1
-
'
#
3
w tych miastach będzie się kształtować grubo poniżej
wartości maksymalnych (30,4) – w Warszawie 13,2,
w Krakowie i Łodzi 16,4, we Wrocławiu 16,3,
Poznaniu 17,7 oraz Gdańsku 18,9. Spośród powiatów
ziemskich największą dynamikę starzenia się ludności
notować będą powiaty lubiński (24,6) oraz głogowski
(24,4), a więc obszary przemysłowe, związane
z górnictwem i przetwórstwem miedzi. Najniższe
wartości Wsd wystąpią w powiatach ziemskich
otaczających powiaty grodzkie, ale te średniej
wielkości (skierniewicki – 9,8, łomżyński i siedlecki –
10,1, zamojski – 10,7 i suwalski – 11,1). Większą
dynamiką starzenia charakteryzować się będą strefy
podmiejskie największych ośrodków (np. warszawski
zachodni – 16,9, krakowski – 14,9, łódzki wschodni –
16,2), mimo iż obecnie obserwuje się tam wysokie
wskaźniki salda migracji. W układzie przestrzennym
obszary o wysokich wartościach wskaźnikach Wsd
zaznaczą się w Polsce północnej, zachodniej oraz
południowo-zachodniej, podczas gdy relatywnie
mniejsza dynamika badanego zjawiska wystąpi
w Polsce środkowej i wschodniej (ryc. 3).
0
Miasta na prawach powiatu charakteryzować się także
będą najwyższą dynamiką procesu starzenia się
ludności, mierzoną punktowymi zmianami udziału
ludności w wieku 65 lat i więcej, indeksu starości, jak
i wskaźnika starzenia się demograficznego (Wsd). We
wszystkich przypadkach wartości tych wskaźników
będą dodatnie, co potwierdza postępujący proces
starzenia się populacji poszczególnych powiatów.
W przypadku zmian udziału ludności w wieku 65 lat
i więcej, najwyższymi wartościami charakteryzować
się będą miasta o dominującej funkcji przemysłowej,
do których w latach 1970. i 1980. intensywnie
napływali ludzie młodzi do rozwijanego wówczas
przemysłu wydobywczego (węgla kamiennego),
przemysłu elektromaszynowego czy przetwórstwa
siarki (Żory – wzrost o 23,3 pkt. proc., Jastrzębie-Zdrój
i Tychy – 19,4, Tarnobrzeg – 19,3). Wysoką dynamiką
starzenia się ludności charakteryzować się będą także
miasta na prawach powiatu, które straciły funkcję
stołeczne województw po zmianie podziału
administracyjnego Polski w 1999 r. Będą to m. in.
Łomża, Zamość, Konin, Suwałki, Ostrołęka (wartość
wskaźnika Wsd powyżej 25). Na tym tle nieco
korzystniej będzie się przedstawiać sytuacja
największych ośrodków, do których – według prognoz
GUS – pomimo znacznego spadku płodności będą
migrować młode osoby, co relatywnie spowolni
dynamikę badanego procesu. Wartość wskaźnika Wsd
&
'
(
)
*
+
'
,
<
0
F
-
7
G
E
I
E
H
I
E
K
G
H
J
E
L
H
J
E
H
G
H
K
E
M
H
K
E
I
G
H
N
E
H
H
N
E
M
G
H
N
E
D
H
F
E
L
G
H
F
E
D
H
D
E
L
G
M
H
E
M
M
H
E
I
G
I
L
E
O
&
.
2
D
#
H
-
-
/
(
0
-
s
@
A
B
2
-
B
3
A
4
C
5
,
A
/
B
*
-
s
/
6
7
8
9
,
:
;
(
/
<
=
<
s
0
-
>
,
/
0
-
?
s
9
B
J
1
P
!
#
%
2
$
/
+
!
'
%
3
0
Jak już wspomniano, subpopulacja ludzi starszych
będzie się starzeć sama w sobie wraz ze wzrostem
odsetka 85-latków i starszych. Przewiduje się że
w Polsce ogółem w okresie 2002-2030 liczba ludności
w wieku 85 lat i więcej wzrośnie z 329,5 tys. do 779,6
tys. (o 237%), podczas gdy liczba ludności w wieku 65
396
)
lat i więcej z 4888 tys. do 8509 tys. (o 174%).
Spowoduje to wzrost odsetka ludności w podeszłym
wieku w strukturze 65-latków i starszych z 6,7 do
9,2%. Rozmieszczenie 85-latków i starszych w strukturze całej populacji będzie nierównomierne i należy
pamiętać tu o tym, że w 2030 r. do tej grupy wieku
ludności należeć będą osoby urodzone w czasie II
wojny światowej (w 1945 r. i starsze). Najwyższym
odsetkiem ludności w wieku 85 lat i więcej
charakteryzować się będą powiaty grodzkie, lecz
różnej wielkości (Sopot – 4,1%, Katowice – 3,4,
Bytom – 3,3, Gliwice, Zabrze, Bielsko-Biała i Warszawa – 3,2) oraz powiaty ziemskie położone na terenie
województwa podlaskiego (hajnowski – 3,3% i bielski
– 3,1%). Przestrzennie, wysoki udział tej grupy
ludności wystąpi na obszarze Polski południowozachodniej, środkowej i północno-wschodniej, z dwoma biegunami koncentracji – na Górnym Śląsku i na
Podlasiu (ryc. 4). Największy bezwzględny przyrost
odsetka ludności sędziwej wystąpi w miastach na
prawach powiatu, a maksymalne wartości tego
przyrostu będą obserwowane na Górnym Śląsku
(Jastrzębie-Zdrój – wzrost o 2,6 pkt. proc., Bytom
i Katowice – 2,5). Najniższy przyrost wystąpi
w powiatach: białobrzeskim, grodziskim, leszczyńskim, makowskim i konińskim (o 0,5 pkt. proc.). Układ
przestrzenny tego przyrostu będzie dość zróżnicowany,
z koncentracją wysokich wartości w Polsce północnowschodniej, północno-zachodniej i południowozachodniej (ryc. 5).
!
"
#
$
%
&
'
!
"
&
+
,
-
.
/
0
:
R
,
'
W
!
S
F
G
H
F
G
K
L
G
F
L
G
L
L
G
L
G
L
M
/
/
&
T
7
U
F
G
J
M
I
L
G
N
O
I
L
G
P
G
Q
I
L
G
K
G
F
I
M
G
P
,
3
2
>
1
1
+
3
4
A
5
B
C
0
C
1
6
B
3
D
7
B
3
4
C
E
2
8
9
+
0
:
:
0
;
<
3
=
-
7
1
>
0
:
0
?
+
;
@
C
V
I
'
1
1
*
'
"
2
"
$
%
&
'
"
2
'
,
0
#
&
1
-
'
X
+
%
#
"
.
"
#
"
Y
'
Aby przedstawić syntetyczny obraz struktur wieku
ludności, podjęto próbę przeprowadzenia typologii
powiatów na podstawie prognoz dla 2030 r. Jako
metodę grupowania obiektów przyjęto metodę
taksonomiczną Warda [Grabiński i in., 1989;
Kurkiewicz i in., 1991; Nowak, 1990; Pociecha i in.,
1988]. Do grupowania wzięto pod uwagę udziały
ludności w 5-letnich grupach wieku od 0-4 lat do 85 lat
i więcej włącznie. Efektem końcowym była typologia
statyczna (dla 2030 r.) oraz dynamiczna (dla zmian
w okresie 2002-2030). Przyjęto podział badanych
obiektów na 8 grup (przy poziomie miernika odległości
d=32 dla roku 2002 oraz d=16 dla roku 2030).
Następnie uszeregowano wydzielone typy od najstarszego do najmłodszego na podstawie indeksu starości
(typologia statyczna) oraz wskaźnika Wsd (typologia
dynamiczna – tab. 1).
W 2030 r. w typie A (o najwyższym stanie
zaawansowania starością demograficzną – ryc. 6)
znajdą się powiaty grodzkie, największe ośrodki
miejskie (w tym Warszawa, Łódź, Kraków, Poznań,
Wrocław, Szczecin i Trójmiasto). W miastach tych
postępujący spadek płodności oraz ujemne saldo
migracji doprowadzi do gwałtownego postarzenia
ludności i w konsekwencji do depopulacji.
(
*
397
został odpływ ludności młodej do miast, ze względu na
trudną sytuację na rynku pracy. Kolejną grupę
jednostek podobnych w zakresie struktur wieku
stanowić będą powiaty położone we Wielkopolskie, na
Kujawach i Podkarpaciu (typ F). Relatywnie młodymi
strukturami wieku ludności (typy G i H) charakteryzować się będą obszary środkowo-północnej i południowej części kraju, o wysokich dzisiaj wskaźnikach
przyrostu naturalnego (zwłaszcza regiony Kaszub
i południowej Małopolski).
!
"
#
$
,
'
)
(
*
'
-
)
.
)
2
/
/
.
2
)
.
(
)
.
-
'
)
+
)
.
*
+
/
)
'
)
0
0
)
0
.
)
(
2
)
.
+
)
+
)
+
)
0
!
"
4
$
"
(
3
'
1
%
&
5
/
<
6
-
*
7
=
>
?
@
A
=
B
C
D
C
E
F
G
s
I
G
I
=
>
J
K
G
s
I
L
M
N
I
M
L
O
F
P
N
M
D
M
Q
K
C
R
>
F
O
L
C
N
M
S
T
U
T
0
)
-
8
9
:
6
;
Typ B (o bardzo wysokim stanie zaawansowania
starością demograficzną) będzie reprezentować
większość pozostałych miasta na prawach powiatu
(ośrodki średniej wielkości) oraz jednostki położone w
Sudetach, w otoczeniu konurbacji górnośląskiej,
aglomeracji łódzkiej i warszawskiej. Region Sudetów
jako obszar depopulacyjny zaczął się wyróżniać już od
lat 1980., a czynnikiem pogłębiającym negatywne
procesy demograficzne był upadek przemysłu
wydobywczego w rejonie Wałbrzycha i wzrost bezrobocia. Obszary podmiejskie wielkich aglomeracji będą
przejmować wzorce płodności charakterystyczne dla
obszarów wielkomiejskich, a ponadto będą one celem
migracji osób w starszym wieku z miast, co również
doprowadzi do wysokiego poziomu starości
demograficznej. W tej grupie znalazły się także
obszary rolnicze, położone peryferyjnie w stosunku do
większych ośrodków, które obecnie charakteryzują się
zaawansowaną starością i mimo spadku tempa
starzenia się, pozostaną w czołówce rankingu w zakresie badanego zjawiska (obszary województwa świętokrzyskiego). Do typu C zaklasyfikowano powiaty
położone na terenie Opolszczyzny, na Pogórzu
Sudetów oraz także w strefie podmiejskiej innych
ośrodków (Wrocławia, Poznania, Białegostoku).
Ponadto w grupie tej znalazły się 3 powiaty grodzkie,
o liczbie ludności nie przekraczającej 100 tysięcy
(Biała Podlaska, Suwałki i Ruda Śląska), a także niektóre obszary położone peryferyjnie. W typie D wystąpią powiaty położone głównie w zachodniej i północno-zachodniej części kraju, które do tego czasu
zatracą charakter najmłodszych demograficznie, co
jeszcze dzisiaj można zaobserwować. Typ E reprezentować będą jednostki północno-wschodniej i południowo-wschodniej części kraju, z których zahamowany
V
W
X
Y
Z
[
\
]
^
_
`
a
b
c
d
e
f
b
p
}
~
g
l
h
i
l
i
r
h
j
l
k
y
l
z
m
z
b
y
n
{
y
l
z
o
|
k
c
p
n
l
s
r
s
t
u
r
t
s
v
k
w
u
t
i
t
m
n
h
x
c
k
z

€

‚
ƒ
„
…
†
‡
Typologia dynamiczna przewidywanego procesu
starzenia się ludności ukazuje wyraźne różnice
pomiędzy powiatami grodzkimi a ziemskimi oraz,
398
aktywnością ekonomiczną. Obszary Polski północnej
i zachodniej wraz z powiatami grodzkimi będą
cechować się wyższą dynamiką procesu starzenia się
ludności, co w konsekwencji doprowadzi do zróżnicowanego obrazu starości demograficznej w porównaniu z aktualną sytuacją. W strukturze populacji osób
starszych zwiększy się udział ludności w wieku
sędziwym, a największy jej przyrost wystąpi na
obszarze Górnego Śląska i Podlasia. Zastosowana
taksonomiczna metoda Warda pozwoliła wydzielić
grupy typologiczne, obejmująca obiekty najbardziej do
siebie podobne z punktu widzenia cech przyjętych do
analizy. Wyniki uzyskane tą metodą potwierdziły
regionalne zróżnicowanie procesu starzenia się
ludności, uzyskane na podstawie mierników
cząstkowych.
w układzie przestrzennym, pomiędzy Polską północnozachodnią a środkowo-wschodnią (ryc. 7). Największą
dynamiką starzenia się (typ A) charakteryzować się
będą powiaty grodzkie średniej wielkości oraz powiaty
do których w latach 1980. intensywnie migrowali
ludzie młodzi do rozwijających się ośrodków
przemysłowych (np. powiat lubiński i głogowski).
W badanym okresie czasu wejdą oni w grupę starszego
wieku, zwiększając znacznie poziom starości tych
obszarów. W typie B znalazły się wszystkie duże
miasta na prawach powiatu, które już dzisiaj
charakteryzują się wysokim zaawansowaniem starością
demograficzną. Typ C, najliczniejszy, reprezentują
powiaty znajdujące się na obszarach Warmii i Mazur,
Pomorza oraz Polskich Zachodniej i Sudetów. Są to
regiony, które od czasów powojennych do chwili
obecnej były uważane za młode demograficznie, lecz
w najbliższych latach charakteryzować się będą
większą dynamiką badanego zjawiska od pozostałych
części kraju. W typie D zanotowano powiaty będące
w otoczeniu jednostek typu C, natomiast typ E wystąpił
na obszarze Opolszczyzny i Górnego Śląska oraz
Polski centralnej. Relatywnie niższą dynamiką starzenia wykażą się obszary Polski południowo-wschodniej (typ F) oraz Polski środkowej i Podlasia (typ
G), natomiast najniższą dynamiką charakteryzować się
będą tereny Polski środkowo-wschodniej.
)
#
2
0
+
!
"
&
'
'
%
"
0
"
Ageing Population, 2004 [w:] Regions: Statistical Yearbook
2004, Eurostat, European Communities
Avramov D., Maskova M., 2003, Active ageing in Europe,
„Population Studies”, No 41, Vol. 1, Council of Europe
Coleman D. A., 2002, Populations of the Industrial World –
A Convergent Demographic Community?, „International
Journal of Population Geography”, nr 8, 319-344
Długosz, Z. 1997, Stan i dynamika starzenia się ludności
Polski, „Czasopismo Geograficzne”, 68(2), 227-232
Frątczak E., 2002, Proces starzenia się ludności Polski,
„Studia Demograficzne”, nr 2 (142), 3-28
Grabiński, Wydymus, Zeliaś, 1989, Metody taksonomii
numerycznej
w
modelowaniu
zjawisk
społecznogospodarczych, PWN, Warszawa
Grundy E., 1996, Population Ageing in Europe [w:] Coleman
D. (red.), Europe’s Population in the 1990s, Oxford
University Press, 267-295
GUS (Główny Urząd Statystyczny), 2006, dane dostępne na
stronie internetowej www.stat.gov.pl w dniu 16.03.2006
Jackson S., Age concern? The Geography of Greying Europe,
2000, „Geography”, vol. 85, No 4, 366-369
Kinsella K., Phillips D. R., 2005, Global Aging: The
Challenge of Success, „Population Bulletin”, 60 no 1, 3-40
Kurek S., 2001, Wybrane metody i kierunki badania starzenia
się ludności w świetle literatury problemu, „Studia
Demograficzne”, nr 1 (139), 97-113
Kurek S., 2004a, The spatial distribution of population
ageing in Poland in the years 1988-2001, „Bulletin of
Geography”, no 2, 65-76
Kurek S., 2004b, Ruch naturalny i migracje a proces
starzenia się ludności w Polsce [w:] Kowaleski J. T.,
Szukalski P. (red.), Nasze starzejące się społeczeństwo.
Nadzieje i zagrożenia. Wyd. UŁ, Łódź, 19-29
%
Analiza wykazała, iż w okresie 2002-2030 proces
starzenia się ludności będzie postępował we
wszystkich powiatach. Według prognoz GUS,
w badanym okresie czasu zmieni się tradycyjny układ
na młodsze demograficznie ziemie północno-zachodnie
i starsze tzw. ziemie dawne. W 2030 r. najwyższym
stanem zaawansowania starością demograficzną będą
charakteryzować się powiaty grodzkie oraz obszary
Polski północno-wschodniej, środkowej, południowozachodniej i północno-zachodniej. W miastach na
prawach powiatu na taką sytuację złoży się z jednej
strony dalszy spadek płodności oraz proces depopulacji, związany z odpływem ludności na tereny podmiejskie. Z kolei obszary Sudetów czy Górnego
Śląska, przeżywające trudności gospodarcze związane
z restrukturyzacją przemysłu ciężkiego są i prawdopodobnie nadal będą obszarami odpływowymi,
podobnie jak peryferyjnie położone powiaty Polski
północno-wschodniej, charakteryzujące się niską
399
Kurkiewicz J., Pociecha J., Zając K., 1991, Metody
wielowymiarowej analizy porównawczej w badaniach
rozwoju demograficznego, SGH, ISiD, Warszawa
Mirkin B., Weinberger M. B., 2001, The Demography of
Population Ageing in Population Ageing and Living
Arrangements of Older Persons: Critical Issues and Policy
Responses, „Population Bulletin of the United Nations”,
Special Issue, Nos. 42/43, 41-58
Nowak E., 1990, Metody taksonomiczne w klasyfikacji
obiektów społeczno-gospodarczych, PWE, Warszawa
Pociecha J., Podolec B., Sokołowski A., Zając K., 1988,
Metody
taksonomiczne
w
badaniach
społecznoekonomicznych, PWN, Warszawa
Reher D. S., 2004, The Demographic Transition Revisited as
a Global Process, „Population, Space and Place”, nr 10, 1941
Szukalski P., 2004, Osoby sędziwe w Polsce i w krajach Unii
Europejskiej. Przeszłość, teraźniejszość, przyszłość, „Prace
Instytutu Ekonometrii i Statystyki UŁ”, nr 142, seria A, 33 s.
Van de Kaa, D. J., 1987, Europe’s Second Demographic
Transition, „Population Bulletin”, Vol. 42, No.1, March,
Population Reference Bureau: Washington, D.C., 59 s.
Van de Kaa D. J., 2003, The idea of a second demographic
transition in industrialized countries, „The Japanese Journal
of Population”, No. 1, Vol. 1., s. 33 (artykuł dostępny na
stronie internetowej
www.ipss.go.jp/webjad/WebJournal.files/population/2003_4/
Kaa.pdf)
Praca naukowa finansowana ze środków budżetowych
na naukę w latach 2005-2006 jako projekt badawczy.
400
Małgorzata Guzińska
Zespół Kolegiów Nauczycielskich w Koszalinie
Słowa kluczowe: starzenie się ludności, Pomorze
!
"
#
$
%
&
'
(
&
poziom wykształcenia, brak w polityce społecznej
działań wzmacniających pozycję rodziny w polskim
społeczeństwie.
Koniec XX wieku i początek XXI to lata głębokich
zmian w procesach demograficznych Polski. Proces
transformacji społecznej, który wcześniej zachodził
w krajach Europy Zachodniej, dotarł także do Polski.
Zmiany te były widoczne już wcześniej, ale uległy one
przyspieszeniu w ostatnich latach. Oznakami tych
przemian są zmiany zachodzące w podstawowych
procesach demograficznych – urodzeniach, zgonach,
tworzeniu i rozpadzie rodzin.
Głównym czynnikiem powodującym zmiany w podstawowych strukturach społecznych są urodzenia. Celem
opracowania jest określenie wpływu spadku urodzeń na
proces starzenia się ludności Polski i terenów
nadmorskich Polski. Zakres czasowy analizy obejmuje
lata 1975-2004, tj. okres przypadający przed
transformacją społeczno –gospodarczą, jak i po niej.
Nowy podział administracyjny kraju nie zmienił sytuacji,
utrwalił jedynie tendencje zaobserwowane na terenie
Polski i Pomorza w latach poprzednich.
Postępujący spadek urodzeń zmniejsza liczbę dzieci
w Polsce, a tym samym powiększa udział populacji
w starszym wieku. Proces starzenia się populacji objął
cały kraj , ale cechuje go zróżnicowanie regionalne, przebiega on odmiennie w miastach i na wsi. Również teren
Pomorza, uznawany jeszcze niedawno za obszar młody
demograficznie, przechodzi gwałtowne zmiany w kierunku starzenia się struktury ludności.
Jest wiele przyczyn, które wpływają na kształtowanie
omawianych procesów demograficznych. Do głównych
czynników wpływających na rozwój procesów społecznych można zaliczyć: trudności na rynku pracy, zmniejszenie świadczeń socjalnych na rzecz rodziny, rosnący
*
#
$
&
+
,
!
$
%
&
-
#
!
.
&
/
/
0
#
%
&
'
(
#
/
(
1
2
,
$
'
!
3
.
(
)
Struktura ludności w Polsce po II wojnie światowej
ukształtowała się pod wpływem ogromnych strat
ludności, jak również w wyniku powojennych procesów
migracyjnych (szczególnie na ziemiach północnych
i zachodnich). Okres powojennych przemieszczeń związany był z jednej strony z wysiedleniem z tych rejonów
ludności niemieckiej, z drugiej zaś strony natomiast
z napływem na te tereny młodej ludności polskiej.
Po wojnie do końca lat 1950. notowano w Polsce dużą
liczbę urodzeń, po czym w latach sześćdziesiątych liczba
ta gwałtownie spadła. Następstwem tych powojennych
wyżów i niżów demograficznych są okresowo
występujące wzrosty i spadki urodzeń, które miały
istotny wpływ na kształtowanie się struktury ludności
według wieku.
Wzrost liczby ludności zamieszkałej na terenie Pomorza
zaobserwować można było do połowy lat 1980. Jednak
już po tym okresie, podobnie jak w całej Polsce,
następuje systematyczny spadek przyrostu naturalnego,
który został uwarunkowany przede wszystkim zjawiskami kryzysowymi w polskiej gospodarce. Z roku na rok
odnotowywano malejący wskaźnik przyrostu naturalnego, a od 1998 r w miastach notujemy już ujemny
przyrost naturalny. W ciągu ostatnich trzydziestu lat
przyrost naturalny w Polsce zmalał z poziomu 346.876
w 1975 r do wartości ujemnej w 2004 r – 7.391 . Wieś
przyjmuje jeszcze wartości dodatnie, ale z roku na rok
wartość tego wskaźnika i tam spada (tab. 1).
401
Tab. 1 Przyrost naturalny według województw w latach 1975-2004
Województwa
Lata
1975
346.876
169.938
176.938
11.844
7.722
4.122
6.498
3.242
3.256
5.805
2.419
3.386
15.471
10.322
5.149
1980
342.595
190.215
152.380
11.330
7.793
3.537
6.510
3.580
2.930
5.737
2.717
3.020
14.679
9.888
4.791
1985
296.118
158.083
138.035
8.719
5.775
2.944
5.722
2.974
2.748
5.521
2.344
3.177
13.272
8.016
5.256
1995
1998
O
47.025
20.265
Polska
M
9.375
-5.262
W
37.650
25.527
O
1.782
933
Szczecińskie
M
804
16
W
978
917
O
2.146
1.256
Koszalińskie
M
1.019
542
W
1.127
714
O
2.021
1.428
Słupskie
M
612
368
W
1.409
1.060
O
4.056
3.084
Gdańskie
M
1.028
385
W
3.028
2.699
O
Pomorskie
M
X
X
X
X
X
X
W
O
Zachodniopomorskie
M
W
X
X
X
X
X
X
O- ogółem, M- miasto, W- wieś,
Źródło: Rocznik demograficzny – 1975, 1980, 1985, 1990, 1995, 1998, 1999, 2005, GUS Warszawa
W latach 1975-1998 odnotowano najwyższy spadek
przyrostu naturalnego na terenie byłego województwa
szczecińskiego – ponad 92 %, a najmniejszy na terenie
byłego województwa słupskiego – około 75 %. W pozostałych dwóch województwach odnotowano spadek
przyrostu o około 80 %.
Natomiast według nowego podziału administracyjnego
na terenie województwa zachodniopomorskiego sytuacja
również przedstawiała się podobnie, jak średnio w kraju
– przyrost naturalny gwałtownie maleje, a na terenach
miejskich od kilku już lat przyjmuje wartości ujemne.
Sytuacja demograficzna województwa pomorskiego jest
znacznie lepsza niż innych regionów kraju. Województwo pomorskie odnotowuje wciąż dodatni przyrost
naturalny. Szczególnie na wsi nadwyżka urodzeń nad
zgonami wynosi 3.636 osób. Wskaźnik dla tego
województwa jest prawie najwyższy w kraju .
Do połowy lat 1980. kraje Europy Zachodniej
zazdrościły nam liczby urodzeń. W 1975 r urodziło się
w Polce 643,8 tys. dzieci. Po prawie 30 latach liczba
urodzeń zmalała by w 2004 r osiągnąć poziom 356,1 tys.
urodzeń. Odnotowano zatem spadek urodzeń w Polsce o
ponad 40 %.
Sytuacja na terenie dwóch nadmorskich województw
wygląda nieco korzystniej. Odnotowano w ostatnim
ćwierćwieczu spadek urodzeń o około 17%. Rodzi się
1990
157.377
68.651
88.726
4.481
2.485
1.996
3.525
1.584
1.941
3.592
1.342
2.250
7.328
3.054
4.274
1999
2004
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
5.198
807
4.391
1.714
39
1.675
4.523
887
3.636
677
-371
1.048
z roku na rok coraz mniej dzieci. W 2004 r na terenie
Pomorza urodziło się 38,8 tys. dzieci, a jeszcze pięć lat
wcześniej przybyło ich 40,6 tys. W ciągu ostatnich pięciu
lat odnotowano na tym terenie spadek urodzeń o 5%.
Wynika zatem , że spadek urodzeń uległ gwałtownemu
przyspieszeniu w ostatnich latach. Dla porównania
analizując w tym samym okresie tj. 1975-2004 r strukturę
ludności według wieku odnotowano na terenie Pomorza
wzrost najstarszej grupy wieku o ponad 40%.
W wyniku zachodzących zmian demograficznych od
1989 r nie ma już w Polsce mowy o prostej zastępowalności pokoleń. Aby ją zapewnić, współczynnik
dzietności powinien wynosić co najmniej 2,1 . W początkowym okresie analizy współczynnik dzietności
w Polsce wynosił 2,27. W mieście jego poziom był już
nieco niższy i wynosił 1,77. Na wsi jednak jego wartość
była o wiele wyższa od średniej krajowej i wynosiła 3,18.
W ostatnich latach średni współczynnik dzietności
w Polsce obniżył się do poziomu 1,23. Oznacza to, że na
jedną kobietę będącą w wieku 15-49 lat przypada średnio
nieco ponad jedno dziecko. Jeszcze niedawno wspomniana już wcześniej wieś ratowała statystyki, jednak obecnie
również kobiety zamieszkałe na wsi nie chcą mieć dużo
dzieci, współczynnik wynosi tam 1,4 punktu (tab. 2).
402
Tab. 2 Współczynnik dzietności kobiet wg województw w latach 1975-2004
Województwa
1975
1980
1985
1990
TFR WDG TFR WDG TFR WDG TFR WDG
Polska
O 2,270 2,168 2,276 1,978 2,329 1,776 2,039 1,405
M 1,770 2,103 1,928 1,994 2,045 1,741 1,768 1,308
W 3,180 2,239 2,908 1,959 2,817 1,821 2,483 1,536
1995
1998
1999
TFR WDG TFR WDG TFR WDG
1,611 1,122 1,431 1,054 1,366 1,002
1,401 1,042 1,251 0,976 1,201 0,931
1,958 1,231 1,730 1,164 1,640 1,102
O
x
3,143
x
2,636 2,194 2,109 1,910 1,523 1,536 1,201 1,334 1,108
3,014
2,592 2,072 2,022 1,706 1,401 1,394 1,125 1,196 1,003
M
W
3,436
2,743 2,515 2,329 2,503 1,845 1,978 1,406 1,761 1,415
Koszaliń O
x
3,188
x
2,874 2,378 2,437 2,121 1,823 1,713 1,499 1,430 1,291
M
3,045
2,811 2,107 2,256 1,833 1,603 1,503 1,393 1,279 1,206
W
3,351
2,957 2,819 2,704 2,599 2,173 2,092 1,660 1,702 1,423
Słupskie O
x
3,500
x
3,105 2,581 2,798 2,275 2,034 1,740 1,589 1,538 1,405
M
3,205
2,993 2,211 2,426 1,910 1,716 1,452 1,324 1,309 1,190
W
3,764
3,216 3,043 3,228 2,729 2,407 2,097 1,913 1,822 1,665
Gdańskie O
x
2,742
x
2,294 2,311 2,056 2,046 1,553 1,638 1,319 1,494 1,241
M
2,593
2,158 2,085 1,833 1,786 1,298 1,445 1,104 1,316 1,039
W
3,143
2,709 3,044 2,784 2,805 2,426 2,200 2,082 2,010 1,946
Pomorskie O
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
M
W
Zachodn. O
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
M
W
O – ogółem, M – miasto, W – wieś
Źródło: Rocznik Demograficzny – 1976, 1982, 1986, 1991, 1996, 1999, 2000, 2005, GUS, Warszawa
2004
TFR WDG
1,230 0,980
1.120 0,950
1,400 1,030
Szczeciń
Spadek współczynnika dzietności odnotowano również
na terenie Pomorza. Sytuacja na terenie Pomorza
zachodniego wygląda bardzo podobnie do średniej
krajowej, zarówno w mieście, jak i na wsi. Jednak
w województwie pomorskim współczynniki są bardziej
korzystniejsze, region ten zajmuje wysoką pozycję
w kraju wśród obszarów o najwyższej płodności i zastępowalności pokoleń. Ogólny współczynnik w 2004r.
wynosił tam 1,34. W mieście jego poziom był nieco
niższy i wynosił 1,20, ale na wsi był on dużo wyższy od
średniej krajowej i wynosił 1,62.
Jeszcze mniej korzystnie kształtuje się współczynnik
dynamiki demograficznej określający stosunek liczby
urodzeń do liczby zgonów w danym okresie. W 1975r.
ogólnie dla Polski wynosił on 2,17, a w 2004r. zaledwie
0,98.
W województwach nadmorskich, sytuacja jest tylko
trochę korzystniejsza niż średnio w kraju. Szczególnie w
województwie pomorskim w 2004 r wskaźnik wynosił
1,25. Na wsi wskaźnik ten przyjął o wiele bardziej
korzystną wartość 1,69.
Analizę natężenia urodzeń, prowadzi się także na
podstawie współczynnika urodzeń (tab. 4). Współczynnik ten w ostatnim ćwierćwieczu spadł w Polsce o po-
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
1,460
1,267
1,872
1,321
1,178
1,650
1,281
1,062
1,811
1,113
1,004
1,347
1,340
1,204
1,619
1,229
1,122
1,463
1,247
1,068
1,687
1,044
0,965
1,220
łowę z poziomu 18,92 do 9,33 . W miastach jego poziom
był jeszcze niższy 8,73, zaś na wsi kształtował się na
poziomie 10,3 punktu w końcowym okresie analizy.
W regionie nadmorskim był on nieco wyższy niż średnia
krajowa. W zachodniej części regionu jego poziom był
zbliżony do odnotowanej średniej krajowej, ale w województwie pomorskim jego poziom był już nieco wyższy,
szczególnie na wsi osiągnął poziom 12,53 punktu.
Spadek liczby urodzeń w Polsce i na terenie Pomorza
spowodowany jest szczególnie obniżaniem się poziomu
płodności kobiet oraz niekorzystnymi zmianami w strukturze kobiet będących w wieku rozrodczym.
Czynniki te miały szczególny wpływ w latach 19841990. Natomiast w latach 1991-2004 spadek liczby
urodzeń powodowany był głównie dalszym znaczącym
spadkiem poziomu płodności kobiet.
403
Tab. 3 Współczynnik urodzeń – rodności efektywnej według województw
Województwa
Lata
1975
1980
1985
1990
1995
1998
1999
Polska
O
18,92
19,47
18,21
14,32
11,22
10,23
9,88
M
17,22
18,35
16,60
12,38
9,75
8,95
8,71
W
21,03
21,05
20,65
17,44
13,62
12,32
11,79
Szczecińskie O
20,48
20,42
17,69
13,45
10,74
9,58
M
18,99
19,26
16,49
11,75
9,60
8,47
x
W
24,25
23,68
21,10
18,91
14,42
13,11
Koszalińskie O
21,93
21,72
19,94
15,41
12,38
10,58
M
19,72
20,15
17,98
13,15
10,84
9,42
x
W
24,84
24,08
23,00
19,29
15,10
12,64
Słupskie
O
22,95
23,00
21,84
17,14
12,82
11,56
M
20,35
21,30
18,81
14,09
10,63
9,76
x
W
25,44
24,86
25,37
20,95
15,55
13,75
Gdańskie
O
19,71
19,63
18,53
14,41
11,54
10,81
M
18,10
18,24
16,61
12,21
9,94
9,35
x
W
24,58
24,08
24,69
21,52
16,53
15,25
Pomorskie. O
10,82
M
x
x
x
x
x
x
9,25
W
14,25
Zachodniop. O
9,77
M
x
x
x
x
x
x
8,63
W
12,40
O- ogółem, M- miasto, W- wieś,
Źródło: Rocznik Demograficzny – 1976, 1982, 1986, 1991, 1996, 1999, 2000, 2005, GUS, Warszawa, obliczenia własne
2004
9,33
8,73
10,29
x
x
x
x
10,41
9,38
12,53
9,40
8,61
11,18
Ale kolejną oznaką zmian zachodzącej w polskim
społeczeństwie była zmiana udziału dzieci urodzonych
w formalnych związkach małżeńskich i urodzeń pozamałżeńskich.
Jak widać z obserwacji, pokolenie wieku prokreacyjnego
w Polsce znajduje się obecnie w trudnej sytuacji społeczno-ekonomicznej. Dlatego też wzrasta liczba młodych
ludzi, którzy nie decydują się na założenie rodziny.
Młodzież przejmuje negatywne wzorce od naszych zachodnich sąsiadów, gdzie panuje przekonanie że najpierw należy ustabilizować się ekonomicznie, a dopiero
później zakładać rodzinę. A to właśnie liczba zawieranych związków małżeńskich ma największy wpływ na
dzietność kobiet, gdyż w Polsce ponad 80% dzieci rodzi
się ze związków formalnych.
Od kilkunastu lat wzrasta odsetek urodzeń pozamałżeńskich. W połowie lat 1970. ze związków pozamałżeńskich rodziło się w Polsce około 5% dzieci, zaś
w ostatnich latach około 17%, co oznacza ponad trzykrotny wzrost. Na terenach miejskich odsetek ten jest
jeszcze większy i wynosi około 20%, zaś na wsi było to
około 14%. Dlatego też postępujący wzrost udziału
urodzeń pozamałżeńskich może stanowić podstawę
teorii, że liczba nieformalnych związków w społeczeństwie zaczyna rosnąć.
Ze względu na to, iż wielki wpływ ma liczba kobiet
w wieku rozrodczym, przy ocenie natężenia urodzeń
można posługiwać się współczynnikiem płodności.
Biologiczne granice wieku rozrodczego kobiet mogą być
zróżnicowane i zależą one głównie od stref klimatycznych. W polskiej praktyce statystycznej przyjmuje się
okres życia kobiety pomiędzy 15. a 49. rokiem życia.
Ogólny współczynnik płodności przedstawiony w tab. 4
mówi nam o średniej liczbie dzieci urodzonych przez
1000 kobiet w badanym okresie średnio w Polsce i na
terenie dwóch nadmorskich województw. Jak wskazują
dane, wzajemny stosunek poszczególnych grup wieku nie
jest zjawiskiem statycznym, lecz ulega różnorodnym
zmianom. Współczynnik ten charakteryzuje trend spadkowy we wszystkich przedziałach wiekowych średnio
w Polsce jak i na terenie województw nadmorskich.
Największy spadek ogólnego współczynnika płodności
w Polsce o ponad 60 % odnotowano w przedziale
wiekowym 20-24 lata. Jest to wynikiem spadku płodności kobiet i przesunięcia w latach 1990. najwyższej
płodności kobiet z grupy 20 – 24 lata do grupy 25-29 lat.
Na terenie województw nadmorskich wartość tego
współczynnika była zróżnicowana. Zdecydowanie
wyższe wartości we wszystkich przedziałach wieku
przyjmował on na terenie województwa pomorskiego.
404
Sytuacja na terenie województw nadmorskich w całym
okresie analizy wygląda zupełnie inaczej. Wskaźniki
urodzeń pozamałżeńskich są o wiele wyższe niż średnia
krajowa. Na terenie województwa pomorskiego w 2004 r
wskaźnik ten wynosił średnio 24%, a na obszarze
województwa zachodniopomorskiego wskaźnik ten był
prawie dwukrotnie wyższy od średniej krajowej i wynosił
prawie 35%. Podsumowując rozważania, można stwier-
dzić, że współczynnik dzietności pozamałżeńskiej
wzrasta, ale niepokojąco zmniejsza się ogólny współczynnik dzietności dla Polski i regionów nadmorskich.
Oznacza to, że zwiększa się liczba związków
partnerskich i liczba samotnych matek. Częściowo
spowodowane jest to uregulowaniami prawnymi
w Polsce, które nie są sprzyjające dla tworzenia rodzin
i macierzyństwa.
Tab. 4 Płodność kobiet według województw w latach 1975-2004
Urodzenia żywe na 1000 kobiet w wieku
Województwa
15-49 lat
15-19
20-24
25-29
30-34
35-39
Polska
1975
71,3
31,4
170,1
136,5
71,4
33,9
1990
58,1
31,5
165,2
121,4
58,6
24,5
1998
38,8
18,7
92,6
96,2
52,2
21,5
1999
37,3
17,5
85,6
92,8
51,1
21,1
2004
35,8
13,8
60,9
89,1
55,5
21,9
Szczecińskie
1975
70,6
42,2
169,3
116,1
58,7
26,1
1990
52,5
42,3
157,8
104,6
50,6
21,4
1998
35,1
24,7
87,2
83,8
47,8
18,6
Koszalińskie
1975
78,4
38,8
192,0
136,2
68,4
34,0
1990
60,1
42,3
182,3
117,1
54,6
21,6
1998
38,6
25,9
98,1
85,1
50,1
21,5
Słupskie
1975
84,5
38,1
189,9
155,1
80,2
39,6
1990
67,1
44,2
184,1
129,9
63,1
26,4
1998
42,3
24,8
102,5
94,8
53,9
25,6
Gdańskie 1975
72,6
33,1
158,9
128,2
72,7
36,9
1990
57,3
32,4
160,4
123,3
60,2
26,3
1998
40,5
21,1
92,7
97,3
57,1
25,3
Pomorskie 1999
40,2
20,4
89,6
94,2
57,1
25,0
2004
39,5
17,2
68,8
92,1
58,6
25,6
Zachodniopom
1999
35,8
24,3
87,7
80,8
46,0
20,2
2004
35,7
18,3
67,5
82,0
52,9
21,3
40-44
10,0
6,2
4,9
4,9
4,8
7,4
4,9
4,7
9,3
6,1
5,3
11,5
6,9
6,0
9,9
6,5
5,0
5,4
6,4
5,0
4,9
45-49
0,7
0,3
0,2
0,2
0,2
0,3
0,4
0,1
0,8
0,3
0,9
0,4
0,1
0,8
0,2
0,3
0,4
0,3
0,2
0,2
Źródło: Rocznik demograficzny – 1976, 1991, , 1999, 2000, 2005, GUS Warszawa
&
/
&
+
0
"
/
0
#
%
&
'
(
#
/
(
1
!
,
2
#
.
(
!
!
%
#
(niż i wyż) znajdzie swoje odzwierciedlenie w prognozowanej liczbie ludności. Prognoza zakłada, że liczba
urodzeń w Polsce zmniejszy się z 356,1 tys. w 2004 r. do
232,7 tys. w 2030 r. Potwierdza się tendencja, że
gwałtowniej będzie spadać wielkość urodzeń w miastach
– z 204, 9 tys. w 2004 r do 114,4 tys. w 2030 r. Zakłada
się, że urodzenia w miastach zmniejszą się prawie o 45%.
Urodzenia na terenach wiejskich też ulegną zmniejszeniu
z 151,2 tys. w 2004 r do 118,3 tys. w 2030 r.
Na obszarze Pomorza również nastąpi spadek liczby
ludności najmłodszej. Zakłada się, że na terenie województwa pomorskiego liczba urodzeń ogółem zmniejszy
się o około 32%, w mieście spadek ten ma wynieść około
42%, zaś na terenach wiejskich o około 16%.
Na terenie Pomorza Zachodniego planuje się spadek
urodzeń ogółem o około 37%. W miastach tego
Podobną tendencję – zmniejszania się urodzeń wykazują
prognozy GUS opracowane dla Polski na kolejne 25 lat.
Sytuacja wygląda bardzo niepokojąco, gdyż z prognozy
wynika, że ludność Polski będzie się systematycznie
zmniejszać. Proces ten będzie miał niekorzystny wpływ
na rozwój kraju i naszego regionu. W wyniku gwałtownego spadku urodzeń Polskę i obszar Pomorza dotknie
proces szybkiego starzenia się ludności. Proces starzenia
w większym stopniu będzie dotyczył ludności mieszkającej w miastach.
Z prognozy wynika, że w wiek emerytalny po 2010r.
zaczną wkraczać kolejne roczniki wyżu powojennego
i ludności napływowej na te tereny Pomorza. Wspomniane też wcześniej występowanie różnic demograficznych
405
Nasze starzejące się społeczeństwo nadzieje i zagrożenia, Wyd.
UŁ, Łódź 2004,
Podstawowe
tendencje
w
rozwoju
demograficznym
województwa zachodniopomorskiego wraz z prognozą ludności
do roku 2030, Urząd Statystyczny w Szczecinie, Wrzesień
2000,
Prognoza ludności Polski według województw na lata 1999 –
2030, GUS, Departament Badań Demograficznych, Warszawa
2000
Rocznik Demograficzny 1976, 1981, 1986, 1991, 1995, 1999,
2001, 2005, GUS Warszawa
Sytuacja demograficzna Polski, Raport 2000 – 2001, Rządowa
Rada Ludnościowa, Rządowe Centrum Studiów, Strategicznych, Warszawa 2001
Zdrojewski E. Z. , M. Guzińska, Starzenie się ludności
w województwach nadmorskich Polski, [w:] J. T. Kowaleski,
P. Szukalski (red), Nasze starzejące się społeczeństwo nadzieje i zagrożenia, Wyd. UŁ, Łódź 2004
województwa zakłada się spadek nawet o około 44%, zaś
na terenach wiejskich o około 25%.
Przedstawiona sytuacja demograficzna stanowi konsekwencje umacniających się negatywnych tendencji
w zakresie ruchu naturalnego. Dlatego też demografowie
przewidują dalsze nasilenie procesu starzenia się
ludności.
!
$
/
,
!
"
#
'
(
&
Reasumując, można stwierdzić, że na zróżnicowaną
strukturę ludności i stan starzenia populacji miały wpływ
procesy demograficzne i ekonomiczne, które dokonywały
się przez ostatnie pięćdziesiąt lat. W zakresie struktury
wieku zaobserwowano stały spadek ludności najmłodszej
i gwałtowny wzrost odsetka osób w „jesieni wieku”. Na
podstawie analiz można stwierdzić, że głównymi przyczynami zwiększenia się liczby osób starszych w populacji jest przede wszystkim obniżający się poziom
płodności w Polsce. Dodatkowo wzrost długości trwania
życia przyczynia się do wzmocnienia tego procesu.
Ukazując regionalne zróżnicowanie procesów demograficznych wykazano, że proces starzenia się populacji
Pomorza (szczególnie województwa pomorskiego) jest
nieco mniej zaawansowany w porównaniu ze wskaźnikami ogólnokrajowymi. Jednak w perspektywie nadchodzących kilku dekad różnice te będą ulegały
złagodzeniu.
Demografowie przewidują dalsze nasilenie procesu
starzenia się ludności, jeżeli nadal będą się utrzymywać
wspomniane wcześniej negatywne tendencje demograficzne: wciąż malejąca liczbę małżeństw i gwałtownie
malejąca dzietność. Za tworzenie sprzyjających
warunków do poprawy sytuacji społecznej odpowiedzialne jest państwo. Dlatego też ta zła sytuacja demograficzna powinna stanowić wyzwanie dla polityki społecznej
państwa.
Literatura
Kowaleski J. T., Szukalski P. , Proces starzenia się ludności
potrzeby i wyzwania, I Kongres Demograficzny w Polsce, Sesja
problemowa Łódź, 6-7 czerwca 2002 r , Zakład Demografii
Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2002
Kurek S., Ruch naturalny i migracje a proces starzenia się
ludności w Polsce, [w:] J. T. Kowaleski, P. Szukalski (red),
406
Jerzy T. Kowaleski
Uniwersytet Łódzki
Słowa kluczowe: ludność wiejska, ludzie starzy, ludność rolnicza
!
"
#
$
%
&
'
Kwestia ta nie będzie jednak przedmiotem analizy1.
Znajdą się tu natomiast rozważania dotyczące
aktualnych powiązań struktury według wieku członków gospodarstw domowych z użytkownikiem gospodarstwa rolnego, szczególnie zaś udziałów osób
starszych w tego typu gospodarstwach ze strukturą
wielkości (powierzchni) użytków rolnych w tych
jednostkach. W obliczu dokonujących się przemian
agrarnych objaśnienie sygnalizowanych powiązań
można potraktować jako przesłankę dla przyszłych,
przestrzennie zróżnicowanych, zmian w strukturze
wieku osób zamieszkujących w gospodarstwach powiązanych z rolnictwem, a także samych użytkowników gospodarstw rolnych.
Problemy demograficzne polskiej wsi w ostatnich
latach nie budzą tak szerokiego zainteresowania
badaczy jakie istniało jeszcze w latach 1980. i wcześniejszych, którego wyrazem były liczne opracowania
dotyczące m. in. migracji pomiędzy miastem a wsią
[Witkowski, 1990], przemian w strukturze demograficznej [Rosset, 1975] a także zdarzeń demograficznych decydujących o charakterze i typie
reprodukcji ludności wiejskiej.
Z nowszych opracowań mieszczących rozważania
dotyczące demografii obszarów wiejskich wymienić
należy książkę M. Okólskiego [2004: 230-264], a także
pracę zbiorową pod redakcją A. Stasiaka [2004: 17-49]
wykorzystującą wyniki ostatniego spisu powszechnego
ludności oraz Powszechnego Spisu Rolnego z 2002 r.
Waga i znaczenie wsi dla sytuacji demograficznej
w skali kraju wynika z samej liczby ludności wiejskiej
%
Celem opracowania jest przedstawienie obecnych
i przyszłych udziałów osób starszych (przede
wszystkim w wieku poprodukcyjnym) wśród ogółu
mieszkańców wsi. Zaprezentowane zostanie tu również
miejsce starszego odłamu ludności w subpopulacji
osób zamieszkujących na wsi w gospodarstwach
domowych z użytkownikiem gospodarstwa rolnego.
Przy dużym przestrzennym zróżnicowaniu udziałów,
grupa ta stanowi bowiem nadal zasadniczą część
mieszkańców obszarów wiejskich. W świetle wyników
Narodowego Spisu Powszechnego Ludności i Mieszkań z roku 2002 w gospodarstwach domowych z użytkownikiem gospodarstwa rolnego na wsi zamieszkiwało 6484,8 tys. osób, stanowiąc w tym czasie 44,4%
ogółu mieszkańców wsi. Jeśli do tej zbiorowości
włączymy zamieszkujących w gospodarstwach z użytkownikiem działki rolnej (1975,1 tys. osób) oraz
właścicielem zwierząt gospodarskich, ale bez ziemi (45
tys.) to okaże się, że ludność związana z rolnictwem
poprzez fakt zamieszkiwania, ale nie utrzymania
stanowiła przeważająca część mieszkańców wsi
(8504,9 tys. osób czyli 55,1%).
Całkowicie odmiennie w stosunku do przedstawionych
udziałów osób mieszkających w gospodarstwach
z użytkownikiem działki lub gospodarstwa rolnego
kształtowały się proporcje utrzymujących się głównie
lub wyłącznie z pracy w swoich gospodarstwach.
Wśród mieszkańców wsi stanowili oni 16,7%,
a w miastach zaledwie 0,6%. W liczbach bezwzględnych rozpatrywane tu kategorie ludności stanowiły
w miastach 149,5 tys. osób, a na wsi 2446 tys..
Zbiorowości te nie stanowią całkowitej sumy
utrzymujących się głównie lub wyłącznie z rolnictwa.
Należałoby je powiększyć o pracowników najemnych
(wraz z rodzinami) zatrudnionych w rolnictwie
w sektorze publicznym i prywatnym, dla których ten
rodzaj pracy stanowi główne źródło utrzymania.
1
Szersze uwagi dotyczące klasyfikacji źródeł utrzymania,
w tym pracy w rolnictwie jako głównego źródła podane są
m.in. w: GUS, Narodowy Spis Powszechny Ludności
i Mieszkań. Powszechny Spis Rolny 2002. Ludność
i gospodarstwa domowe związane z rolnictwem. Cz.
I Ludność , Warszawa 2003, s. 26. Natomiast objaśnienie
pojęć gospodarstwo rolne, działka rolna, indywidualne
gospodarstwo rolne znajdują się m. in. w opracowaniu: GUS,
2003, Raport Wyników Powszechnego Spisu Rolnego 2002,
Warszawa, s. 11 oraz przywołane wcześniej opracowania
NSPL i M, s. 30
407
w Polsce na początku XXI wieku (31. XII. 2004 r. –
14704 tys. osób). Przypomnijmy, że partycypując nieco
ponad 38% w zaludnieniu kraju, stanowi ona wśród
krajów Unii Europejskiej drugą co do liczebności subpopulację. Liczbę ludności wiejskiej wyższą niż
w Polsce w 2002 r. miały tylko Włochy (18,9 mln)
a porównywalną Francja (14,5 mln). Odsetek mieszkańców wsi w wymienionych krajach wynosił odpowiednio 33% oraz 24,4%. Dodajmy, że najniższy
z krajów Unii udział ludności wiejskiej, według
miejscowych kryteriów podziału administracyjnego,
występował w tym czasie w Belgii i sięgał zaledwie
2,7% (nieco ponad 270 tys. w liczbach bezwzględnych). Poza aspektem ilościowym przydatność
rozpatrywania struktur i procesów demograficznych na
obszarach wiejskich wiąże się z faktem szybkiego
przekształcania wsi polskiej w przestrzeń wielofunkcyjną pod względem infrastruktury i gospodarki,
w której rolnictwo w większości jednostek administracyjnych nie odgrywa już decydującej roli jako źródło
utrzymania [Stasiak, 2004: 18, 30-31].
Występują również zmiany w dotychczasowym
przebie-gu i efektach procesów demograficznych.
Jedną z ważniejszych dla przyszłego kształtu struktur
ludności (także społeczno-ekonomicznych) poza miastami wydaje się dywersyfikacja efektów migracji w
przekroju miasto-wieś. Od roku 2000 saldo migracji
wewnętrznych (inaczej niż w poprzednich dziesięcioleciach) jest dla wsi narastająco, z roku na rok –
dodatnie – w 2004 roku wynosiło 41,6 tys. [Okólski
2004: 264]. Sygnalizowane zjawisko wydaje się mieć
znamiona trwałości. Tak też ocenia je GUS w ostatniej
prognozie ludności Polski, przyjmując do roku 2025
wzrost liczby mieszkańców wsi do 15182 tys., przy
równoczesnym, znaczącym ubytku zaludnienia w skali
kraju [GUS, 2004: 36, 42, 96]. Założenie takie nie
bierze jednak pod uwagę zmian administracyjnych,
w wyniku których – tak jak w przeszłości, część
miejscowości obecnie wiejskich może być inkorporowana do miast już istniejących bądź uzyskać prawa
miejskie.
(
#
'
%
'
+
*
%
2
%
4
"
%
2
'
3
-
-
/
%
$
!
2
&
%
4
+
.
'
2
%
2
$
3
"
"
Y
-
2
$
/
!
-
!
!
2
'
2
2
"
&
0
3
0
.
%
-
$
&
kobiet i mężczyzn. Ostatnia dekada XX wieku
przyniosła odwrócenie sytuacji w tym względzie.
Wcześniejsze migracje ze wsi do miast spowodowały,
że jeszcze obecnie udział osób w starszym (poprodukcyjnym) wieku jest nieco wyższy na wsi niż w miastach (zob. tab. 1), ale w nieodległej przyszłości, (przy
obecnych rozmiarach migracji), sytuacja ulegnie
odwróceniu. Jeśli zaś chodzi o zróżnicowanie zaawansowania starości w poszczególnych grupach społecznych ludności wiejskiej, to charakterystyczne było
w tym względzie do początków lat osiemdziesiątych
szybsze starzenie ludności rolniczej niż utrzymujących
się ze źródeł pozarolniczych. Sytuacja uległa zmianie
m. in. w rezultacie wprowadzenia wielokrotnie modyfikowanego systemu emerytur rolniczych, który pozwalał użytkownikowi gospodarstwa w wieku emerytalnym uzyskiwać inne niż praca w rolnictwie główne
źródło utrzymania (niezarobkowe). Coraz szerzej
korzystały i korzystają z tego źródła także mieszkańcy
wsi nie związani z gospodarstwem rolnym, których
w maju 2002 r. było (jak już wcześniej wspomniano)
6114,8 tys.
Wracając jeszcze do zawartości tab. 1, zauważmy, że
bez względu na przyjętą dolną granicę wieku dla
starszego odłamu ludności (60 lat, 65 lat, 60+K/65+M),
zarówno w momencie przedostatniego spisu ludności,
jak i tego z roku 2002, udziały rozpatrywanych grup
wyższe były na wsi niż w miastach. W ciągu czternastu
lat (1988-2002) różnice pomiędzy odsetkami wyraźnie
się zmniejszyły, do około jednego punktu procentowego w każdym przypadku, podczas gdy w roku
1988 przekraczały trzy punkty.
Tab. 1 Udziały osób w wieku 60 lat i więcej, 65 lat i więcej
oraz w wieku poprodukcyjnym w Polsce w przekroju miastowieś w roku 1988 i 2002 (jako % ogółu ludności)
Rok
ogółem
miasta
wieś
Osoby w wieku 60 lat i więcej
1988
14,6
13,1
16,9
2002
17,0
16,6
17,5
Osoby w wieku 65 lat i więcej
1988
9,8
8,6
11,7
2002
12,7
12,2
13,5
Osoby w wieku poprodukcyjnym
1988
12,5
11,2
14,6
2002
15,0
14,7
15,6
%
Źródło: obliczenia własne na podstawie wyników spisów
/
z 1988 i 2002 r.
/
Niwelację różnic obserwuje się także w przypadku
odsetków osób sędziwych, do których zaliczeni zostali
mieszkańcy miast i wsi w wieku 75 lat i więcej (zob.
tab. 2). W roku 2002 osób takich było w Polsce nieco
Do początku lat 1980. tempo przyrostu udziałów osób
w starszym wieku było szybsze na wsi niż w miastach.
Działo się tak głównie w rezultacie ujemnych dla wsi
efektów migracji, w której przeważały młode roczniki
408
ponad 1,8 mln, z czego 42,8% zamieszkiwało na wsi,
stanowiąc 5,4% ogółu ludności wiejskiej. W miastach,
w tym samym roku udział osób w wieku 75 lat i więcej
sięgał 4,5% zaludnienia.
w miastach poszczególnych województw są mniej
zróżnicowane niż na wsi. Obszary zmienności
wynosiły tu odpowiednio 3,3 oraz 10,1 punktu.
Dodajmy jeszcze, że w skali kraju odsetki osób w wieku 60 lat i więcej były w 2004 roku równe w przekroju
miasto-wieś (po 17,1%) natomiast w wieku poprodukcyjnym udział dla wsi był o 0,3 punktu wyższy niż
w miastach (odpowiednio 15,5 i 15,2).
Tab. 2 Liczba i odsetek osób w wieku 75 lat i więcej
w Polsce według miejsca zamieszkania w latach 1988 i 2002
(w tys. i jako % ludności ogółem)
Ogółem
miasta
Wieś
ROK
w tys.
%
w tys.
%
w tys.
%
1988 1571,5
4,1
836,3
3,6
735,2
5,0
2002 1841,3
4,8
1052,7
4,5
788,6
5,4
Tab. 3 Odsetki osób powyżej 60. roku życia według
województw w przekroju miasto-wieś (jako % ludności
ogółem) w roku 2004
% osób w wieku 60 lat
Województwo
i więcej
miasta
wieś
17,7
15,6
Dolnośląskie
16,6
15,0
Kujawsko-pomorskie
20,6
Lubelskie
15,4
15,2
14,6
Lubuskie
20,0
Łódzkie
18,5
16,4
17,9
Małopolskie
18,4
Mazowieckie
18,6
16,4
18,3
Opolskie
17,3
Podkarpackie
15,1
15,1
23,1
Podlaskie
12,4
Pomorskie
17,0
17,6
17,9
Śląskie
19,9
Świętokrzyskie
17,2
15,0
14,6
Warmińsko-mazurskie
14,4
Wielkopolskie
15,9
16,3
13,8
Zachodniopomorskie
17,1
Polska
17,1
Źródło: Rocznik Demograficzny 2005, GUS
Źródło: obliczenia własne na podstawie wyników spisów
z 1988 i 2002 r.
Przy lekkiej przewadze udziałów osób w starszym
wieku wśród ogółu ludności wiejskiej w porównaniu
z sytuacją w miastach w skali kraju, przestrzennie, to
znaczy w przekroju województw sytuacja kształtuje się
pod tym względem różnorodnie. W przypadku grupy
60 lat i więcej w roku 2004 w połowie jednostek
(dolnośląskie, kujawsko-pomorskie, lubuskie, małopolskie, pomorskie, warmińsko-mazurskie, wielkopolskie
i zachodniopomorskie) odsetki były wyższe w miastach niż na wsi. Różnice pomiędzy omawianymi
wielkościami wahały się od 0,6 (lubuskie) do 4,6
punktów procentowych (pomorskie). Z województw,
które charakteryzowały się wyższymi odsetkami osób
sześćdziesięcioletnich i starszych na wsi niż w miastach najbardziej widoczne było to w podlaskim (8 pkt
różnicy), lubelskim (5,2 punktu) oraz świętokrzyskim
(2,7 punktu różnicy). W województwie mazowieckim
omawiane odsetki w 2004 roku były niemal równe
(18,6 – miasto, 18,4% – wieś) – zob. tab. 3.
W przypadku województwa podlaskiego bardzo
wysoki w stosunku do miast, a także w odniesieniu do
innych województw odsetek osób w starszym wieku na
wsi, kształtuje się pod wpływem nadal ujemnych dla
wsi sald migracji, przede wszystkim wewnętrznych.
Analogiczną do przedstawionej konfigurację województw obserwujemy w przypadku badania udziałów
osób w wieku poprodukcyjnym w przekroju miastowieś (zob. tab. 4).
Także w tym przypadku najniższym udziałem badanej
grupy wśród mieszkańców wsi legitymowało się
w roku 2004 województwo pomorskie (10,9%),
a maksymalnym, niemal dwukrotnie wyższym
odsetkiem w stosunku do ostatnio wymienionego
charakteryzowało się podlaskie (21,0%). Na uwagę
zasługuje fakt, że udziały osób w starszym wieku
Tab. 4 Odsetki osób w wieku poprodukcyjnym w przekroju
miasto-wieś w województwach (jako % ludności ogółem)
w roku 2004
ODSETEK OSÓB W WIEKU
Województwo
POPRODUKCYJNYM
miasta
wieś
14,2
Dolnośląskie
15,9
Kujawsko-pomorskie
14,8
13,5
13,6
18,8
Lubelskie
Lubuskie
13,6
13,0
16,7
18,2
Łódzkie
14,8
15,9
Małopolskie
16,8
16,7
Mazowieckie
16,3
Opolskie
14,8
13,4
15,6
Podkarpackie
21,0
Podlaskie
13,5
10,9
Pomorskie
15,1
15,4
15,8
Śląskie
18,1
Świętokrzyskie
15,3
13,4
13,2
Warmińsko-mazurskie
14,2
13,1
Wielkopolskie
Zachodniopomorskie
14,5
12,5
15,2
15,5
Polska
Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych z Rocznika
Demograficznego 2005, GUS
409
a kawalerów 5,1%. Udział rozwiedzionych i separowanych łącznie nie sięgał 2%. Podobnie kształtowały
się udziały poszczególnych kategorii stanu cywilnego
starszych mężczyzn zamieszkujących na wsi w gospodarstwach z użytkownikiem gospodarstwa rolnego,
z tym, że odsetek żonatych był tu nieco wyższy
(80,5%) a kawalerów nieznacznie niższy (4,5%).
Wśród kobiet po sześćdziesiątce, mieszkanek wsi
ogółem, jak i tej ich części, która zamieszkiwała w
gospodarstwach z użytkownikiem działki lub
gospodarstwa rolnego, przeważała kategoria stanu
cywilnego wdowy (odpowiednio 52,8 i 53,2%).
Odsetki wdów wzrastają wraz z przechodzeniem do
coraz starszych grup wieku. Udziały zamężnych kobiet
wynosiły odpowiednio 41,9 oraz 42,4%, a panien 4,1
oraz 3,4% (w subpopulacji związanej z rolnictwem).
Udziały rozwiedzionych i separowanych były w rozpatrywanych grupach śladowe – poniżej 1,2%.
Struktura według płci mieszkańców wsi po sześćdziesiątce, podobnie jak wśród ludności całego kraju,
charakteryzowała się przewagą liczebną kobiet,
narastającą wraz z przechodzeniem do coraz starszych
grup wieku. Dla całej subpopulacji 60 lat i więcej
współczynnik feminizacji, według wyników spisu
ludności z roku 2002, wyniósł 147, natomiast w grupie
wieku 80 lat i więcej przekraczał 218.
Nie było pod tym względem zdecydowanej różnicy
pomiędzy ogółem starszych mieszkańców wsi, a tą ich
częścią, która zamieszkiwała w gospodarstwach
domowych z użytkownikiem gospodarstwa rolnego.
Tutaj omawiane współczynniki wyniosły odpowiednio
140 (dla grupy 60+) oraz 219 (dla roczników
80+).Prawny stan cywilny mężczyzn w wieku 60
i więcej lat mieszkających na wsi w roku 2002
charakteryzował się dominacją kategorii żonatych
(79,4%), wdowców w tej grupie było 13,8%,
-
*
:
(
'
)
)
$
(
% osób w wieku poprodukcyjnym wśród ogółu ludności
Województwo
2002
2005
2010
2015
2020
2030
miasto
wieś
miasto
wieś
miasto
wieś
miasto
wieś
miasto
wieś
miasto
wieś
Dolnośląskie
15,6
14,5
16,1
14,1
18,5
14,5
22,8
16,9
26,9
20,0
30,8
24,0
Kujawsko-Pomorskie
14,3
13,7
14,9
13,5
17,5
14,0
21,4
15,9
25,2
18,4
29,6
22,4
Lubelskie
13,0
19,0
14,0
18,7
16,6
18,5
20,7
19,3
24,7
20,7
29,5
23,8
Lubuskie
13,3
13,4
13,8
13,2
16,2
13,8
20,5
16,2
24,7
19,3
29,0
23,3
Łódzkie
16,4
18,4
16,8
18,1
19,3
18,3
23,4
19,6
27,4
21,5
31,7
24,7
Małopolskie
15,4
14,8
16,2
14,8
18,4
15,0
21,7
16,1
25,0
18,0
29,1
22,2
Mazowieckie
16,5
16,8
17,0
16,6
18,9
16,6
22,3
17,9
25,5
19,9
28,7
23,4
Opolskie
14,2
16,1
15,1
16,4
17,9
16,9
21,8
18,5
25,8
20,9
31,0
26,1
Podkarpackie
12,9
15,6
13,7
15,6
16,1
15,8
20,0
16,8
24,3
18,4
29,4
22,5
Podlaskie
13,0
21,1
13,7
20,9
15,7
20,5
18,9
20,5
22,9
21,2
29,0
24,4
Pomorskie
14,6
11,0
15,3
11,0
17,7
11,6
21,5
13,6
25,0
16,2
28,9
20,4
Śląskie
14,7
15,6
15,5
15,9
18,1
16,6
21,9
18,3
26,0
20,6
31,0
24,6
Świętokrzyskie
14,8
18,4
15,7
18,1
18,4
17,9
23,0
19,2
27,4
21,2
32,0
24,8
Warmińsko-Mazurskie
13,1
13,1
13,5
13,1
15,6
13,5
19,5
15,2
23,6
17,7
28,6
22,0
Wielkopolskie
14,0
13,2
14,3
13,0
16,7
13,8
20,5
15,9
23,9
18,4
27,8
22,4
Zachodniopomorskie
14,1
12,7
14,6
12,4
17,2
13,1
21,6
15,5
25,8
15,5
30,0
22,8
Polska
14,8
15,6
15,4
15,4
17,8
15,7
21,6
17,2
25,4
19,3
29,6
23,2
Źródło: Prognoza demograficzna na lata 2003-2030. GUS, Warszawa 2004; obliczenia własne
410
Dla przedstawienia przyszłych zmian udziałów osób
w wieku poprodukcyjnym w ogólnej liczbie
mieszkańców wsi wykorzystane zostaną informacje
zamieszczone w tab. 5. Wskazują one, że w skali kraju
już w roku 2010 odsetek osób należących do grupy
60+K/ 65+M w miastach będzie o 2 punkty procentowe wyższy niż na wsi (odpowiednio – 17,8
i 15,7%). Wzrost różnic w poziomie odsetka osób
w wieku poprodukcyjnym pomiędzy miastem a wsią
utrzymywać się ma aż do roku 2030 stanowiącego
horyzont czasowy prognozy, kiedy to udziały
rozpatrywanej grupy mają osiągnąć w mieście 29,6, a
na wsi 23,2%.
Oceniając proporcje osób w wieku poprodukcyjnym
w województwach oraz różnice w tym względzie
pomiędzy miastem a wsią łatwo zauważyć, że w roku
2010 już tylko w dwóch województwach (lubelskie
i podlaskie) odsetki dotyczące tych grup były wyższe
na wsi niż w miastach. Godny uwagi jest fakt, że dla
obszarów wiejskich w latach 2005-2010 prognoza nie
przewiduje wzrostu wartości rozpatrywanych odsetków
w wymienionych województwach. W roku 2015 już
tylko województwo podlaskie charakteryzować się ma
wyższym udziałem osób w starszym wieku na wsi
(20,5%) niż w miastach a poczynając od roku 2020
sytuacji takiej prognoza nie przewiduje w żadnym
województwie (zob. tab. 5).
Sumując rozważania dotyczące przyszłych zmian
udziałów osób w wieku poprodukcyjnym w miastach
i na wsi, warto zaznaczyć, że wzrost odpowiedniego
odsetka dla populacji miast w latach 2004-2030 będzie
niemal dwukrotny (194,7% – w stosunku do roku
2004), na wsi przyrost udziału sięgnie 49,7%.
Ekonomiczne i społeczne konsekwencje procesu
starzenia się ludności w perspektywie 20-25 lat
wyraźniej będą zatem odczuwane na terenach miast niż
na wsi. Uwaga powyższa dotyczy przede wszystkim
takich województw jak: kujawsko-pomorskie, łódzkie,
pomorskie, świętokrzyskie oraz zachodniopomorskie,
w których różnice w procesie starzenia się mieszkańców wsi i miast wyrażone w punktach procentowych są największe.
Dodajmy jeszcze, że najwyższy odsetek osób w wieku
poprodukcyjnym na wsi prognoza GUS dla roku 2030
przewiduje w opolskim (26,1%), a w miastach –
w świętokrzyskim (32,0%).
$
0
,
&
#
'
&
-
P
1
!
%
!
2
"
2
$
/
+
!
'
%
3
0
&
"
!
2
'
!
'
$
"
&
"
+
Jak już wcześniej zaznaczyłem powiązanie z rolnictwem oznacza w tym przypadku fakt zamieszkiwania
w gospodarstwie domowym z użytkownikiem gospodarstwa rolnego lub działki rolnej. W 2002 roku do tej
kategorii ludności na wsi należało 8,5 mln osób,
z czego 14,6% było w wieku poprodukcyjnym.
W poszczególnych województwach udziały grupy
poprodukcyjnej były zróżnicowane, w większości jednostek (9) utrzymywały się jednak na niższym poziomie niż omówione wcześniej odsetki osób starszych
wśród ogółu ludności wiejskiej (zob. tab. 6). Najniższy
odsetek osób z grupy poprodukcyjnej wśród zamieszkujących z użytkownikiem gospodarstwa rolnego
odnotowano w trakcie NSPLiM 2002 w województwie
pomorskim (11,6%), najwyższy zaś w województwie
podlaskim (18,3%).
O udziałach osób starszych w strukturze demograficznej mieszkańców wsi powiązanych z rolnictwem
świadczy również wiek użytkowników gospodarstw
rolnych i działek. W 2002 roku użytkownicy w wieku
65 lat i więcej stanowili w skali kraju 16,4% tej
kategorii osób. W poszczególnych województwach pod
tym względem występowało bardzo duże zróżnicowanie. W wielkopolskim i kujawsko-pomorskim
omawiane odsetki nie sięgały 10%. W lubuskim
i podkarpackim przekraczały 22%.
Istnieje kilka przyczyn zróżnicowania przestrzennego
wysokości odsetków osób starszych zamieszkujących
w gospodarstwach rolnych jak i samych użytkowników
tych gospodarstw i działek, będących w wieku poprodukcyjnym. Zastana w 2002 roku struktura ludności
związanej z rolnictwem przez zamieszkiwanie i samych właścicieli gospodarstw rolnych oraz działek
w znacznym stopniu ukształtowana była w poszczególnych województwach w rezultacie wcześniejszego
odpływu migracyjnego osób młodych (pomijam tu
wpływ zróżnicowania rozrodczości i płodności na
obszarach wiejskich). Innym czynnikiem kształtującym
udziały osób w starszym wieku, zwłaszcza udział
użytkowników gospodarstw, jest odsetek działek do
1 ha wśród ogółu gospodarstw indywidualnych.
411
Tab. 6 Odsetki osób w wieku poprodukcyjnym oraz
użytkowników w wieku 65 lat i więcej w gospodarstwach
domowych z użytkownikiem indywidualnego gospodarstwa
rolnego na wsi w roku 2002 według województw
wielkości gospodarstw. Z licznych wcześniejszych
badań oraz wyników spisów rolnych i spisów ludności
wiadomo, że matecznikiem osób w starszym wieku na
wsi były gospodarstwa domowe z działką rolną lub
małym gospodarstwem indywidualnym (1-3 ha).
Podobnych informacji dostarczył NSPLiM z roku
2002. Dane w tab. 7 wskazują, że w gospodarstwach
rolnych o powierzchni 1-2 ha w skali kraju niemal co
piąty użytkownik był w wieku 65 lat lub więcej.
Podobnie w gospodarstwach mających powierzchnię
2-3 ha (18,1%). Natomiast w jednostkach o powierzchni powyżej 20 ha odsetki użytkowników w wieku
poprodukcyjnym nie sięgają 2%. O powiązaniu
struktury wieku użytkowników gospodarstw i działek
z powierzchnią tych jednostek świadczą także mediany
wieku osób kierujących gospodarstwami w roku 2002
– najwyższe wśród właścicieli działek.
Dodajmy, że przeważająca część użytkowników
działek i małych gospodarstw utrzymuje się z innych
źródeł niż praca w rolnictwie. Np. w 2002 roku tylko
16% właścicieli jednostek o powierzchni 1-2 ha
utrzymywało się wyłącznie lub głównie z pracy
w rolnictwie, natomiast w gospodarstwach 15-20 ha
już blisko 90% (zob. tablica 8). Wśród ogółu
użytkowników gospodarstw rolnych w skali kraju, bez
względu na ich powierzchnie głównie bądź wyłącznie
z rolnictwa utrzymywało się 47,5%.
Wprowadzenie wątku rozważań wskazujących na
powiązanie struktury wieku użytkowników z powierzchnią ich gospodarstw może być traktowane jako
przesłanka wskazująca na wpływ obecnych i przyszłych przekształceń struktury wielkości rozpatrywanych
jednostek (w kierunku wzrostu znaczenia gospodarstw
pełnorolnych – powyżej 15 lub 20 ha w zależności od
jakości ziemi) na strukturę wieku ich właścicieli.
Można przyjąć, że redukcja liczby gospodarstw małych
i koncentracja użytków w większych jednostkach
przyczyniać się będzie do zmniejszenia się udziału
grupy poprodukcyjnej wśród gospodarujących. Już
obecnie fakt ten widoczny jest w przekrojach
terytorialnych. Przemiany agrarne korzystnie wpływając na przekształcenia w strukturze wieku użytkowników przyczyniają się również – i jest to proces
ciągły, dostrzegalny wyraźnie np. w latach 1996-2002
– do obniżania się liczby i udziału mieszkańców wsi
utrzymujących się z rolnictwa, w tym także wśród
mieszkających w gospodarstwie domowym z użytkownikiem gospodarstwa rolnego. Zwróćmy uwagę (tab.
8), że w gospodarstwach rolnych o powierzchni 1-2 ha
w 2002 r., 38,2% użytkowników jako główne lub
Odsetki
osób w
użytkowników
wieku
w wieku 65 lat
Województwo
poprodukc
i więcej wśród
yjnym w
ogółu
gospodarst
użytkowników
wach
18,5
Dolnośląskie
14,6
12,0
9,5
Kujawsko-pomorskie
16,3
Lubelskie
15,3
15,5
22,4
Lubuskie
12,7
Łódzkie
14,3
14,6
18,3
Małopolskie
13,7
Mazowieckie
13,5
15,8
17,5
Opolskie
22,0
Podkarpackie
16,0
18,3
16,5
Podlaskie
12,4
Pomorskie
11,6
15,1
19,7
Śląskie
19,2
Świętokrzyskie
16,7
12,7
15,6
Warmińsko-mazurskie
9,4
Wielkopolskie
13,0
14,4
19,4
Zachodniopomorskie
16,4
Polska
14,6
Źródło: NSPL i M 2002, GUS, Ludność i gospodarstwa
domowe związane z rolnictwem. Cz. I. Ludność.
Obliczenia własne
Tab. 7 Odsetki osób w wieku poprodukcyjnym oraz
użytkowników gospodarstw w wieku 65 lat i więcej
w gospodarstwach domowych z użytkownikiem gospodarstwa rolnego na wsi w Polsce w roku 2002 według
powierzchni gospodarstwa
% użytkowników
Powierzchnia
% osób w wieku
w wieku 65 lat
użytków rolnych w
i więcej wśród
poprodukcyjnym
gospodarstwie w ha w gospodarstwie
ogółu
użytkowników
1–2
14,3
19,0
18,1
2–3
15,1
3–5
14,9
16,6
5–7
14,3
10,3
6,7
7 – 10
13,3
10 – 15
12,4
4,0
15 – 20
11,9
2,5
20 – 30
11,5
1,6
1,6
30 – 50
10,7
9,1
1,2
50 – 100
100 ha i więcej
6,7
1,6
12,4
Ogółem
13,8
Źródło: Jak w tablicy 6. Obliczenia własne
Kolejnym powodem międzywojewódzkiego zróżnicowania wieku użytkowników były odmienne w poszczególnych jednostkach administracyjnych udziały
gospodarstw rolnych o określonej powierzchni, a więc
różny zakres dotychczasowych przekształceń struktury
412
wyłączne źródło utrzymania deklarowało emeryturę
lub rentę, 5,3% inne niezarobkowe źródła, a 34,5%
pracę poza rolnictwem. W przypadku właścicieli
działek rolnych udziały utrzymujących się ze źródeł
pozarolniczych były jeszcze wyższe.
Prowadzone rozważania można zamknąć dość oczywistą konkluzją, że czynniki kształtujące strukturę
demograficzną ludności związanej z gospodarstwami
rolnymi poprzez zamieszkiwanie i utrzymywanie się
z rolnictwa wpływają aktualnie i będą kształtowały
również w przyszłości proces starzenia się ogółu
mieszkańców wsi.
Tab. 8 Użytkownicy indywidualnych gospodarstw rolnych na
wsi w wybranych grupach obszarowych według głównego
źródła utrzymania w roku 2002 (w %)
Powierzchnia gospodarstwa a
RODZAJ ŹRÓDŁA
15-20
ogółem 1-2 ha 3-5 ha
utrzymania
ha
15,9
38,1
88,8
Wyłącznie lub głównie 47,5
rolnicze
'
%
"
0
"
Gawryszewski A., 2005, Ludność Polski XX wieku, PAN,
IGiPZ, Warszawa
GUS,2003 A, Narodowy Spis Powszechny Ludności
i Mieszkań. Powszechny Spis Rolny. Ludność i gospodarstwa
domowe związane z rolnictwem. Część I. Ludność, Warszawa
GUS, 2003 B, Raport z wyników Powszechnego Spisu
Rolnego 2002, Warszawa
GUS, 2004, Prognoza demograficzna na lata 2003-2030,
Warszawa
GUS, 2005, Rocznik Demograficzny 2005, Warszawa
Kowaleski J. T., 1991, Ludność w starszym wieku
w rolnictwie polskim. Studium demograficzne, Wydawnictwo
Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź
Okólski M., 2004, Demografia zmiany społecznej,
Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa
Rosset E., 1975, Demografia Polski, t. I. Państwowe
Wydawnictwo Naukowe, Warszawa
Smith S. K., Tayman J., Swanson D. A., 2001, State and
Local Population Projections. Methodology and Analysis,
Kluwer Academic/ Plenum Publishers, New York
Stasiak A. (red.), 2004, Wieś polska w świetle wyników NSP
2002 i PSR 2002. (Aspekty społeczne, ekonomiczne
i przestrzenne), Komitet Przestrzennego Zagospodarowania
Kraju. PAN, Warszawa
Witkowski J. (red.), 1990, Wybrane problemy migracji
ludności wiejskiej w Polsce, SGPiS, Warszawa
(praca
w rolnictwie)
23,3
34,5
26,7
6,9
23,6
38,2
29,2
3,4
Wyłącznie lub głównie
praca poza rolnictwem
2,5
5,3
2,6
0,3
Emerytura lub renta
Inne niezarobkowe
3,0
5,9
3,1
0,5
źródła
0,1
0,2
0,1
0,0
Na utrzymaniu
Źródła nieustalone
a - w rezultacie zaokrągleń nie w każdym przypadku odsetki
utrzymujących się z poszczególnych źródeł sumują się
dokładnie do 100
Źródło: Jak w tablicy 6. Obliczenia własne.
W rozumieniu ekonomicznym (źródeł utrzymania)
wymienione kategorie osób nie mogą być zatem
zaliczone do ludności rolniczej. Obszerniejsze rozważania dotyczące źródeł utrzymania mieszkańców wsi
w roku 2002 w przekrojach wojewódzkich przedstawił
A. Stasiak [2004: 31-34] w opracowaniu – Przemiany
struktur demograficznych i społecznych wsi polskiej po
1946 r. Wizja przyszłości. Wynika z nich, że w wymienionym roku w Polsce było tylko 6 województw,
w których odsetek wiejskich gospodarstw domowych
utrzymujących się wyłącznie lub głównie z rolnictwa
przekraczał 20%. Maksimum w tym względzie wystąpiło w województwie podlaskim (33%). Pozostałe
jednostki, to mazowieckie, wielkopolskie, łódzkie,
lubelskie i kujawsko-pomorskie. Minimalne udziały
wiejskich gospodarstw domowych utrzymujących się
z rolnictwa na wsi wystąpiły w 2002 roku w śląskim
(4,4%), lubuskim (8,3%) i małopolskim (9,6%).
Dodajmy jeszcze, że w kwestii powiązań udziału
starszych osób wśród gospodarujących z powierzchnią
gospodarstw w ujęciu przestrzennym, na podstawie
wyników spisu rolnego z 2002 r., można stwierdzić
oczekiwany kierunek zależności (ujemny) pomiędzy
wymienionymi charakterystykami, siła tego związku
była jednak mała (R= - 0.22).
413
Dorota Kałuża
Zakład Demografii UŁ
Joanna Damińska
Wyższa Szkoła Humanistyczno-Ekonomiczna w Łodzi
Słowa kluczowe: osoby starsze, migracje
!
"
#
$
%
&
'
%
(
$
Na decyzję o przeprowadzce ma wypływ wiele grup
czynników społecznych, psychologicznych i ekonomicznych, które oddziałują z różną siłą m.in. w zależności
od
wieku
osób
uczestniczących
w ruchu
wędrówkowym [Latuch, 1977; Stolarczyk, 1985, 1986;
Charles, Longino, 2001; Quandango 2002].
W przypadku ludności po 60. roku życia zjawisko
migracji jest procesem specyficznym, który nie
podlega tym samym prawidłowościom, jak przemieszczenia innych kategorii ludności. Ludzie starzy
z natury niechętnie zmieniają wieloletnie miejsce
zamieszkania. Często akt migracji ma charakter
wymuszony i związany jest z zapewnieniem opieki
osobie w podeszłym wieku.
Z uwagi na stosunkowo niewielki udział osób po 60.
roku życia uczestniczących w przemieszczeniach,
niewiele miejsca w badaniach ruchu wędrówkowego
poświęca się migrantom w tym wieku.
Celem niniejszego opracowania jest rozpoznanie
prawidłowości migracji zagranicznych osób starszych.
Analizując migracje tej subpopulacji skupiono się na
głównych kierunkach przemieszczeń. Przedstawiona
została również struktura demograficzna seniorów
uczestniczących w migracjach zagranicznych.
Oceniając szanse wystąpienia migracji w zależności od
płci, wykształcenia czy miejsca docelowej imigracji
posłużono się metodą ilorazu szans (odds ratio).
Metoda ta polega na porównywaniu udziału wybranej
ze względu na określoną cechę grupy osób w części
subpopulacji charakteryzującej się tą cechą, a następnie
zestawieniem otrzymanej relacji z taką samą dla grupy,
która stanowi punkt odniesienia.
#
'
%
!
&
0
*
*
'
%
"
4
$
!
-
&
4
%
%
$
*
4
"
*
&
'
%
0
1
!
"
&
-
'
'
"
-
$
0
&
%
!
!
%
2
#
!
.
3
2
!
"
%
*
2
$
/
-
!
&
)
,
2
"
-
%
,
%
4
W okresie powojennym w migracjach zewnętrznych
w Polsce można było wyodrębnić kilka podokresów,
które charakteryzowały się odmiennym nasileniem
tych ruchów. Tuż po drugiej wojnie zmiany polityczne
wiążące się z przesunięciem granic państwowych
wymusiły falę migracji zewnętrznej związaną
z zasiedlaniem ziem zachodnich i północnych kraju.
W sumie w latach 1944-1949 przybyło do Polski
z terenów wschodnich (byłego ZSRR) ponad 1,5 mln
osób. W tym okresie z obszarów Niemiec powróciło do
kraju około 2,1 mln przymusowych robotników.
Z regionów Dolnego i Górnego Śląska, Poznańskiego,
Pomorza Gdańskiego i Zachodniego oraz Warmii
i Mazur do 1950 r. wysiedlono ponad 3 mln Niemców.
W latach 1944-1949 opuściło Polskę ponad 142 tys.
polskich Żydów.
Kolejne nasilenie ruchów zewnętrznych nastąpiło
w latach 1956–1970, które stanowiły następstwo
repatriacji obywateli polskich z terenów byłego
Związku Radzieckiego oraz wyjazdów do Niemiec
i Izraela w ramach akcji łączenia rodzin. W latach
1955–1959 imigracja z b. ZSRR wynosiła 257 tys.
osób. W latach 1961-1967 wyjechało z kraju 3823
obywateli
pochodzenia
żydowskiego.
Liczba
przesiedleńców z Polski do Niemiec w latach 19501970 wynosiła ponad 604 tys. osób.
Lata 1981–1990, były okresem fali emigracji
wywołanej wprowadzeniem stanu wojennego i jego
konsekwencjami społeczno-gospodarczymi. Liczba
2
414
W rozważaniach dotyczących migracji zagranicznych osób
po 60. roku życia pod uwagę zostały wzięte tylko
przemieszczenia na stałe
wyjazdów na stałe z Polski w tym okresie wynosiła
267 tys., przy imigracji 17 tys. osób.
W latach 1990. doszło do zmiany form i częściowo
kierunków migracji zagranicznych w Polsce.
W ostatniej dekadzie dwudziestego wieku można było
obserwować pewną redukcję wyjazdów za granicę przy
jednoczesnym wzroście liczby imigrantów (rys. 1).
W powojennej historii Polski, istniały okresy, w których starsi imigranci stanowili jedną z naj-liczniejszych
grup przybywających do kraju. W latach 1966-1973,
udział osób po 60. roku życia wynosił 36,8%
wszystkich ówczesnych imigrantów.
W latach 1990., ponad 80% wyjeżdżających na stałe
seniorów z Polski osiedlało się w Europie,
z czego zdecydowana większość jako kraj osiedleńczy
deklarowała Niemcy. Kolejnymi tradycyjnymi krajami
osiedleńczymi były Stany Zjednoczone i Kanada.
Wśród osób starszych, które osiedlały się w Polsce,
większość pochodziła z krajów europejskich, głównie z
Niemiec, natomiast w przypadku młodszych
imigrantów częściej niż z Niemiec imigranci
przybywali z Ukrainy, Rosji i Białorusi. Według
wyników NSP’2002 znacząca część imigrantów, która
przybyła
do
Polski
w
latach
1989-2002,
to osoby z polskim obywatelstwem, zaś krajem
drugiego obywatelstwa wśród tej subpopulacji były
najczęściej Niemcy (68% ogółu imigrantów
w wieku 60. i więcej lat).
Biorąc pod uwagę obywatelstwo osób przybyłych
z zagranicy, można sądzić, że mamy do czynienia
z migracja powrotną osób, które emigrowały
w latach 1960., 1970. i 1980., a po osiągnięciu wieku
emerytalnego powracają do kraju.
Rys 1. Migracje zagraniczne w Polsce w latach
1990–2004 (w osobach)
emigranci
2004
2002
2000
1998
1996
1994
1992
1990
30 000
20 000
10 000
0
imigranci
Źródło: Dane Rocznik Demograficzny 2005 s. 29-30
W latach 1991–2000 emigracja z kraju wyniosła 225
tys. osób, a liczba imigrantów wzrosła w po-równaniu
z wcześniejszym dziesięcioleciem do około 73 tys.
osób. Mimo tych zmian saldo migracji zewnętrznych
w całym okresie powojennym było ujemne dla Polski,
a w 2004 r. wynosiło minus 9,4 tys.
Przyglądając się strukturze wieku osób uczestniczących w migracjach zagranicznych, w latach 1990.
na emigrację decydowały się najczęściej osoby
w wieku 35–44 lata, które stanowiły w tym okresie
ponad 20% stałych emigrantów. Należy zwrócić
uwagę, że w ostatniej dekadzie XX wieku o niespełna
połowę wzrósł udział wśród emigrantów osób w wieku
15-24 i 40-44 lata. W roku 2004 młodzież w wieku
15-24 lata stanowiła najliczniejszą grupę (ponad 27%)
wyjeżdżających na stałe. Udział w emigracji osób po
60. roku życia przez ostatnie 14 lat nie zmieniał się w
sposób znaczący, a w 2004 r. wyniósł niespełna 7%.
W przypadku osób osiedlających się w Polsce
w latach 1990. najliczniejszą grupę stanowiły osoby
w wieku 25-34 lata (około 25%). Na przestrzeni
ostatnich lat wśród imigrantów wyraźnie wzrósł udział
grup wieku 35-39 i 40-44 lata. Warto zaznaczyć, że od
1990 r. systematycznie zmniejszał się wśród
imigrantów odsetek osób po 70. roku życia. W latach
1991-2000 udział osób w wieku emerytalnym
(powyżej 60 lat) wśród imigrantów kształtował się na
poziomie 6,7%, a w roku 2004 wyniósł 10,4%.
0
-
$
%
2
0
3
&
'
-
0
$
"
#
-
/
%
-
+
*
!
+
"
'
'
*
-
$
"
&
-
"
4
"
2
-
.
$
2
"
*
"
"
&
2
$
'
-
/
$
-
&
/
-
W migracjach zagranicznych, w ciągu ostatnich ponad
dwudziestu lat, można zauważyć spadek przewagi
liczebnej kobiet nad mężczyznami i to zarówno w imigracji, jak i emigracji (tab. 1).
Odsetek kobiet po 60. roku życia był z reguły wyższy
wśród osób wyjeżdżających niż przyjeżdżających do
kraju. W latach 1981-1990 na 100 przybyłych do
Polski mężczyzn po „sześćdziesiątce” przypadały 132
kobiety,
natomiast
współczynnik
feminizacji
emigrantów w tym wieku wynosił 168. W kolejnej
dekadzie (lata 1990-2000) na 100 imigrantów w wieku
60. lat i więcej przypadało 117,8 kobiet, a wśród
emigrantów 143,5.
W 2004 r. współczynniki feminizacji kształtowały się
w przypadku starszych imigrantów na poziomie 102,5,
a dla emigrantów wyniósł 131,5.
415
Tab. 1 Udział kobiet i mężczyzn w migracjach zagranicznych
osób po 60. roku życia w latach 1990, 1995, 2002 i 2004
Ogółem Mężczyźni Kobiety Ogółem Mężczyźni Kobiety
1990 r.
100,0
48,1
51,8
100,0
41,7
58,3
60-64
100,0
46,7
53,3
100,0
41,3
58,7
65-69
70 lat i
więcej
100,0
52,3
47,7
100,0
51,5
48,5
100,0
46,9
53,1
100,0
31,8
68,2
Rys. 2 Udział w migracjach zagranicznych osób powyżej
60 lat według stanu cywilnego w 2004 r.
1995 r.
100,0
47,9
52,1
100,0
39,8
60,2
60-64
100,0
45,0
55,0
100,0
41,9
58,1
65-69
70 lat i
więcej
100,0
49,8
50,2
100,0
42,5
57,6
100,0
49,0
51,0
100,0
34,0
66,1
80
70
60
50
40
30
20
10
0
2002 r.
60 lat i
więcej
100,0
50,0
50,0
100,0
42,0
57,9
60-64
100,0
52,0
48,0
100,0
46,8
53,2
65-69
70 lat i
więcej
100,0
51,5
48,5
100,0
42,5
57,0
100,0
47,6
52,5
100,0
35,2
64,7
70,76
56,89
24,24
9,13 10,96
kawaler/panna
60 lat i
więcej
Im igranci
100,0
49,4
50,6
100,0
45,7
54,3
60-64
100,0
52,4
47,6
100,0
48,6
51,4
65-69
70 lat i
więcej
100,0
58,5
41,5
100,0
42,0
58,0
100,0
39,6
60,4
100,0
38,1
Źródło: Obliczenia własne na podstawie
Demograficznych z lat 1991, 1996 i 2003
9,74 3,69
Em igranci
Źródło: Obliczenia własne na
Demograficznego 2005, s. 440
podstawie
Rocznika
Wyraźna przewaga kobiet, zarówno w emigracji, jak
i imigracji, w subpopulacji ludności starszej występowała wśród osób samotnych (wdowy). W przypadku
imigrantów przewaga mężczyzn nad kobietami
wystąpiła wśród kawalerów i pozostających w związkach małżeńskich, natomiast w pozo-stałych grupach
stanu cywilnego dominowały kobiety. Starsi emigranci
zdominowani byli we wszystkich kategoriach stanu
cywilnego przez kobiety. Warto zaznaczyć, że w latach
1990. w przypadku emigracji zmniejszyły się
dysproporcje według płci w poszczególnych
kategoriach stanu cywilnego.
Kolejną omawianą charakterystyką jest wykształcenie
osób uczestniczących w migracjach zagranicznych.
W NSP’2002 nie zbierano informacji o poziomie
wykształcenia w momencie migracji, jednak biorąc pod
uwagę wiek migrantów wydaje się, że poziom
wykształcenia w momencie spisu pokrywa się
z poziomem wykształceniem w chwili emigracji
i imigracji.
W odróżnieniu od osób w wieku 15 lat i więcej
przebywających za granicą, wśród których przewa-żały
osoby z wykształceniem średnim, a w następ-nej
kolejności z zasadniczym zawodowym i podstawowym, wśród starszych emigrantów wyjeż-dżających
na stałe ponad 46% miało wykształcenie podstawowe.
2004 r.
60 lat i
więcej
14,59
rozwiedziony/roz
wiedziona
60 lat i
więcej
wdowiec/wdowa
Wiek
Emigranci
żonaty/zamężna
Imigranci
mężczyzn w tym wieku, natomiast wśród imigrantów
taka sama szansa wynosiła 1,06.
W przeciwieństwie do migracji wewnętrznych,
w których przeważały osoby samotne, wśród ludności
powyżej 60. roku życia uczestniczących w migracjach
zagranicznych większość stanowiły osoby pozostające
w związkach małżeńskich (rys. 2). W miarę
przechodzenia do starszych roczników wzrastał
odsetek osób owdowiałych.
61,9
Roczników
Liczebna przewaga kobiet wśród emigrantów
utrzymywała się również w miarę przesuwania się do
coraz starszych grup wieku. Tak duży udział kobiet po
60. roku życia, zwłaszcza w starszych rocznikach,
uczestniczących w emigracji może świadczyć
o wyjazdach głównie samotnych, owdowiałych kobiet
do rodzin (dzieci) mieszkających za granicą.
W przypadku imigrantów tylko w subpopulacji osób po
70. roku życia wystąpiła relatywnie większa przewaga
kobiet nad mężczyznami.
Korzystając z ilorazu szans została oszacowana
możliwość wystąpienia migracji zagranicznej wśród
starszych kobiet w stosunku do mężczyzn.
Prawdopodobieństwo, że w 2004 r. w emigracji będzie
uczestniczyła kobieta po sześćdziesiątce było 1,16 raza
wyższe niż szansa wystąpienia takiego zdarzenia wśród
416
Tab. 3 Poziom wykształcenia
(60 lat i więcej) w 2002 r. (w %)
Osoby z wykształceniem średnim stanowiły 22%,
a zasadniczym zawodowym 20%. Udział emigrantów
w wieku sześćdziesiąt lat i więcej z wyższym
wykształceniem nie przekraczał 10%. Podobnie jak
w migracjach wewnętrznych w miarę przechodzenia do
coraz starszych grup wieku zwiększał się odsetek
emigrantów z wykształceniem podstawowym, który
dla osób po osiemdziesiątym piątym roku życia
wynosił prawie 75% (tab. 2).
Poziom wykształcenia
Wyższe
Policealne
80-84
85 lat
i więcej
75-79
70-74
65-69
60-64
3,1
Średnie
41,7 35,3 35,1 29,1 30,5 77,6 29,7
4,9
3,5
2,8
2,9
8,3
0,6
3,3
2,2
zasadnicze zawodowe
9,3 12,7 12,3 9,8
Podstawowe
24,5 16,7 22,0 35,2 43,5 13,0 45,0
6,9
Ogółem
100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0
Wyższe
35,2 38,5 38,1 38,1 23,3 26,2 23,0
Policealne
2,1
Średnie
29,3 29,8 31,8 25,9 27,7 26,2 30,3
zasadnicze zawodowe
13,8 15,7 15,5 12,9 11,1 12,9 10,5
Mężczyźni
80-84
85 lat
i więcej
75-79
70-74
65-69
60-64
21,4 30,4 27,1 23,2 14,9 5,4 16,1
Policealne
Grupy wieku
w wieku60 lat
i więcej
Grupy wieku
w wieku60 lat
i więcej
Wykształcenie
Wyższe
Ogółem
Wykształcenie
imigrantów
Ogółem
Tab.2. Poziom wykształcenia starszych emigrantów (60 lat i
więcej) w 2002 r. (w %)
Poziom wykształcenia
starszych
9,5
12,1
9,3
7,5
5,4
5,6
4,2
2
2,6
2,3
1,1
0,7
1
1,1
2,4
1,4
2,2
2,1
2,2
2,6
Podstawowe
19,6 13,5 13,2 20,9 35,8 32,4 33,6
Ogółem
100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0
Kobiety
Średnie
22,2 26,2 23,2 18,2 15,3 14,2 11,3
Wyższe
12,0 22,4 16,3 12,2 8,6
1,9 11,1
zasadnicze zawodowe
20,2 23,5 21,2 18,1 15,9 10,9
Policealne
3,8
0,4
Podstawowe
46,2 35,6 43,9
55
62,6 68,4 74,9
Średnie
50,1 40,8 38,3 31,5 32,6 86,2 29,3
Ogółem
100
100
100
zasadnicze zawodowe
6,2
Podstawowe
27,8 19,9 30,5 45,7 49,2 9,8 53,4
100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0
100
100
100
8,5
100
Mężczyźni
7,4
9,6
5,7
9,2
3,2
7,5
3,4
6,1
1,7
1,9
4,3
Wyższe
14,2 15,7 14,1 12,8 10,6 12,3
9,8
Ogółem
Policealne
1,1
1,5
Średnie
20,2 23,3 18,2 19,1 16,3 14,8 13,7
Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych
z NSP’2002 Migracje zagraniczne ludności, GUS, Warszawa
2003, s. 106 i 230
1,3
1,1
0,9
0,6
1,2
zasadnicze zawodowe
29,7 31,6 31,9 26,5 28,8 22,2 15,2
Podstawowe
34,7 28,2 34,8 40,7 43,8 49,5 59,8
Ogółem
100
Wyższe
6,4
9,4
Policealne
2,6
3,6
Średnie
23,4 28,4 26,4 17,8 14,9 13,9 10,3
100
100
100
100
100
100
6,3
4,3
2,7
2,3
1,8
3,1
1,3
0,8
0,9
1
Różnice w poziomie wykształcenia migrantów
zagranicznych były również widoczne w przekroju
według płci. Wyjeżdżający za granicę starsi mężczyźni
byli zdecydowanie lepiej wykształceni od kobiet.
Rzadziej niż kobiety mieli wykształcenie podstawowe,
częściej natomiast wyższe. Wypada zwrócić jednak
uwagę, że rozpatrując poziom wykształcenia
wszystkich emigrantów ze względu na płeć w 2002 r.
dostrzega się, iż kobiety były lepiej wykształcone od
mężczyzn, częściej posia-dały wykształcenie wyższe,
rzadziej zawodowe.
Przybywający starsi mężczyźni z zagranicy najczęściej
mieli
wykształcenie
wyższe
(35%),
a następnie średnie i policealne (31%) oraz zasadni-cze
zawodowe (niespełna 20%), zaś wśród kobiet
przeważało wykształcenie średnie (50%), a następ-nie
podstawowe (27%) i wyższe (12%).
Obliczone ilorazy szans potwierdziły istniejące różnice
w poziomie wykształcenia imigrantów i emigrantów.
Kobiety
zasadnicze zawodowe
Podstawowe
14
17,4 14,5 13,2
9,4
5,6
5,7
53,5 41,1 49,6 63,5 72,3 77,3 81,1
Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych
z NSP’2002 Migracje zagraniczne ludności, GUS, Warszawa
2003, s. 106 i 230
Starsi imigranci byli znacznie lepiej wykształceni od
swoich rówieśników, którzy opuszczali Polskę (tab. 3).
Prawie 42% osób powyżej 60. roku życia, które
przybyły do kraju miało wykształcenie średnie,
a w następnej kolejności znajdowały się osoby z
dyplomem szkoły wyższej (21%).
417
Tab. 4 Przestrzenne rozmieszczenie imigrantów
sześćdziesiątym roku życia w 2002 r. (w %)
Szansa uczestnictwa w emigracji osoby po 60. roku
życia była w 2002 r. 1,82 raza większa niż w przypadku osoby z wykształceniem podstawowym, a analogiczna wartość ilorazu szans w przypadku imigrantów
była znacznie wyższa i wynosiła 5,6.
Prawdopodobieństwo (iloraz szans), że emigracji
podda się mężczyzna z wykształcenie wyższym było
w 2002 r. 1,7 raza większe, niż prawdopodobieństwo
emigracji mężczyzny z wykształceniem podstawowym,
a w przypadku starszej kobiety wynosiło ono 1,26.
W przypadku imigrantów wartości ilorazu szans były
znacznie większe. Biorąc pod uwagę seniorów
mężczyzn szansa, że w imigracji uczestniczył będzie
mężczyzna z wykształceniem wyższym było 7,4 raza
większe niż w przypadku mężczyzny z wykształceniem
podsta-wowym, a analogiczna wartość tego wskaźnika
dla imigrujących starszych kobiet wynosiła 4,5.
,
"
)
'
$
!
%
2
'
-
$
%
4
%
&
&
%
$
/
.
$
/
+
%
'
4
%
#
2
$
-
)
$
%
,
&
2
'
3
%
'
,
!
0
#
,
&
"
1
"
-
-
'
!
!
'
%
(
3
0
po
grupy wieku
Województwa
Polska
w wieku 60
75 lat
i więcej 60-64 65-69 70-74 i więcej
100,0 100,0 100,0 100,0
100,0
Dolnośląskie
8,9
8,1
8,4
9,7
8,7
Kujawsko-pomorskie
4,4
4,4
4,0
3,3
6,0
Lubelskie
3,5
3,3
3,7
3,3
3,6
Lubuskie
2,7
1,6
2,7
2,9
2,5
Łódzkie
5,0
4,2
4,8
4,8
5,3
Małopolskie
12,0 14,4 13,0 11,8
10,6
Mazowieckie
15,1 17,5 16,7 15,2
13,0
Opolskie
2,7
4,2
2,9
2,3
2,7
Podkarpackie
8,5
7,7
9,4
8,4
7,3
Podlaskie
4,3
5,2
5,1
3,8
3,6
Pomorskie
7,2
7,5
6,5
7,4
8,0
10,1
8,7
9,1 10,0
11,7
Świętokrzyskie
2,3
1,7
2,2
2,5
2,2
Warmińsko – mazurskie
3,6
2,7
3,5
4,3
3,1
Wielkopolskie
5,6
4,6
4,1
4,9
8,3
Zachodniopomorskie
4,2
4,3
3,8
5,5
3,4
Śląskie
Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych
z NSP’2002 Migracje zagraniczne ludności, GUS, Warszawa
2003, s. 96
(
W okresie 14 lat najważniejszym regionem docelowym
dla imigrantów z zagranicy było województwo
mazowieckie (19% wszystkich imigrantów), a następnie śląskie (12%), małopolskie i dolnośląskie (po
10%). Najmniej osób przybyłych z zagranicy wybierało województwa świętokrzyskie (2%) i lubuskie (3%).
W przypadku osób starszych przybyłych z zagranicy
w latach 1989-2002 rozkład napływu seniorów
w układzie województw kształtował się nieco
odmiennie od ogółu napływu imigracyjnego. Ponad
siedmioprocentowym udziałem osób po 60. roku życia
w napływie imigracyjnym charakteryzowały się
województwa małopolskie, podkarpackie, podlaskie
oraz kujawsko-pomorskie. W województwach śląskim,
mazowieckim i lubuskim odsetek ludności starszej
przybyłej z zagranicy nie przekraczał 5% imigrantów.
W zdecydowanej większości województw wśród ogółu
imigrantów przeważały kobiety. Wyjątek stanowiły
województwa śląskie i świętokrzyskie, w których
w napływie z zagranicy w latach 1989-2002
zarysowała się przewaga mężczyzn. W przypadku osób
po 60. roku życia przewaga mężczyzn nad kobietami
w tym wieku wystąpiła w zupełnie innych województwach, a mianowicie łódzkim i wielkopolskim.
Ponad 10% ogółu imigrantów po 60. roku życia
przybyłych do Polski osiedlało się w województwach
mazowieckim (15%) i śląskim (10,1%), (tab. 4).
Najmniejszy – niższy niż 3% – udział wśród starszych
imigrantów charakteryzował województwa lubuskie
(2,7%) i świętokrzyskie (2,3%).
W przypadku większości województw wśród starszych
imigrantów przeważały osoby w wieku 60-64 lata.
Wyjątek stanowiły województwa: wielkopolskie (w
którym nieznacznie wśród starszych imigrantów
dominowały osoby powyżej 75.), lubuskie i warmińsko-mazurskie (charakteryzujące się najliczniejszą
grupą w wieku 65-69 lat wśród imigrantów po 60.)
Średnio na 10 tys. osób w wieku 60. i więcej lat
w Polsce przypadało sześciu seniorów przybyłych
z zagranicy, najwięcej – powyżej 8 osób – w województwach małopolskim, podkarpackim, podlaskim
i pomorskim, natomiast najmniejszy wskaźnik
odnotowano w regionach lubelskim i świętokrzyskim
(3,4 osoby na 10 tys. ludności starszej). Warto zwrócić
uwagę, że województwa podlaskie i podkarpackie to
regiony emigracyjne, które w latach 1989-2002
charakteryzowały relatywnie najwyższym natężeniem
emigracji. W związku z czym część imigrantów to byli
emigranci z tych obszarów.
418
,
)
#
2
0
+
!
"
&
'
Biorąc pod uwagę fakt, że zdecydowana większość
osób w tym wieku, która przybyła z zagranicy, miała
polskie obywatelstwo, można sądzić, że w większości
mamy do czynienia z imigracją powrotną. Na uwagę
zasługuje wysoki poziom wykształcenia ludności
powyżej 60. roku życia przybyłej do Polski
w porównaniu z emigrantami i osobami starszymi
biorącymi udział w migracjach wewnątrz kraju. Fakt
ten można tłumaczyć emigracją lat 1960. i 1970.,
w której uczestniczyły głównie osoby młode, lepiej
wykształcone, często kontynuujące naukę za granicą,
a po osiągnięciu wieku emerytalnego powróciły do
kraju.
%
Osoby starsze stanowią niewielki odsetek migrantów
zagranicznych. Udział osób po 60. roku życia jest
wyższy wśród osób przyjeżdżających na stałe do kraju
niż
wyjeżdżających
z
niego.
Amerykańscy
gerontolodzy [Quandango, 2002: 69; Charles, Longino,
2001: 106] wyróżniają trzy odmienne co do przyczyn
i wzorca migracji grupy seniorów, wśród których
dochodzi najczęściej do migracji. Pierwsza grupa
obejmuje młodszych seniorów i występujące w niej
migracje związane są z momentem przejścia na
emeryturę, szukaniem wygodniejszego miejsca życia.
Do drugiej subpopulacji należą osoby mające
dwadzieścia lat więcej, starsi ludzie, którzy stają się
chorzy, wymagają opieki lub zostają samotni. Na tym
etapie życia niektórzy seniorzy przenoszą się w pobliże
dzieci lub bezpośrednio do ich domów. W przypadku
ostatniej grupy, fizyczna niemoc prowadzi do
umieszczenia starszej osoby w domu pomocy, tj. do
instytucjonalizacji starości.
W warunkach polskich we wcześniejszych badaniach
[Latuch, 1977: 51-69; Stolarczyk,1986: 161]
wyróżniono dwa odmienne wzorce migracji seniorów.
W pierwszym przypadku mamy do czynienia
z migracją dobrowolną, zamierzoną. Migracja ta
dotyczy młodszych seniorów, którzy najczęściej
pozostają w związkach małżeńskich, są zdolni do
samodzielnego życia i posiadające źródło utrzymania.
W drugim przypadku migracja dotyczy osób
w zaawansowanym wieku, najczęściej o złym stanie
zdrowia i ma charakter wymuszony.
W przypadku ludności po 60. roku życia, która
uczestniczyła w migracjach zagranicznych (zarówno
wśród imigrantów, jak i emigrantów) przeważały
osoby
będące
w
związkach
małżeńskich
w przeciwieństwie do migracji wewnętrznych,
w których głównie uczestniczyły osoby owdowiałe.
Można zatem sądzić, że przemieszczenia zagraniczne
miały charakter bardziej rodzinny niż wędrówki
wewnętrzne osób starszych w Polsce. Jak wskazują
wyniki NSL’2002, osoby starsze, które przebywały za
granicą to najczęściej małżeństwa bez dzieci,
a w następnej kolejności małżeństwa z dziećmi, gdzie
cała rodzina przebywa za granicą. W przypadku osób
po 70. roku życia wyjeżdżających z Polski na stałe
przeważały znacznie kobiety, gównie wdowy.
Wskazuje to, iż wśród najstarszych osób utrata
małżonka, wymusza najczęściej przeprowadzkę do
opiekunów rodzinnych [Szukalski 2002: 76].
'
%
"
0
"
Charles F., Longino Jr., 2001, Geographical distribution and
migration, R. H.Binstock, L. K. Georgeds [w]: Aging and the
Social Sciences, s. 103-213
Gawryszewski A., 2005, Ludność Polski w XX wieku,
Monografie, PAN IGiPZ, Warszawa, 623 s.
GUS (Główny Urząd Statystyczny), 1992, NSP’1988,
Migracje ludności w Polsce w latach 1979-1988, Warszawa,
243 s.
GUS (Główny Urząd Statystyczny), 1998, Migracje
Zagraniczne ludności w Polsce w latach 1998-1997,
Warszawa, 140 s.
GUS (Główny Urząd Statystyczny) b, 2003, NSP’2002,
Migracje zagraniczne ludności, Warszawa, s. 348
GUS (Główny Urząd Statystyczny) c, 2003, NSP’2002,
Ludność. Stan i struktura demograficzno – społeczna,
Warszawa, 293 s.
Kowaleski J. T. Szukalski P. (red.), 2004, Proces starzenia
się ludności. Potrzeby i wyzwania, Wyd. Biblioteka, Łódź
312 s.
Latuch M., 1977, Przyczyny emigracji osób w starszym wieku
z największych miast w Polsce, „Studia Demograficzne”, nr
50, s. 51–69
Quandango J., 2002, Aging and the life course, Pepper
Institute on Aging and Public Policy, Florida State
University, 240 s.
Rosset E., 1959, Proces starzenia się ludności. Studium
demograficzne, PWG, Warszawa, 594 s.
RRL (Rządowa Rada Ludnościowa), 2001, Sytuacja
demograficzna Polski. Raport 2000 – 2001, Warszawa,260 s.
Szukalski P., 2002, Przepływy międzypokoleniowe i ich
kontekst demograficzny, Wydawnictwo UŁ, Łódź, 234 s.
Wierzchosławski S., 1999, Demograficzne aspekty procesu
starzenia się ludności Polski, „Ruch Prawniczy,
Ekonomiczny i Socjologiczny”, zeszyt 1, s. 19–55
419
Wanda Nowak-Sapota
Uniwersytet Łódzki
Słowa kluczowe: gospodarstwa domowe, ludzie starsi, Polska
Zagadnienie starzenia się polskiego społeczeństwa
powinno znaleźć właściwe miejsce w opracowywaniu
założeń długoterminowej polityki ludnościowej.
Różnorodność znaczenia słowa „starzenie” jest wyznacznikiem zakresu obecnych i przyszłych wyzwań dla
państwa, społeczeństwa, rodziny, które związane są
z tym procesem.
Jakość życia osób starszych nie zależy wyłącznie od
upowszechniania, gwarantowanych przez instytucje
publiczne, świadczeń pieniężnych. Ważną, a nawet
często dominującą rolę, mają relacje osób starszych
z członkami rodziny należącymi do różnych pokoleń
[Szukalski, 2004]. Nie sposób pominąć konieczności
zmian w polityce społecznej państwa w kierunku przebudowy struktur opieki zdrowotnej, zasobów mieszkaniowych, polityki socjalnej i ich dostosowania do potrzeb starszej grupy społeczeństwa w każdym regionie.
Celem opracowania jest prezentacja i analiza danych
statystycznych, które pozwalają na dokonanie oceny
skali problemu starzenia się polskiego społeczeństwa,
poprzez wskazanie miejsca osób starszych w strukturze
gospodarstw domowych, ze szczególnym uwzględnieniem różnic terytorialnych, rozumianych jako
podział miasto-wieś oraz według województw. Podstawą analizy są dane pochodzące z Narodowego Spisu
Powszechnego 2002 roku.
2
.
/
2
"
2
$
%
!
*
2
#
"
2
!
"
-
#
+
!
/
-
W 2002 r. na terenie kraju zamieszkiwało ponad 38230
tys. osób, przy czym dominująca część (około 61,8%)
to mieszkańcy miast. W gospodarstwach domowych
skoncentrowanych było niemal 99% ogółu ludności
kraju, a udział ten wahał się w granicach od około
98,6% w miastach do niemal 99,5% na wsi.. Ludność
w wieku 60 lat i więcej liczyła, w badanym roku,
6483,4 tys. osób i stanowiła 17% ogólnej liczby
ludności Polski, co oznacza wzrost udziału w stosunku
do 1988 r. o ponad 16%.
Obszar kraju, z punktu widzenia udziałów osób w wieku 60 lat i więcej w ogólnej liczbie ludności, można
podzielić na trzy jednorodne, spójne terytorialnie
regiony. Województwa położone wzdłuż wybrzeża
oraz przylegające do nich kujawsko–pomorskie,
lubuskie oraz wielkopolskie tworzą region o naniższych udziałach ludności w starszym wieku. W przedziale średnich poziomów znalazło się 5 województw
Polski południowej, a najwyższe odsetki odnotowano
w regionie środkowo – wschodnim, który obejmuje
pięć województw tworzących spójny terytorialnie
obszar (rys. 1).
Ludność w starszym wieku, tak jak zdecydowana
większość społeczeństwa, skupiona była na ogół
w gospodarstwach domowych, pełniąc rolę jego głowy,
lub pozostając w gospodarstwach kierowanych przez
inne osoby. W 2002 roku w obiektach zbiorowego
zakwaterowania zamieszkiwało łącznie 417,3 tys. osób
(5,2%
ogólnej
liczby
ludności
gospodarstw
domowych), w tym 200,6 tys. mężczyzn i 216,8 tys.
kobiet. W ogólnej liczbie mieszkańców zbiorowych
gospodarstw około 16,6% stanowiła ludność w wieku
60 lat i więcej, a więc zbiorowość licząca 69,2 tys.
osób. Liczebność tej populacji powiększyła się
w porównaniu z 1988 r. o około 14 tys. (niemal 26%),
a udział ludności starszej, w ogólnej liczbie zamieszkałych w gospodarstwach zbiorowych, zwiększył się
ponad dwukrotnie, przy spadku ogólnej liczby ludności
zamieszkującej tego typu obiekty.
Zbiorowość określana pojęciem „ludność starsza”
obejmuje osoby w różnym wieku, przy czym dolna
granica przyjmowana jest na ogół na poziomie 60 lat.
Jest to grupa osób zróżnicowana zarówno z punktu
widzenia możliwości wynikających, między innymi,
z kondycji fizycznej, psychicznej, sytuacji ekonomicznej i pozycji społecznej, jak również z punktu widzenia
szeroko rozumianych potrzeb, których zaspokajanie
jest niezbędne dla zapewnienia godnego życia
[Obraniak 1998, Kowaleski 2000].
420
.
$
2
(
$
$
$
$
*
(
(
*
8
9
:
$
*
#
;
(
(
*
Zbiorowość starszego pokolenia znajduje różnorodne
miejsca w strukturze gospodarstw domowych i rodzin.
Część osób kieruje mniejszymi lub bardziej licznymi
zespołami, pełniąc funkcję głowy gospodarstwa, część
pozostaje w gospodarstwach tworzonych przez inne
osoby.
Według danych ostatniego spisu, w ogólnej liczbie
ludności w starszym wieku pozostającej w gospodarstwach domowych, 23,8% to głowy jednoosobowych
gospodarstw. W zbiorowości głów gospodarstw wieloosobowych, ponad 50% stanowiły osoby mające 60 lat
i więcej. Proporcje te były zróżnicowane w zależności
od płci i miejsca zamieszkania. W miastach osoby
starsze tworzyły najczęściej jednoosobowe gospodarstwa a odsetek ten był wyższy w zbiorowości kobiet.
Gospodarstwa wieloosobowe, mające w swym składzie
osoby w wieku 60 i więcej lat, w 55,6% były
kierowane przez te osoby. Ludność starsza, zamieszkująca na wsi, charakteryzowała się niższym udziałem
(17,5%) jednoosobowych gospodarstw, jak również
mniejszym odsetkiem głów wieloosobowych zespołów.
Potwierdzeniem tych spostrzeżeń są charakterystyki
przedstawiające różnice w strukturze liczby gospodarstw domowych (tablica 1).
Ponad 3981,2 tys. gospodarstw domowych w Polsce
tworzyły osoby w starszym wieku. Oznacza to, że
głowy gospodarstw mające 60 i więcej lat stanowiły
około 30% ogólnej liczby głów gospodarstw
domowych zarejestrowanych w spisie 2002r., a udział
ten był nieco wyższy na wsi (31%) niż w miastach
(29,3%).
Płeć głowy
gospodarstwa
Tab. 1. Gospodarstwa osób w wieku 60 i więcej lat
w strukturze ogółu gospodarstw domowych w 2002 roku
Gospodarstwa domowe
Ogółem
Osób w wieku 60 lat
i więcej
razem miasta wieś razem miasta wieś
w tysiącach
w % ogółu danej
kategorii
Ogółem 13337,0 8964,4 4372,6 29,9
29,3 31,0
Mężczyźni 8012,9 5069,3 2943,6 24,7
24,7 24,6
Kobiety
5324,1 3895,1 1429,0 37,7
35,2 44,3
Źródło: Obliczenia własne na podstawie NSP 2002, GUS
Warszawa 2003
W miastach co czwarte gospodarstwo było kierowane
przez starszego mężczyznę, podobna sytuacja miała
miejsce na wsi (tab. 1). W ogólnej liczbie gospodarstw
kierowanych przez kobietę około 38% stanowiły
gospodarstwa starszych osób, a odsetek ten sięgał
ponad 35% w miastach i aż ponad 44% na wsi.
W strukturze ogółu gospodarstw domowych osób
starszych bardzo zbliżone udziały przypadały na jedno
i dwuosobowe jednostki, zaledwie około 23% gospodarstw liczyło trzy i więcej osób. Proporcje te zmieniały się w kierunku wyższych udziałów jednookobowych (40,3%) a następnie dwuosobowych gospodarstw w miastach oraz mniejszego, około 20%, udziału
trzy i więcej osobowych zespołów. Na obszarach
wiejskich dominowały głowy dwuosobowych gospo-
421
darstw, co trzecie gospodarstwo tworzyła jedna osoba,
ale ponad 15% spośród głów gospodarstw domowych
kierowało zespołem składającym się z 4 i więcej osób,
podczas gdy w miastach udział ten kształtował się na
poziomie około 8% (tablica 2). Zdecydowane różnice
w proporcjach liczebnej wielkości gospodarstw
widoczne są w podziale według płci. Mężczyźni
w około 50% byli głowami dwuosobowych
gospodarstw, z niewielkimi różnicami udziałów w miastach i na wsi. Kobiety, w dominującym stopniu,
tworzyły jednoosobowe gospodarstwa; udział ich
w ogólnej liczbie głów będących w wieku 60 i więcej
lat wahał się w granicach od niemal 57% na wsi do
około 61% w miastach. Przedstawiona analiza danych
spisowych wskazuje, że w strukturze gospodarstw
domowych kierowanych przez ludność w wieku 60
i więcej lat dominująca rolę odgrywały gospodarstwa
jednoosobowe, natomiast wśród wieloosobowych
zespołów małe liczebnie, najczęściej dwuosobowe
gospodarstwa małżeńskie.
W strukturze ogółu gospodarstw w Polsce: jedno
i dwuosobowe jednostki stanowiły 48%, co piąte
gospodarstwo było 3-osobowe, natomiast ponad 32%
przypadało na zespoły 4 i więcej osobowe. Znaczące
różnice dały się zauważyć w proporcjach liczby
gospodarstw według wielkości w miastach i na wsi.
W miastach zdecydowanie dominowały małe liczebnie
jednostki, ponad 74% w zbiorowości gospodarstw
z osobami starszymi i ponad połowa spośród ogółu,
przypadała w udziale jedno i dwuosobowym jednostkom a gospodarstwa 4 i więcej osobowe stanowiły
26,5% ogólnej liczby i 12,6% gospodarstw z osobami
w wieku 60 i więcej lat.
Tab. 3 Gospodarstwa domowe z osobami w wieku 60
i więcej lat według wielkości w 2002 roku.
Gospodarstwa Ogółem
Liczba osób w gospodarstwie
domowe
w
1
2
3
4i
tysiącach
więcej
w procentach ogółu danej
kategorii
Ogółem
Ogółem
13337,0 24,8
23,2
19,9
32,1
Z os 60 lat
i więcej
4800,5
31,8
35,4
13,3
19,5
z 1 osobą
3220,5
47,4
22,6
10,3
19,7
z 2 osobami
1547,1
63,0
18,7
18,3
z 3 osobami i
więcej
32,9
53,0
47,0
Miasta
Ogółem
8964,5
27,7
24,7
21,1
26,5
z os. 60 lat
i więcej
2938,5
36,0
38,1
13,2
12,7
z 1 osobą
2016,1
52,4
24,1
10,4
13,1
z 2 osobami
908,5
70,0
18,8
11,2
z 3 osobami i
więcej
13,9
64,9
35,1
Wieś
Ogółem
4372,5
18,8
20,1
17,5
43,6
z os. 60 lat
i więcej
1861,9
25,2
31,1
13,5
30,2
z 1 osobą
1204,3
39,0
20,0
10,3
30,7
z 2 osobami
638,6
53,0
18,5
28,5
z 3 osobami i
więcej
19,0
44,3
55,7
Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych NSP 2002 r.
Tab. 2 Gospodarstwa domowe ludności w wieku 60
i więcej lat według płci głowy gospodarstwa oraz liczby
osób w gospodarstwie w 2002 roku
Płeć
Gospodarstwa domowe o liczbie osób
głowy
1
2
3
4 i więcej
gospodarstwa
w procentach ogółu danej kategorii
10,5
38,8
12,3
Ogółem
38,4
13,5
52,3
17,3
Mężczyźni
16,9
7,6
7,5
Kobiety
59,5
25,4
Miasta
Mężczyźni
Kobiety
40,3
17,8
60,8
39,4
54,0
26,0
12,2
17,6
7,2
8,1
10,6
6,0
Wieś
Mężczyźni
Kobiety
34,6
15,2
56,8
37,6
49,5
24,0
12,6
16,7
8,1
15,2
18,6
11,1
Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych NSP 2002
Interesujących spostrzeżeń dostarcza analiza struktury
wielkości gospodarstw domowych mających w swym
składzie osoby starsze.
Gospodarstwa, w skład których wchodziła co najmniej
jedna osoba w wieku 60 i więcej lat, stanowiły 36%
ogółu gospodarstw w 2002 r., a była to zbiorowość
licząca 4800,5 tys. jednostek. Podział liczby tych
jednostek pomiędzy gospodarstwa według wielkości
był odmienny w stosunku do struktury ogólnopolskiej
(tab. 3). Gospodarstwa domowe z osobami starszymi
były małe liczebnie: ponad 67% ich ogólnej liczby
zajmowały jedno i dwuosobowe a niemal co piąte
gospodarstwo miało w swym składzie 4 i więcej osób.
Większe liczebnie gospodarstwa charakterystyczne
były dla terenów wiejskich. W strukturze ogółu
jednostek 43,6% zajmowały zespoły 4 i więcej osobowe, co piąte gospodarstwo liczyło dwie osoby a około
19% stanowiły jednoosobowe gospodarstwa. Wśród
gospodarstw ze starszą ludnością większy był udział
jedno i dwuosobowych, ale znaczącą pozycję zajmowały również 4 i więcej osobowe zespoły (30,2%).
Osoby w starszym wieku tworzą samodzielne
gospodarstwa, lub pozostają w zespołach kierowanych
422
przez inne osoby. Zamieszczone informacje liczbowe
w tablicy 3 pozwalają dostrzec pewne prawidłowości.
W ogólnej liczbie gospodarstw z jedną osobą w wieku
60 i więcej lat 47,4% to głowy jednoosobowego
gospodarstwa; odsetek ten był wyższy w miastach
(52,4%) niż na wsi (39%). Dwuosobowe zespoły,
w skład których wchodziły osoby starsze, stanowiły
większy udział w miastach (24,1%) niż na wsi (20%),
przy średnim dla ogółu 22,6%. W strukturze gospodarstw z 2 osobami w wieku 60 i więcej lat wyraźnie
dominowały dwuosobowe gospodarstwa, udział ich
sięgał 63% w kraju przy relatywnie wysokim
w miastach (70%) i niższym na wsi (53%). Można
przypuszczać, że były to przede wszystkim pary
małżeńskie i partnerskie osób w starszym wieku oraz,
w niewielkim odsetku, dzieci w wieku 60 i więcej lat
z rodzicami w podeszłym wieku, na co wskazują
poprzednie analizy. Potwierdzeniem tezy, że starsze
wiekiem dzieci opiekują się jeszcze starszymi
rodzicami, jest duży udział gospodarstw 3 osobowych
tworzonych wyłącznie przez osoby starsze w ogólnej
liczbie zespołów z trzema osobami w wieku 60 i więcej
lat, wynoszący ogółem 53% oraz około 65% w miastach i 44,3% na wsi. Ludność starszego pokolenia na
wsi, częściej niż w miastach, zamieszkiwała w wieloosobowych gospodarstwach. W gospodarstwach
z 1 osobą w wieku 60 i więcej lat na wsi, niemal 31%
stanowiły 4 i więcej osobowe zespoły, w miastach
udział takich gospodarstw osiągnął poziom około 13%.
W zbiorowości gospodarstw z 4 i więcej osobami
starszymi udział większych liczebnie zespołów sięgał
55,7% na wsi i około 35% w miastach.
(
#
+
+
!
'
/
"
&
-
/
#
(
$
%
-
'
&
3
%
4
!
'
%
,
3
1
-
'
*
2
#
"
2
wszystkich gospodarstw w Polsce, jak również
kierowanych przez osoby w wieku 60 lat i więcej i to
zarówno w miastach i na wsi. Osoby starsze, w dominującym stopniu, tworzyły niewielkie liczebnie zaspoły, czego potwierdzeniem jest mniejsza średnia liczba
osób przypadająca na jedno gospodarstwo w porównaniu ze średnią dla ogółu gospodarstw domowych.
W 2002 roku gospodarstwa o najmniejszej liczebnie
wielkości odnotowano w województwie łódzkim (2,63
osób) a największe w podkarpackim (3,38 osób).
W obszarze relatywnie niskich wartości średniej
znalazły się, obok łódzkiego, województwo zachodniopomorskie, dwa województwa Polski południowozachodniej oraz mazowieckie. Największą przeciętną
wielkością gospodarstwa domowego legitymowały się,
obok podkarpackiego, małopolskie i wielkopolskie.
Znajomość rozwoju liczby i przekształceń w strukturze
gospodarstw domowych mają ogromne znaczenie dla
przygotowania założeń i realizacji planów społecznogospodarczych kraju oraz jego regionów. Szczególnie
istotną rolę w tym zakresie spełniają prognozy
długoterminowe, które umożliwiają nakreślenie
podstawowych problemów, które będą się pojawiać
w związku z tendencjami zmian stanu i struktury
demograficznej społeczeństwa. Zmiany te w bezpośredni sposób wpływają na rozwój liczby gospodarstw
domowych oraz ich strukturę według wielkości.
Prognoza gospodarstw domowych, opracowana przez
GUS, obejmuje okres lat 2003-2030. Podstawą
obliczeń prognostycznych były wyniki Powszechnego
Spisu Ludności i Mieszkań przeprowadzonego w 2002
roku oraz prognoza ludności na lata 2003-2030 według
województw w przekroju miast i wsi [GUS, 2004].
Założenia prognostyczne dotyczą przede wszystkim
uwarunkowań demograficznych i rodzinnych. W zakresie zmian czynników ekonomicznych i sytuacji
mieszkaniowej przyjęto ogólne kierunki trendów ze
względu na brak szczegółowych prognoz rozwoju
gospodarczego, szczególnie dla województw.
Ogólna liczba ludności w gospodarstwach domowych
od 2002 roku będzie systematycznie zmniejszała się,
osiągając w 2030 roku poziom 34906,6 tys. Spadek
o 7,6% będzie wyłącznie udziałem miast, na terenie
których liczba ludności w gospodarstwach zmniejszy
się do 19959,5 tys.(około 12%). Liczba ludności
w gospodarstwach domowych na wsi wzrośnie do
14947,1 tys., czyli o około 2,8%.
Powiększać się będzie również zbiorowość ludności
zamieszkującej obiekty zbiorowego zakwaterowania,
osiągając w 2030 roku poziom niemal 800 tys., co
!
0
Ludność gospodarstw domowych w Polsce wzrastała
zdecydowanie wolniej niż liczba gospodarstw.
Tendencje dotyczące kierunku i stopnia zmian były
zróżnicowane w zależności od wieku, płci głowy
gospodarstwa, jak również miejsca zamieszkania.
Konsekwencją tych trendów są widoczne różnice
w poziomie średniej wielkości gospodarstwa w miastach i na wsi oraz poszczególnych województwach.
W 2002 roku statystyczne gospodarstwo domowe
w Polsce liczyło średnio 2,84 osób i było mniejsze
w miastach (2,60 osób) niż na wsi (3,33 osób).
Mężczyźni byli głowami większych liczebnie zespołów
niż kobiety. Prawidłowość ta charakterystyczna jest dla
423
gospodarstw wyniesie około 41% w stosunku do 30,7
% w 2002 roku.
Szybsze tempo wzrostu liczby gospodarstw domowych
niż liczby ludności skupionej w ich składzie da
w efekcie zmniejszanie się przeciętnej wielkości
gospodarstwa. Małe liczebnie gospodarstwa osób
starszych w 2002 roku zmniejszą się w 2030 roku
o ponad 9 %, co w dominującym stopniu będzie
konsekwencją dużego spadku średniej wielkości
gospodarstw wiejskich (o około 19%) i powolnego, ale
systematycznego w miastach (o 4%). Statystyczne
gospodarstwo kierowane przez osobę w wieku 60 lat
i więcej będzie miało w swym składzie, w docelowym
roku prognozy, średnio 1,46 osób, przy średniej dla
miast 1,43 osób i dla wsi 1,52 osób.
Największy spadek przeciętnej wielkości gospodarstwa
domowego przewiduje się w województwach: Podlaskim, podkarpackim, świętokrzyskim i wielkopolskim.
Liczba osób w gospodarstwie zmniejszy się w granicach od około 13% w świętokrzyskim do ponad 18%
w podlaskim, czyli w regionie o najwyższej średniej
w 2002 roku. Gospodarstwa domowe w województwach Polski północnej i pasa zachodniego zmniejszą
swoją liczebność średnio o około 7%, a w regionie tym
znajdzie się również śląskie, gdzie przewidywany jest
najmniejszy spadek (o ponad 3%). Zmiany te
spowodują niewielkie przesunięcia w składzie
regionów w 2030 roku w stosunku do stanu w 2002
roku. W obszarze najmniejszych liczebnie gospodarstw znajdzie się 6 województw, spośród których cztery
stanowią spójny terytorialnie region skupiający ziemie
zachodnie i północne. W zbiorze znajdzie się ponownie
województwo śląskie oraz dołączy łódzkie, które
w 2002 roku należało do obszaru średnich wielkości
gospodarstwa domowego. Region opuszczą województwa mazowieckie i warmińsko–mazurskie przechodząc
do następnego, co do przeciętnej liczby osób
w gospodarstwie, regionu. Obszar największych
liczebnie gospodarstw domowych powiększy się
o województwo małopolskie (rys. 2).
Zmiany
przeciętnej
wielkości
gospodarstwa
uwarunkowane są przekształceniami w strukturze
wielkości gospodarstw, idącymi w kierunku wzrostu
udziałów małych liczebnie jednostek i spadku
udziałów wieloosobowych zespołów. Znaczna rola
w tym procesie przypada starszemu pokoleniu.
W strukturze gospodarstw jednoosobowych dominują
głowy gospodarstw w wieku 60 lat i więcej a wśród
dwuosobowych zajmują znaczącą pozycję.
oznacza niemal podwojenie się liczebnych rozmiarów
tej grupy osób w stosunku do 2002 roku. Przyrosty
będą zróżnicowane w poszczególnych grupach wieku
,ale największe przewiduje się wśród starszych
wiekiem osób, szczególnie powyżej 74 lat.
Obliczenia prognostyczne są wynikiem zakładanych
przekształceń w strukturze demograficznej ludności
[Jelonek, 2004]. Niższy poziom dzietności kobiet
i większy spadek umieralności powodować będą
zmniejszanie się populacji dzieci przy wzrastającej
liczbie osób w starszym wieku. Znajdzie to odzierciedlenie w strukturze wielkości gospodarstw
domowych, czego potwierdzeniem jest przewidywany
dalszy spadek przeciętnej wielkości gospodarstwa.
Jak już wspomniano, w 2002 roku statystyczne
gospodarstwo w Polsce liczyło średnio 2,84 osób,
w miastach 2,60 osób, a na wsi 3,33. Do 2030 roku
przewidywany jest spadek przeciętnej liczby osób
w gospodarstwie, zdecydowanie szybszy na wsi.
Gospodarstwo domowe w Polsce będzie miało w swym
składzie, w docelowym roku prognozy, około 2,3 osób
i będzie mniejsze w stosunku do 2002 roku o niemal
20%. Tak duży spadek będzie konsekwencją
zmniejszenia się wielkości gospodarstw na wsi z 3,33
osób w roku wyjściowym do 2,4 osób w 2030 roku (o
około 27%), liczebność gospodarstwa miejskiego
obniży się o ponad 15% i osiągnie poziom 2,2 osób.
iczba starszej ludności w gospodarstwach domowych
w latach 2002-2005 wzrośnie o około 49 tys. osób na
skutek niemal 3% przyrostu w miastach, na wsi
obserwowany będzie jeszcze ponad 2% spadek
populacji. Na okres lat 2010-2020 przewiduje się intensywne powiększenie zbiorowości osób starszych skoncentrowanych w gospodarstwach domowych i dalszy
wzrost ich liczby do 2030 roku. Społeczność starszego
pokolenia zwiększy się w docelowym roku prognozy
w miastach o około 63%, na wsi o 50,5%, co oznacza
wzrost ogólnej liczby w kraju z 6411,3 tys. osób
w 2002 roku do ponad 10130 tys. w 2030 roku
(o 58%). Zdecydowanie szybciej wzrastać będzie
liczba gospodarstw domowych kierowanych przez
osoby w wieku 60 lat i więcej. W latach 2002-2030
ogólna liczba wzrośnie o 74%, co jest udziałem
przyrostu w miastach o ponad 68% i na wsi aż o około
85%. Gospodarstwa domowe osób starszych stanowić
będą w 2030 roku 45,6% ogólnej liczby gospodarstw
w kraju. W miastach niemal co drugie gospodarstwo
kierowane będzie przez osobę w wieku 60 lat i więcej
(48,8%), natomiast na wsi odsetek starszych głów
424
Rys. 2 Przeciętna liczba osób w gospodarstwie domowym
kierowanym przez ludność w wieku 60 lat i więcej według
województw w 2030 roku.
osoby starszego pokolenia od około 13% w śląskim
do ponad 84% w lubuskim. Obszary wiejskie będą się
charakteryzować większą różnorodnością zmian.
Największy spadek udziału ma nastąpić w województwie śląskim (około 28%), największy wzrost –
w lubuskim (o 26,6 %). Regiony według stopnia zmian
udziałów w miastach i na wsi poszczególnych
województw prezentuje rysunek 3.
Na obszarze miast dwa województwa utworzyły jedno
- jednostkowe regiony: śląskie o najniższym wzroście
odsetka oraz lubuskie, legitymujące się najwyższym
przyrostem. W regionie charakteryzującym się zrostem
w przedziale 42%-47% znalazły się trzy województwa
tworzące spójny terytorialnie obszar. W pięciu
województwach, układających się wzdłuż pasa od
północy do południa Polski, przewiduje się wzrosty w
granicach około 47%-52%, natomiast przyrost udziału
od 52,1% do około 67% - w pięciu, rozproszonych
terytorialnie jednostkach, znajdujących się na zachodnich, południowych i wschodnich obrzeżach kraju.
Przewiduje się, że na terenach wiejskich spadek
udziału gospodarstw jednoosobowych, obok śląskiego
(legitymującego się największym spadkiem), dotyczyć
będzie sześciu województw środkowo – wschodniej
Polski (w przedziale od 2% do 8%).
Wzrost udziałów w granicach od 2% do 8%
przewidywany jest w pasie czterech województw
z północno – wschodniego do południowo –
zachodniego krańca Polski oraz w małopolskim,
natomiast przyrosty w granicach około 9% - 13%
oczekiwane są w pomorskim i zachodniopomorskim.
Przewidywane zmiany w udziale gospodarstw
jednoosobowych, kierowanych przez osoby starszego
pokolenia, spowodują zmiany na mapie zbliżonych
typologicznie województw zarówno na terenach miast
jak i wsi (rys. 4).
Zmiany w składzie relatywnie jednorodnych regionów
w stosunku do 2002 roku nie będą radykalne i dotyczyć
będą kilku województw. Najbardziej istotne
przewidywane są dla śląskiego, które w typologii miast
w 2030 roku znajdzie się w regionie najniższych
udziałów, podczas gdy w 2002 roku było w gronie
jednostek o najwyższym odsetku.. Na obszarach
wiejskich podobna sytuacja nastąpi województwie
opolskim z tym, że kierunek zmian jest przeciwny,
czyli z regionu najniższych wartości miernika w 2002
roku nastąpi przesunięcie do regionu o najwyższych
udziałach w 2030 roku.
Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych w: Prognoza
gospodarstw domowych w Polsce według województw na
lata 2002 – 2030, GUS, Warszawa 2004.
W Polsce w 2030 roku liczba gospodarstw jednoosobowych wzrośnie w stosunku do 2002 roku o ponad
55% a to oznacza, że co trzecie gospodarstwo będzie
kierowane przez pojedynczą osobę. Przewiduje się, że
w tym samym czasie liczba gospodarstw jednoosobowych kierowanych przez osoby w wieku 60 lat
i więcej podwoi się a
intensyfikacja wzrostu
prognozowana jest na lata 2010-2030. Udział jednoosobowych gospodarstw osób starszych w ogólnej ich
liczbie wahać się będzie w granicach od 57,3% dla wsi
do 64,1%w miastach, przy średniej w kraju 61,6%.
Struktura gospodarstw domowych, których głową jest
osoba w wieku 60 lat i więcej, nadal będzie
zdominowana udziałem jednoosobowych gospodarstw,
drugą pozycję zajmują odsetki dwuosobowych
jednostek. W 2030 roku w ogólnej liczbie gospodarstw
kierowanych przez osoby starsze 83,6% stanowić będą
gospodarstwa jedno i dwuosobowe, w miastach udział
ten wyniesie około 85% a na wsi niemal 82%.
Przewidywany jest niemal równomierny przyrost tej
kategorii jednostek w całym okresie prognostycznym,
ale przede wszystkim na skutek wzrostu liczby
i udziału gospodarstw jednoosobowych. Zbiorowość
dwuosobowych gospodarstw ulegać będzie zmniejszeniu, szczególnie w miastach, na wsi zaznaczy się
niewielki wzrost udziału do 38,2% w 2030 roku
w stosunku do 37,5% w 2002 roku.
Kierunek i stopień zmian będzie zróżnicowany
w miastach i na wsi poszczególnych województw.
W miastach przewidywany jest wzrost udziału
gospodarstw jednoosobowych kierowanych przez
425
Rys. 3 Typologia województw według dynamiki udziałów gospodarstw jednoosobowych w 2030 roku w stosunku do 2002 roku
w miastach i na wsi
MIASTA
WIEŚ
Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych w: Prognoza gospodarstw domowych w Polsce według województw na lata 2002 –
2030, GUS, Warszawa 2004.
Rys. 4. Udział gospodarstw jednoosobowych osób w wieku 60 lat i więcej w ich ogólnej liczbie danego województwa w 2030 roku.
MIASTA
WIEŚ
Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych w: Prognoza gospodarstw domowych w Polsce według województw na lata 2002 –
2030, GUS, Warszawa 2004.
426
)
#
2
0
+
!
"
&
'
%
czym w miastach tylko do roku 2015, na wsi także po
roku 2020. Zdecydowanie szybciej niż ogólna liczba
badanych
jednostek
wzrastać
będzie
liczba
gospodarstw domowych kierowanych przez osoby
w wieku 60 i więcej lat.
9. Gospodarstwa domowe osób starszych stanowić
będą w 2030 roku 45,6% ogólnej liczby gospodarstw
w kraju. W miastach przewidywany jest wzrost odsetka
głów gospodarstw w wieku 60 lat więcej do poziomu
48,8% co oznacza, że niemal co drugie gospodarstwo
na terenie miast kierowane będzie przez osobę w wieku
60 i więcej lat. Na wsi odsetek głów gospodarstw
starszego pokolenia w ich ogólnej liczbie wyniesie
około 41%, czyli w stosunku do 2002 roku nastąpi jego
wzrost o około 33,5%.
10. Struktura gospodarstw domowych osób starszych
będzie zdominowana udziałem jednoosobowych
gospodarstw, a statystyczne gospodarstwo będzie
liczyło około 1,46 osób, przy średniej dla miast 1,43
osób i dla wsi 1,52 osób.
11. Zmiany w liczbie i strukturze gospodarstw
domowych będą miały zróżnicowany charakter w poszczególnych regionach kraju. Główny kierunek zmian,
to szybszy wzrost liczy i udziałów gospodarstw
domowych kierowanych przez osoby starsze oraz
zwiększająca
się
w
ich
strukturze
liczba
jednoosobowych gospodarstw, szczególnie w zbiorowości pań.
12. Zmiany
udziału
gospodarstw
domowych
kierowanych przez osoby w wieku 60 lat i więcej
w województwach będą zróżnicowane, zarówno pod
względem stopnia jak i kierunku.
Celem prezentowanego opracowania, był opis
podstawowych kierunków rozwoju liczby gospodarstw
domowych kierowanych przez ludność w wieku 60
i więcej lat oraz przekształceń w ich demograficznej
strukturze. Niemal we wszystkich krajach Europy
zmiany wykazują zbliżone trendy, chociaż tempo
i intensywność tych zmian są zróżnicowane w czasie.
Demograficzne aspekty rozwoju liczby gospodarstw
domowych rozpatrywane są na ogół w kontekście
przemian zasobów ludzkich oraz przemian w ich
składzie według wieku, płci i stanu cywilnego.
W hierarchii pozostałych czynników istotną pozycję
zajmują determinanty określające kondycję społecznoekonomiczną społeczeństwa, które często decydują
o możliwości tworzenia samodzielnego gospodarstwa
[Nowak-Sapota, 2002]. Obserwowaną prawidłowością
w większości krajów jest spadek przeciętnej wielkości
gospodarstwa, ale stopień tych zmian uwarunkowany
Prezentowana w opracowaniu analiza przestrzennego
zróżnicowania struktury gospodarstw domowych
ludności starszego pokolenia upoważnia do sformujłowania następujących wniosków:
1. Według danych NSP w 2002 roku obszar kraju
zamieszkiwało 38230 tys. osób, spośród których około
99% stanowiła ludność skoncentrowana w gospodarstwach domowych.
2. Liczba osób zamieszkałych w obiektach
zbiorowego zakwaterowania obniżyła się w stosunku
do 1988 roku o około 324,4 tys., co jest konsekwencją
spadku liczby młodszych roczników. Ludność w wieku
60 lat i więcej zwiększyła liczbę należących do
członków gospodarstw zbiorowych o 4 tys., w tym
o ponad 3 tys. wzrosła populacja mężczyzn.
3. W badanym okresie odnotowano znaczny przyrost
liczby gospodarstw domowych, a wysokie względne
przyrosty charakterystyczne były dla miast. Ogólna
liczba gospodarstw domowych wzrasta szybciej niż
liczba osób wchodzących w ich skład. Znajduje to
swoje odzwierciedlenie w zmniejszaniu się przeciętnej
wielkości gospodarstw.
4. Zmiany w liczbie oraz strukturze ogółu ludności
przekładają się na tendencje zmian w zakresie stanu
i składu osobowego gospodarstw domowych. Proces
starzenia się populacji wpływa bezpośrednio na wzrost
bezwzględnej liczby gospodarstw oraz przekształceń
w ich strukturze.
5. Populacja osób w wieku 60 lat i więcej liczyła
w 2002 roku 6483,4 tys., przy czym w gospodarstwach
domowych zamieszkiwało około 99% ogółu tej grupy
ludności, czyli 6414,4 tys. osób. Na wsi osoby starsze
stanowiły 17,5% ludności gospodarstw domowych,
w miastach odsetek był niższy (16,7%), przy średnim
w Polsce około 17%.
6. Osoby starsze były głowami około 30% ogólnej
liczby gospodarstw domowych. W zbiorowości głów
płci męskiej, co czarta osoba legitymowała się wiekiem
60 lat i więcej, natomiast w ogólnej liczbie
gospodarstw, których głową była kobieta około 38%
stanowiły osoby starszego pokolenia.
7. Przekształcenia w strukturze gospodarstw domowych powodują, że gospodarstwo kierowane przez
starszą osobę jest, niezależnie od płci i miejsca
zamieszkania, mniejsze liczebnie niż dla ogółu.
8. Według prognozy opracowanej w GUS przewiduje
się, że liczba gospodarstw domowych w latach 20052020 będzie dość intensywnie powiększała się, przy
427
Szukalski P., 2004, Demograficzne przemiany rodziny –
wyzwania dla współczesnych społeczeństw, „Ruch
Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny”, nr 4
jest wieloma czynnikami. Istotną rolę w tym zakresie,
obok czynników demograficznych i społeczno –
ekonomicznych, odgrywa rodzaj i typ jednostek
osadniczych (miasto, duże miasto, wieś), czy też
położenie geograficzne [Kurek 2002, Nowak-Sapota
2000]. Średnia wielkość gospodarstwa jest generalnie
wyższa w miejscowościach małych oraz na obszarach
wiejskich.
Starzenie się społeczeństwa, które jest konsekwencją
spadku urodzeń i wydłużającego się okresu życia
jednostek, odgrywa bardzo istotną rolę w procesie
rozwoju liczby gospodarstw domowych, zmian
strukturalnych ich składu osobowego i rodzinnego.
Przewidywane do 2030 roku trendy nie sygnalizują
zmian kierunku w tym zakresie. Liczba gospodarstw
będzie w ciągu najbliższych 15 lat wzrastała
niezależnie od zmian ogólnej liczby ludności, a średnia
wielkość gospodarstwa nadal będzie ulegała
zmniejszeniu. Należy również oczekiwać utrzymywania się zróżnicowania intensywności zmian w tym
zakresie dla poszczególnych regionów kraju.
'
%
"
0
"
GUS (Główny Urząd Statystyczny), 2003, Gospodarstwa
domowe i rodziny., NSP 2002
GUS (Główny Urząd Statystyczny), 2003, Ludność
i gospodarstwa domowe. Stan i struktura społeczno –
ekonomiczna, NSP 2002
GUS (Główny Urząd Statystyczny), 2004, Prognoza
gospodarstw domowych w Polsce według województw na
lata 2003 – 2030
Jelonek A, 2004., Proces starzenia się ludności Polski
w perspektywie trzech najbliższych dziesięcioleci, [w]:
„Nasze starzejące się społeczeństwo. Nadzieje i zagrożenia”,
red. Kowaleski J.T., Szukalski P. UŁ, Łódż
Kowaleski J.T., 2000, Starzenie się ludności Polski – stan
aktualny i przyszłość, [w]: „Sytuacja zdrowotna osób
w starszym wieku w Polsce. Aspekt medyczny i społecznodemograficzny,”.Łódź
Kurek S., 2002, Przestrzenne zróżnicowanie starzenia się
ludności w Polsce w układzie miast i gmin w okresie19881998., [w]: „Proces starzenia się ludności, potrzeby
i wyzwania.” red. Kowaleski J.T., Szukalski P., Łódź
Nowak-Sapota W., 2002, Gospodarstwa domowe osób
w starszym wieku – aspekt demograficzny., [w]: „Proces
starzenia się ludności, potrzeby i wyzwania.,” red. Kowaleski
J.T., Szukalski P., Łódź
Obraniak W., 1998, Struktura demograficzna ludzi starych
w Łodzi, [w]: „Sytuacja zdrowotna osób w starszym wieku
w Polsce. Aspekt medyczny i społeczno-
428
Zbigniew Długosz
Akademia Pedagogiczna w Krakowie
Słowa kluczowe: starość demograficzna, ludzie starzy, Europa
!
"
#
$
%
&
'
w robieniu tzw. kariery, bądź przeświadczeniem
o gorszym starcie w życie zawodowe będąc obarczoną
dziećmi, stąd odkładanie na później zawiązywanie
rodziny staje się zjawiskiem coraz powszechniejszym.
Innym, równie ważnym, coraz częstszym czynnikiem
jest zachowanie przez kobiety niezależności, przynajmniej w pierwszym okresie samodzielności zawodowej, niezależnej od współmałżonka. Te jak i inne
uwarunkowania z różnym nasileniem kształtują
współczesność społeczno-demograficzną i nieuchronnie prowadzić mogą do pogłębiającego się procesu
starzenia się ludności.
Istotną kwestią w badaniach nad stanem i procesem
tego zjawiska jest sam w sobie problem ludzi starych
jako populacji niehomogenicznej [Szukalski, 2004]
z różnymi uwarunkowaniami zdrowotnymi i socjalnobytowymi. Wprawdzie te kwestie leżą w sferze
medycznej, psychologiczno-socjologicznej i społecznej, niemniej badanie stanu struktury i zmian w udziale
osób starszych jest równie ważne. W szczególności
dotyczy to tzw. grupy ludności sędziwej, określanej
najczęściej w przedziale wieku powyżej 85 lat. Ich
problemy i relacje względem ludności młodych mają
i jeszcze długo będą miały ważne znaczenie głownie
w krajach o stosunkowo słabo rozwiniętej
infrastrukturze społecznej i o pewnych, utrwalonych
bardziej lub mniej tradycjach powiązań rodzin
wielopokoleniowych.
Dlatego celem niniejszego opracowania jest z jednej
strony przedstawienie stanu poziomu starości demograficznej w 2004 r. i perspektyw procesu starzenia się
ludności w Europie do 2025 r., a z drugiej strony
zwrócenie uwagi na niektóre relacje ludności sędziwej
względem pozostałych kategorii społeczeństwa.
Analizę oparto na porównywalnym materiale
empirycznym odnoszącym się do układów przestrzennych w krajach Europy z wyjątkiem małych państw, tj.
Andory, Liechtensteinu, Malty, Monako, San Marino
i Watykanu, dla których brak było jednorodnych
danych w materiałach statystyki bieżącej (dane
%
Zjawisko starzenia się ludności należy dziś do ważnych
problemów w badaniach demograficznych szczególnie
w krajach Europy [Długosz, 1996, 2002, 2003].
Szybkie tempo tego procesu odczuły już wcześniej
niektóre kraje naszego kontynentu, teraz proces ten
obejmuje także i te, które zazwyczaj uchodziły za
państwa o ludności młodej, w tym także Polskę
[Kurek, 2003, 2005]. Jest to wynikiem zarówno
uwarunkowań demograficznych, jak i szczególnie
w naszym regionie Europy, przemian społecznogospodarczych, które dokonują się w ostatnich
kilkunastu latach. Względy natury ekonomicznej,
a nade wszystko w sferze uwarunkowań społecznych
wyraźnie oddziałują na sytuację w krajach Europy
Środkowo-Wschodniej. Szczególnie w ostatnich dekadach lat nałożył się na siebie cały splot czynników,
które spotęgowały proces starzenia się społeczeństw
uchodzących do tej pory za relatywnie młode. Do
grupy bezpośrednich czynników w układach regionalnych należy przede wszystkim zaliczyć spadek liczby
urodzeń, zróżnicowane tempo wydłużanie się przeciętnego trwania życia, kształtowanie się zmian w relacjach struktur wieku związanych z przesuwaniem się
„ku starości” roczników powojennych fal wyżów
i niżów demograficznych oraz tendencje w migracjach
zagranicznych. W tym ostatnim przypadku,
przemieszczenia ludności mają podwójny wymiar,
gdyż mając na względzie fakt, iż migruje głównie
ludność młoda, uszczupla to z jednej strony na
obszarach emigracyjnych bezpośrednio udział tej
kategorii społeczeństwa, a z drugiej strony wpływa
pośrednio na spadek potencjału rozrodczości na tym
obszarze. Wśród innych pośrednich czynników
wpływających na starzenie się społeczeństw, szczególnie w krajach środkowo-wschodniej Europy, należy
zaliczyć: zmieniający się modelu rodziny, co wynika
w dużej mierze ze wzrostu aktywności zawodowej
kobiet, a co z kolei podyktowane jest swobodą
429
Eurostatu), jak również w
Population Ageing (1950-2050).
(
%
#
"
.
"
#
"
materiałach
w wieku 65 lat i więcej (ryc. 1) należy stwierdzić, iż
średnio dla całego kontynentu kształtował się on na
poziomie 15%, niemniej jednak w układzie
przestrzennym silnie był zróżnicowany. W grupie
kategorii państw o najwyższym udziale ludności
najstarszej znalazły się Włochy (19,2%), Szwecja
(17,2), Belgia (17,1), Niemcy (18,0), Grecja (17,5)
i Bułgaria (17,1), natomiast wśród państw o najniższym odsetku ludności – Albania (8,3%), Mołdawia
(10,3), Macedonia (10,7), Słowacja (11,5), Polska
(13,0), Irlandia (11,1), Islandia (11,8) i Cypr (11,9).
World
Y
Przedmiotem analizy stanu zaawansowania starości
demograficznej były mierniki odsetka ludności
w wieku powyżej 65 lat i indeksu starości
demograficznej (ISD), a w przypadku dynamiki –
współczynnik starzenia się demograficznego (WSD)
[Długosz, 1998]. Odniesiono się także do stanu i zmian
w relacjach między ludnością starą (umownie
określaną jako aktywną zawodowo), posługując się
wskaźnikiem wsparcia międzypokoleniowego (WWM),
oraz w podobnym układzie zaprezentowano relacje
między kategorią ludności określanej jako sędziwa,
a populacją określaną teoretycznie jako ich dzieci,
wykorzystując wskaźnik potencjalnego wsparcia
(WPW).
L +
=
×C ;
L−
I SD
L
L
WWM =
gdzie:
L
=
L
WPW
/
'
3
!
"
"
#
$
%
&
'
"
(
#
)
"
*
+
+
,
-
−
×C ;
+
+
×C
−
L0-14 - ludność w wieku 0 - 14 lat
L 15-64 - ludność w wieku 15-65 lat
L 50-60 - ludność w wieku 50-64 lat
L65+ - ludność w wieku 65 lat i więcej
L 85+ - ludności w wieku 85 lat i więcej
C
- wartość stała (100)
WSD = [U(0-14)t – U(0-14)t+n] + [U(+65)t+n – U(+65)t]
&
Analizując ten sam parametr w perspektywie 2025r.
(ryc. 2) należy stwierdzić, że obraz przestrzenny
naszego kontynentu będzie bardziej spolaryzowany na
część zachodnią i wschodnią, niemniej jednak przy
średniej na poziomie 21% nadal najwyższym udziałem
starszej ludności charakteryzować się będą Włochy
(25,7%), Szwecja (25,4) i Niemcy (24,6) a ponadto
Szwajcaria (27,1) i Finlandia (25,2), natomiast
najniższym – Albania (10,9), Mołdawia (14,7), Irlandia
(15,7), Macedonia (16,7) i Rumunia (17,5).
/
0
1
2
3
4
5
6
7
J
K
L
M
K
P
MR
S
L
M
S
S
M
S
.
oraz:
gdzie:
U(0-14)t - udział ludności w wieku 0-14 lat na początku
badanego okresu
U(0-14)t+n - udział ludności w wieku 0-14 lat na końcu
badanego okresu
U(+65)t+n - udział ludności w wieku 65 lat i więcej na
końcu badanego okresu
U(+65)t
- udział ludności w wieku 65 lat i więcej na
początku badanego okresu
W analizie przestrzennej posłużono się kartogramami,
których klasy, celem zobiektywizowani zjawiska,
skonstruowano jednakowo w oparciu o obliczone
kwintyle.
'
Oceniając poziom stanu starości demograficznej
w Europie w 2004 r. w oparciu o odsetek ludzi
430
R
MR
N
O
K
P
M
Q
O
S
L
M
S
Q
O
S
K
M
N
L
O
S
M
Q
O
S
M
K
R
T
8
6
9
:
;
<
9
=
:
>
;
?
;
<
8
6
@
1
=
A
A
=
B
C
;
D
E
?
:
F
=
A
=
G
1
B
H
A
3
I
3
E
5
2
wartościami współczynnika charakteryzować się będą
– podobnie jak w 2004 r. – Albania (50), Irlandia (78),
Mołdawia (92) oraz Cypr i Islandia (po 98).
Kształtującą się sytuację w latach 2004–2025 do
pewnego stopnia obrazuje przyjęty wskaźnik starzenia
się demograficznego, który w układzie przestrzennym
ukazuje tempo starzenia się w tym okresie. Jak łatwo
zauważyć (ryc. 5), najszybciej w perspektywie
najbliższych 20 lat starzeć się będą, przy średnim
wskaźniku dla kontynentu na poziomie 9,
społeczeństwa Szwajcarii (15,4), Austrii (13,4),
Finlandii (12,5), Słowenii i Szwecji (po 12,4) oraz
Holandii i Republiki Czech (po 12,2), natomiast
najniższym
tempem
starzenia
się
ludności
charakteryzować się będą Chorwacja (4,0), Rumunia
(5,0), Irlandia i Luksemburg (po 5,3) Ukraina (5,4)
oraz Białoruś i Portugalia (po 5,8). W tym miejscu
należy zaznaczyć, że o ile jeszcze w latach 1991-2004
w niektórych krajach takich jak Dania, Norwegia,
Luksemburg i Szwecja zachodziło zjawisko
odmładzania się ludności (Długosz, 2006), to w najbliższej perspektywie proces starzenia się ludności
obejmie wszystkie kraje Europy.
Jak na tym tle rysuje się sytuacja w populacji ludzi
starych i sędziwych. Jaki czeka ich los w relacjach
układów demograficznych, a więc czy będzie szansa
wspierania ludnością młodszą. Stan w tym zakresie
i trendy za lata 2004-2025 w układach przestrzennych
zaprezentowano poniżej. Najpierw jednak należy
przyjrzeć się udziałowi ludności najstarszej.
Analizując odsetek ludności sędziwej, należy
stwierdzić, że najwyższym poziomem tej grupy
ludności w obu przyjętych przekrojach charakteryzowały się głównie kraje Europy Zachodniej, co
wydaje się zrozumiałe, gdyż w większości z nich
średnia długość trwania życia na naszym kontynencie
jest najwyższa. W 2004 r. (ryc. 6) przy średnim
odsetku na poziomie 1,2%, najwyższym udziałem tej
kategorii ludności charakteryzowały się Szwecja
(2,4%), Norwegia, Włochy i Szwajcaria (po 2,0)
i Wielka Brytania (1,9), natomiast najniższym –
Mołdawia i Macedonia (po 0,4%), Albania (0,5),
Rumunia i Słowacja (po 0,7) oraz Rosja, Bułgaria,
Polska i Serbia-Czarnogóra (po 0,8). W perspektywie
2025 r. sytuacja ulegnie nieco zmianie (ryc. 7), gdyż
przy dwukrotnie większym średnim odsetku dla
kontynentu (2,4), najwyższym udziałem ludności
sędziwej charakteryzować się będą nadal Włochy
(3,9%), Szwajcaria (3,6) i Szwecja (3,5) oraz Niemcy
(3,9), Grecja (3,7) i Belgia (3,4), natomiast najniższym
Odmiennie nieco poziom starości demograficznej
przedstawia się w układzie przestrzennym przy
zastosowaniu miernika indeksu starości (ISD), w którym
uwzględniono relacje ludności powyżej 65 lat
względem grupy w wieku 0-14 lat. W 2004 r. przy
średniej wartości współczynnika dla Europy na
poziomie 91, do grona państw o najbardziej
zaawansowanej starości demograficznej należały:
Włochy (135), Niemcy (122), Bułgaria (120), Grecja
(120), Hiszpania (116), Portugalia (107) i Ukraina
(106), natomiast do relatywnie najmłodszych Albania
(31), Mołdawia (50), Macedonia i Islandia (po 52),
Irlandia (53), Cypr (60) i Słowacja (65).
s
'
-
!
#
-
#
)
3
4
8
8
8
3
5
9
6
7
5
:
8
8
8
6
*
+
+
,
-
5
3
"
7
s
"
!
"
#
$
s
&
'
"
(
)
#
*
"
)
+
,
0
s
2
,
-
.
-
/
4
;
5
8
;
5
;
7
8
<
;
5
9
8
<
;
5
4
7
8
9
4
5
9
8
9
4
5
4
7
;
=
<
5
8
Opierając się na danych prognostycznych, należy
zauważyć, że w 2025 r. obraz ten ulegnie istotnym
zmianom. Przyjmując, że średni poziom indeksu
starości demograficznej dla Europy wzrośnie do
poziomu 146, to w grupie państw o najwyższym
współczynniku znajdą się oprócz wcześniej
wymienionych Włoch (235), Hiszpanii (213), Niemiec
(202) i Grecji (201) także Szwajcaria (218), Słowenia
(212) i Austria (208), natomiast relatywnie najniższymi
431
nadal Albania (0,6%), Mołdawia (0,9), Macedonia
(1,3), Słowacja (1,4), Rumunia (1,5), Bułgaria (1,6),
Serbia – Czarnogóra, a także Bośnia i Hercegowina (po
1,7) oraz Irlandia (1,5). W tym przypadku w układach
przestrzennych taki stan rzeczy wydaje się na ogół
stabilny, jednak oznacza (ryc. 8), że we wszystkich
krajach nastąpi wzrost udziału ludności sędziwej,
jednak tempo wydłużania się średniej długości życia
ulegnie spowolnieniu szczególnie w krajach o „najdłuższej żywotności”. Najwyższym wzrostem odsetka
tej populacji przy średniej dla kontynentu 1,0 pkt. proc.
w latach 2005–2025 charakteryzować się będą Grecja
(2,4) i Niemcy (2,2), natomiast najniższym Albania
(0,1), Bośnia i Hercegowina, Irlandia oraz Mołdawia
(po 0,4), a także Norwegia (0,6), Dania i Islandia (po
0,7).
Jak zatem w tej sytuacji kształtować się będą relacje
ludności starej w odniesieniu do grup wieku wpierających tą populację? Biorąc pod uwagę wskaźnik
potencjalnego wsparcia (WPW), w układach przestrzennych naszego kontynentu należy zauważyć, że o ile
w 2004 r. (ryc. 9) najkorzystniej sytuacja ta rysowała
się (przy średniej dla kontynentu na poziomie 4,6 osób
w wieku 15-64 lat na 100 osób powyżej 64 roku życia)
w Albanii (7,9), Mołdawii (6,7), Macedonii (6,4)
Słowacji (6,2) i Irlandii (6,1), natomiast skrajnie źle we
Włoszech (3,5), Niemczech (3,7), Szwecji i Belgii (po
3,8) oraz Grecji (3,9), o tyle w perspektywie 2025r.
(ryc. 10) przy średniej dla kontynentu na poziomie 3,2
– najkorzystniej będzie się ona kształtować się nadal
w Albanii (6,2), Mołdawii (4,7), Macedonii i Irlandii
(po 4,1), oraz Rumunii (3,9) i Białorusi (3,8),
a diametralnie odmiennie w Szwajcarii (2,2), Szwecji
i Finlandii (po 2,4) oraz Włoszech (2,5).
Ze szczegółowych analiz wynika, że we wszystkich
krajach Europy w latach 2004-2025 dojdzie do spadku
wskaźnika potencjalnego wsparcia (ryc. 11) z tym, że
najsilniej zaznaczy się on w Słowacji (2,5), Macedonii
i Republice Czeskiej (po 2,3), Polsce (2,2) i Szwajcarii
(2,1), natomiast znacznie poniżej średniej - w Bułgarii
i Ukrainie (po 0,8).
Równie wymownie kształtuje się sytuacja w odniesieniu do wskaźnika wsparcia międzypokoleniowego
(WWM). W 2004 r. (ryc. 12) relacja osób sędziwych
względem teoretycznego pokolenia swoich dzieci
(w wieku 50-64 lat) wyraźnie dzieliła kraje Europy na
część zachodnią i wschodnią. Przy średnim wskaźniku
dla kontynentu na poziomie 7,2 najwyższymi
wartościami charakteryzowały się Szwecja (12,2),
Norwegia (11,4), Hiszpania (11,1), a najniższymi –
Macedonia (2,3), Mołdawia (3,0), Rumunia, Bułgaria
i Słowacja (po 4,0). Prognozy na 2025 r. (ryc. 13)
przewidują, że przy średnim wskaźniku dla kontynentu
na
poziomie
11,
najwyższymi
wartościami
charakteryzować się będą Niemcy i Szwecja (po 16,4),
Francja (16,1), Grecja (15,9) i Szwajcaria 15,7),
a najniższymi Belgia (2,6), Albania (3,5), Mołdawia
(4,8) i Macedonia (6,5).
Ze analizy za lata 2004-2025 wynika (ryc. 14), że
zmiany w tym przypadku nie wykażą regionalnych,
spójnych tendencji. Oprócz państw, w których
wskaźnik ten wyraźnie ulegnie wzrostowi m.in. Grecja
(o 8,6), Finlandii (7,8), Niemczech (7,5) i Słowenii
(7,3), zaznaczą się także regiony kontynentu, gdzie
ilość osób sędziwych zmniejszy się w stosunku do
grupy ludności w wieku 50-64 lat. Ten stan w 2025 r.
odnotują Belgia (spadek o 6,3), Bośnia i Hercegowina
(1,0) oraz Albania (0,8).
Przedstawioną i złożoną przestrzennie sytuację można
postrzegać w dwóch płaszczyznach. Oznacza ona, że
z jednej strony w krajach Europy Zachodniej
teoretycznie dzieci dłużej będą się mogły cieszyć
z życia swych rodziców, ale z drugiej strony większy
spoczywać będzie na nich obowiązek opieki, podczas
gdy w krajach Europy Środkowo-Wschodniej sytuacja
kształtować się będzie odwrotnie. Jednak o ile w wielu
krajach zachodnich problem osób sędziwych, w tym
szczególnie uciążliwych ze względu na swe
niedołęstwo i choroby, rozwiązują instytucje do tego
przygotowane, o tyle w Europie Wschodniej na ogół
prawie cały obowiązek spoczywa na dzieciach tych
osób. Stąd względem tej sytuacji trudno jednoznacznie
ocenić ten stan. Poza tym należy się spodziewać, iż
problem w naszej części kontynentu ludzi sędziwych
będzie się pogłębiał, biorąc pod uwagę ciągle
wydłużający się wiek życia i stały spadek ludzi
młodych.
)
#
2
0
+
!
"
&
'
%
Reasumując, należy stwierdzić, że proces starzenia się
ludności w Europie idzie w dwóch kierunkach.
W krajach Zachodnich został on spowolniony głównie
za sprawą niższego tempa w wydłużaniu się długości
trwania życia, niewielkiego wzrostu urodzeń, a nade
wszystko zasilaniem migracyjnym. Z kolei w krajach
Europy Wschodniej obserwuje się szybsze tempo
starzenia się ludności, wynikającego nie tylko
z relatywnego wzrostu liczby ludności starej wskutek
432
Szukalski P., 2004, Osoby sędziwe w Polsce i w krajach Unii
Europejskiej – Przeszłość, przyszłość i teraźniejszość, „Prace
Instytutu Ekonometrii i Statystyki UŁ”, seria A, nr 142
ciągłego wydłużania długości życia, ale także z utrzymującej się spadkowej tendencji płodności, a także
dynamizującej się emigracji zagranicznej. Taki stan
rzeczy niesie za sobą określone reperkusje nie tylko
względem całej populacji ludzi starych, ale przede
wszystkim tej grupy, która najbardziej będzie
oczekiwać wsparcia przez młodszych. A zatem,
uszczuplana systematycznie kategoria społeczeństwa
młodego, na tyle będzie mogła sprostać nowym
wyzwaniom, na ile system świadczeń społecznych
będzie nadążał za różnego rodzaju rozwiązaniami
systemowymi, a te za ewentualnym postępem
ekonomicznym. O ile problem ten w wielu kwestiach
rozwiązały kraje Zachodnie, o tyle w Europie
Środkowo-Wschodniej państwa ekonomicznie słabsze
długo będzie borykać się z trudnościami w zabezpieczeniu bytu ludzi sędziwych. Przedstawione kwestie
bardzo sugestywnie i dogłębnie naświetlił Szukalski
[2004], wskazując m.in. na zagrożenia dla
zrównoważonego rozwoju państw UE. Tylko
niezbędne zmiany instytucjonalne i odpowiedzialne
działania poszczególnych państw w tej materii mogą
wesprzeć słabsze kraje stojące przed trudnymi
problemami społecznymi.
'
%
"
0
"
Długosz Z., 1996, Zróżnicowanie struktury wieku ludności na
świecie a metody jej klasyfikacji, „Przegląd Geograficzny”,
T. LXVIII, z. 1-2
Długosz Z., 1998, Próba określenia zmian starości
demograficznej Polski w ujęciu przestrzennym, „Wiadomości
Statystyczne”, z. 3
Długosz Z., 2002, Próba określenia stanu i tendencji procesu
starzenia się ludności w Europy w świetle wybranych
mierników, „Biuletyn Geograficzny”, nr 1, Wyd. Nauk.
Uniw. M. Kopernika, Toruń
Długosz Z., 2003, The level and dynamics of population
ageing process on the example of demographic situation in
Europe, „Bulletin of Geography” (Socio-Economic Series),
No 2, Nicolaus Copernicus University, Toruń
Długosz Z., 2006, Starzenie się społeczeństw a ludność
sędziwa w krajach Europy w latach 1991-2004, „Prace
Geograficzne AP” (w druku)
Kurek S., 2003, The spatial distribution of population ageing
in Poland in the years 1988-2001, „Bulletin of Geography
(Socio-Economic Series)”, No 2, Nicolaus Copernicus
University, Toruń
Kurek S., 2005, Regional differentiation of population ageing
in Poland, [in:] „Geography in Europe of Regions”, Institute
of Geonics, Academy of Sciences of the Czech Republic,
Brno
433
Stefania Środa-Murawska
Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu
%
0
%
+
'
"
2
"
&
'
%
+
'
%
-
3
'
%
!
3
&
%
3
1
-
'
%
2
"
$
%
&
'
"
2
'
,
0
#
&
1
-
'
&
"
$
%
+
'
%
'
!
'
%
3
0
Słowa kluczowe: Republika Federalna Niemiec, proces starzenia się ludności, starość demograficzna, duże miasta
!
"
#
$
%
&
'
%
Ryc. 1 Miasta w Niemczech liczące > 100 tys. mieszkańców.
Jednym z licznych problemów współczesnego świata
jest coraz bardziej postępujący proces starzenia się
ludności, zwłaszcza w krajach wysoko rozwiniętych3.
Jest wiele elementów, które mają bezpośredni wpływ
na proces starzenia się społeczeństw. Są to z jednej
strony czynniki natury demograficznej, m.in.: zmniejszająca się liczba urodzeń; wydłużenie trwania życia
ludzkiego; przechodzenie przez kolejne grupy wieku
ludności roczników wyżowych i niżowych; natężenie
i selektywność migracji [Dinkel, Lebok, 1997;
Grzelak-Kostulska, 2001; Holzer, 2003; Kurek, 2002;
Münz, 2000; Szymańska, Środa, 2006], natomiast
z drugiej liczne i różnorodne uwarunkowania
społeczno-ekonomiczne [Grzelak-Kostulska, 2001;
Kurek, 2002, 2003]. Wpływ tak wielu zmiennych
powoduje, że napotykamy na pewne trudności w kompleksowej interpretacji zjawiska starzenia się ludności
w skali całego świata, poszczególnych państw,
regionów, czy mniejszych jednostek administracyjnych
[Długosz, 2002].
Celem opracowania jest próba przedstawienia stanu
i tendencji zmian starzenia się ludności dużych miast
Republiki Federalnej Niemiec, w oparciu o zmiany
wartości wskaźnika struktury demograficznej (tj.
zmiany udziału osób starszych w wieku powyżej 65.
roku życia) w roku 1990 i 2002.
Badaniu poddano 76 dużych miast (ryc. 1), w których
liczba ludności w roku 2002 wynosiła przynajmniej
100 tys. osób. W miastach tych w roku 2002
zamieszkiwało 24,6 mln osób, co stanowiło ponad 30%
ogółu mieszkańców RFN. Należy tu nadmienić, że
w analizie nie uwzględniono sześciu miast, co do
których bądź to były dane niekompletne, bądź też były
one mało wiarygodne.
S
E
?
A
V
X
I
D
?
B
?
D
>
K
Y
?
A
U
?
<
F
G
D
F
?
=
P
J
M
P
=
W
W
<
K
Z
;
B
F
G
D
H
H
R
I

D
™
?
ˆ
B
ˆ
?
ž
<
Ÿ
„
…
N
Z
J
<
K
F
D
;
=
P
M
J
U
K
B
W
I
:
;
<
J
M
?
?
D
A
E
<
D

‡
†
”
„
—
˜
„
‡
›
S
I
E
?
A
?
O
?
A
U
K
B
P
D
M
B
[
B
G
<
U
¢
¡
¡
‡
ˆ
–
„
ˆ
R
K
H
?
!
\
G
^
^
?
D
<
M
K
"
A
#
R
S
]
A
<
$
‚
I
P
<
<
ƒ
S
P
F
A
?
<
C
D
K
<
W
O
Z
\
„
…
E
?
J
F
K
U
?
O
G
O
D
?
M
K
<
B
F
:
K
=
K
>
K
E
D
E
?
‡
ˆ
‰
Š
Š
‹
Œ

<
B
:
K
E
<
<
Ž
:
T
†
Q
K
E
<
)
Q
[
D
K
D
B
J
M
K
U
*
0
,
1
*


Ž

Œ



.
M
"
/
‘
:
K
<
<
>
?
E
“
”
•
‡
–
—
˜
™
š
„
ˆ
™
›
œ
˜
„
‡
K
K
D
F
D
;
=
W
?
S
<
K
D
A
'
(
)
*
Ž

Ž



+
,
-
*
.
Š

Ž

‘


Œ

Ž

Š


Ž



Œ


ˆ
?
S

B
&
’
J
D
G
>
E
U
?
A
F
?
D
H
?
R
?

~
q
w
w
l
q
v
d
l
a
E
A
F
D
P
<
<
d

%
+
N
O
P
D
Q
>
?
E
B
i
d
l
c
g
n
o
d
n
r
o
i
n
l
M
G
M
M
H
K
D
3
4
5
6
7
8
6
M
a
d
x
.
R
S
}
f
o
d
a
m
r
l
b
c
d
a
2
e
£
¤
¥
¦
§
¨
©
ª
¤
©
1
@
~
y
_
f
c
d
r
t
g
€
h
€
q
b
c
n
A
.
5
,
1
*
.
B
t
€
9
o
o
d
a
C
D
?
E
F
G
D
H
E
B
I
D
?
E
J
H
K
G
s
{
l
d
z
d
hf
|
:
u
x
y
o
o
d
f
h
q
l
n
v
d
_
`
a
b
c
d
a
e
f
g
h
i
g
b
v
d
l
w
g
;
<
=
>
?
<
f
z
t
o
b
c
d
r
h
c
S
j
q
d
k
f
d
r
a
e
l
m
d
n
a
o
s
d
a
Objaśnienia: A – kategorie wielkościowe miast (liczba
ludności w tys. osób)
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych:
Bundesamt
für
Bauwesen
und
Raumordnung;
Niedersächsisches Landesamt für Statistik; Statistisches
Landesamt Baden-Württemberg
Opracowanie opiera się na przetworzeniu i przeanalizowaniu surowych danych statystycznych pochodzących
z Bundesamt für Bauwesen und Raumordnung oraz
w przypadku miast: Hildesheim, Göttingen, ze stron
internetowych Niedersächsisches Landesamt für
Statistik, zaś dla miasta Reutlingen ze stron www
Statistisches Landesamt Baden-Württemberg.
(
&
)
'
%
+
'
$
%
-
'
3
+
'
-
2
+
'
"
"
2
1
-
'
#
%
+
*
"
'
-
$
&
%
4
#
0
/
-
Postępujący proces starzenia się ludności Niemiec
obserwowany jest od lat 1950., na co zwracają uwagę
liczni niemieccy demografowie m.in.: Münz [2000],
Grohmann [2003]. Udział osób w wieku powyżej 65 lat
w ogólnej liczbie ludności w okresie 1950-2003 na
terenie Niemiec Wschodnich i Zachodnich łącznie
3
Niniejsza praca przygotowana została w Zakładzie Studiów
Miejskich i Rekreacji Instytutu Geografii UMK
434
zwiększył się z 9,7% (6,7 mln osób) w roku 1950 do
nieco ponad 18% (14,9 mln osób) w roku 2003 (ryc. 2).
A zatem, jeśli w roku 1950 co dziesiąty mieszkaniec
Niemiec był w wieku powyżej 65 lat, to już w 2003
roku co piąta osoba legitymowała się takim wiekiem.
Niemiec udział osób starszych w ogólnej liczbie
ludności był wyższy od 15%. W 30 jednostkach
analizowany wskaźnik mieścił się w przedziale od 15%
do 18%, w kolejnych 44 miastach (w 1990 roku
zaledwie w 9) prawie 1/5 mieszkańców przekroczyła
65 rok życia, a w dwóch pozostałych miastach:
Chemnitz i Mulheim a.d. Ruhr co piąty mieszkaniec
(21,4%) był w wieku 65 lat i więcej. W tym też roku
najmniejszy udział osób starszych w ogólnej liczbie
mieszkańców zanotowano w uniwersyteckim mieście
Heidelberg (15%) (tab. 1). Łącznie średni udział osób
starszych w dużych miastach Niemiec w latach 19902002 zwiększył się z 15,9% do 18,2%, przybyło więc
0,4 mln osób w wieku powyżej 65 lat.
W porównaniach regionalnych w 2002 roku zarysowują się dwie grupy miast, które charakteryzują się
najwyższym udziałem osób starszych w ogólnej liczbie
ludności (ryc. 3).
Pierwszą z nich tworzą miasta z terenu nowych
landów. Są to miasta Saksonii: Chemnitz 21,4%,
Dresden 18,9%, Leipzig 19,2%, Zwickau 20,4%.
Natomiast drugą grupę stanowiły jednostki położone
na terenie landu Nordhein-Westfalen, w obrębie
Zagłębia Ruhry (np.: Duisburg 19,8%, Oberhausen
18,9%, Bottrop 18,6%, Bochum 19,4%, Essen 20,7%).
Wysoki udział osób starszych w ogólnej liczbie
ludności właśnie w tych rejonach Niemiec w roku 2002
można tłumaczyć między innymi charakterem tych
regionów. W obu przypadkach są to stare postindustrialne obszary borykające się obecnie z intensywnym procesem starzenia się ludności połączonym
ze stałym zmniejszaniem się liczby mieszkańców
analizowanych miast, z których wiele osób emigruje do
innych landów [www.aktion2050.de].
Porównując natomiast dynamikę zmian udziału osób
starszych w ogólnej liczbie ludności w okresie 19902002 zauważyć można pewną różnicę. Wyraźnie
wyższa dynamika starzenia się ludności charakteryzuje
miasta
leżące
na
terenie
byłej
Republiki
Demokratycznej Niemiec (tab. 1 i ryc. 4).
Ryc. 2 Udział osób w wieku powyżej 65 lat w ogólnej liczbie
ludności w Niemczech w latach 1950-2003.
Źródło: Opracowanie własne
Statistisches Bundesamt
na
podstawie
danych
Przyczyną tego jest tak zmniejszająca się liczba
urodzeń, jak i wydłużający się czas trwania życia
ludzkiego [Münz, 2000]. Tak jak w całych Niemczech,
tak też i w dużych miastach niemieckich w latach
1990-2002 zanotowano wzrost udziału osób starszych
w ogólnej liczbie ludności.
I tak w roku 1990 w 25% (19) badanych jednostkach
udział osób w wieku powyżej 65 lat w ogólnej liczbie
mieszkańców nie przekraczał 15% (ryc. 3). W ponad
60% (48) dużych miast analizowany wskaźnik
oscylował między 15% a 18%, natomiast tylko
w dziewięciu dużych miastach prawie co piąta osoba
skończyła 65. rok życia. Najbardziej zaawansowane
pod względem starości demograficznej było Kassel,
gdzie w 1990 roku prawie 1/5 (19,8%) mieszkańców
liczyła ponad 65 lat. Najmniejszy zaś udział tej grupy
ludności zanotowano w leżącym we wschodnich
landach hanzeatyckim mieście Rostock (9,1%).
Natomiast na koniec badanego okresu, tj. roku 2002 we
wszystkich dużych miastach Republiki Federalnej
435
Ryc. 3 Poziom starości demograficznej dużych miast niemieckich w roku 1990 i 2002
Objaśnienia: A – kategorie wielkościowe miast (liczba ludności w tys. osób), B – udział osób w wieku powyżej 65 lat w ogólnej
liczbie ludności (%)
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych: Bundesamt für Bauwesen und Raumordnung; Niedersächsisches Landesamt für
Statistik; Statistisches Landesamt Baden-Württemberg
osób w wieku powyżej 65 lat w ogólnej liczbie
ludności osłabiane było przez napływ migracyjny
z landów wschodnich.
Mianowicie w roku 2002 w 12 (z 13) dużych miast
b. NRD udział osób starszych w ogólnej liczbie
ludności zwiększył się o ponad 20% w stosunku do
roku 1990, a w przypadku miasta Rostock nawet
o ponad 95%. Natomiast na obszarze starych landów
jedynie w 8 z 60 zanotowano równie dużą dynamikę
(>20%) (tab. 1 i ryc. 4). Dysproporcja ta jest pośrednim
wynikiem podziału Niemiec w latach 1945-1989.
Mianowicie po zjednoczeniu Niemiec na obszarze
nowych landów zaobserwowano intensywne zmiany
procesów demograficznych, z jednej strony znaczny
spadek wartości współczynnika urodzeń, a z drugiej
bardzo duży odpływ ludności do Niemiec Zachodnich
[Bucher, Schlomer, Lackmann, 2004; Dinkel, Lebok,
1997], które spowodowały m.in. większą dynamikę
procesu starzenia się społeczeństw obszaru Niemiec
Wschodnich. Proces starzenia się ludności w miastach,
jak i na pozostałym obszarze Niemiec Wschodnich
powodowany był, więc przede wszystkim zmniejszaniem się liczby osób młodych. Natomiast na terenie
Niemiec Zachodnich wolniejsze tempo zmian udziału
Ryc. 4 Poziom i dynamika starości demograficznej ludności
dużych miastach niemieckich
w roku 1990 i 2002.
!
"
#
$
%
&
'
$
Objaśnienia: A –numeracja miast jak w tabeli 1
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych:
Bundesamt
für
Bauwesen
und
Raumordnung;
Niedersächsisches, Landesamt für Statistik; Statistisches
Landesamt Baden-Württemberg
436
Tab. 1. Poziom starości demograficznej dużych miast niemieckich w roku 1990 i 2002
A
L.p.
miasto
B
L.p.
miasto
1990 2002
A
1990
2002
B
1 Oldenburg
17,0
16,4
96,4
39 Köln
14,8
16,6
112,5
2 Heidelberg
15,5
15,0
96,7
40 Münster
14,3
16,2
112,7
3 Kassel
19,8
19,2
96,9
41 Remscheid
16,6
18,7
112,8
4 Kiel
17,4
16,8
96,9
42 Ingolstadt
14,6
16,6
113,9
5 Freiburg im Breisgau
15,4
15,1
98,0
43 Pforzheim
16,7
19,1
114,1
6 Wiesbaden
18,3
17,9
98,1
44 Heilbronn
16,3
18,6
114,6
7 Hamburg
17,6
17,3
98,3
45 Mönchengladbach
15,6
18,0
115,1
8 Regensburg
18,5
18,2
98,4
46 Herne
17,0
19,6
115,2
9 Darmstadt
17,6
17,5
99,3
47 Gelsenkirchen
17,2
20,0
116,4
10 Hannover
18,7
18,6
99,9
48 Bochum
16,6
19,4
117,1
11 Offenbach am Main
16,0
16,0
100,0
49 Essen
17,7
20,7
117,2
12 Frankfurt am Main
16,3
16,4
100,4
50 Dortmund
16,2
19,0
117,4
13 Göttingen
15,2
15,3
100,5
51 Ludwigshafen am Rhein
15,5
18,3
117,8
14 Fürth
16,3
16,7
102,6
52 Hagen
16,9
20,1
118,6
15 Wurzburg
17,7
18,2
103,0
53 Krefeld
15,5
18,5
119,2
16 Bonn
16,5
17,0
103,0
54 Hamm
14,6
17,4
119,4
17 Trier
17,9
18,6
104,1
55 Saarbrücken
16,3
19,5
119,9
18 Ulm
15,8
16,5
104,5
56 Mulheim a.d. Ruhr
17,7
21,4
120,8
19 München
15,5
16,3
104,9
57 Erlangen
14,0
17,1
121,8
20 Stuttgart
16,2
17,0
105,3
58 Oberhausen
15,5
18,9
122,0
21 Lübeck
19,3
20,4
105,8
59 Duisburg
16,1
19,8
123,1
22 Karlsruhe
17,1
18,1
105,9
60 Salzgitter
15,9
19,8
124,5
23 Augsburg
18,0
19,1
106,6
61 Bottrop m
14,8
18,6
125,5
24 Hidesheim
18,3
19,5
106,8
62 Leverkusen
14,6
19,5
133,6
25 Reutlingen
14,9
16,0
106,9
63 Wolfsburg
13,8
20,3
147,3
26 Osnabrück
17,0
18,2
107,3
14,2
15,5
108,9
27 Braunschweig
18,1
19,5
107,6
65 Leipzig
15,7
19,2
122,7
28 Nürnberg
17,4
18,9
108,5
66 Dresden
15,3
18,9
123,8
29 Dusseldorf
17,0
18,4
108,5
67 Jena
12,4
15,9
128,5
30 Bremen
17,4
19,0
108,9
68 Zwickau
15,7
20,9
133,4
31 Mannheim
15,8
17,4
109,9
69 Erfurt
12,3
17,0
138,7
32 Mainz
14,7
16,3
110,3
70 Chemnitz
15,4
21,4
138,8
33 Bremerhaven
17,6
19,6
111,2
71 Magdeburg
13,1
19,3
147,3
34 Aachen
15,0
16,7
111,3
72 Halle
12,6
18,5
147,6
35 Koblenz
18,2
20,3
111,7
73 Potsdam
11,0
16,9
154,0
36 Bielefeld
17,2
19,2
111,7
74 Gera
12,8
19,7
154,3
37 Wuppertal
17,0
19,0
111,9
75 Cottbus
9,4
16,8
178,1
38 Solingen
16,9
19,0
112,4
76 Rostock
9,1
17,8
195,3
*64 Berlin
Objaśnienia: A – udział osób starszych w ogólnej liczbie mieszkańców, B – dynamika zmian udziału osób starszych
w ogólnej liczbie ludności (1990=100%); [*kursywą zaznaczono miasta nowych landów]
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych: Bundesamt für Bauwesen und Raumordnung; Niedersächsisches Landesamt für
Statistik; Statistisches Landesamt Baden-Württemberg
437
)
#
2
0
+
!
"
&
'
%
kujawsko- pomorskiego, [w:] UMK, Rozprawy, Wyd. UMK,
Toruń, 164 s.
Holzer, Z., 2003, Demografia, PWE, Warszawa
Kurek S., 2002, Proces starzenia się ludności w powiatach
miejskich na tle pozostałych jednostek osadniczych, [w:]
Słodczyk J. (red.), Demograficzne i społeczne aspekty
rozwoju miast, Wyd. UO, Opole, 103-116
Kurek S., 2003, The spatial distribution of population ageing
in Poland in the years 1988-2001, [w:] Szymańska D. (ed.)
Bulletin of Geography (socio-economic series), nr 2/2003,
65-75
Münz, R., 2000, Die Bevolkerungsentwicklung in
Deutschland,
1950-1998-99
[w:]
Lehrmaterial
Sommersemester
2000,
Humboldt
Universitat,
Bevolekrungswissenschaft, Berlin
Szymańska D., Środa S., 2006, Le processus de vieillissement
de la population en Allemagne dans les années 1995-2003,
[w:] Dumont G.-F. (ed) Les territoires face au vieillissement
en France et en Europe, Editions Ellipses, Paris,2006
www.aktion2050.de
Reasumując, należy zauważyć, że stan starości
demograficznej mierzony odsetkiem osób w wieku
powyżej 65 lat w ogólnej liczbie ludności dużych miast
niemieckich położonych na terenie byłej Niemieckiej
Republiki Demokratycznej charakteryzował się w roku
1990 znacznie niższym poziomem zaawansowania niż
miast leżących na terenie landów zachodnich (ryc. 3
i 4, tab. 1). Jest to efekt między innymi prowadzonej
przez władze b. NRD polityki prorodzinnej i zamknięcia granic dla odpływu ludności do Niemiec
Zachodnich do roku 1989 [Dinkel, Lebok 1997], co
przyczyniło się do odmłodzenia ludności wschodnich
landów. Natomiast po roku 1989 zanotowano tu radykalne zmniejszenie liczby urodzeń (prawie o połowę).
Co było reakcją na społeczno-gospodarcze i polityczne
zmiany związane z połączeniem Niemiec [Münz 2000].
Wpłynęło to na starzenie społeczeństwa byłych
Niemiec Wschodnich, które zostało spotęgowane
odpływem osób młodych (po zjednoczeniu Niemiec)
na tereny starych landów. Efektem tych przemian jest
niwelacja różnic poziomu starości demograficznej
w roku 2002 między dużymi miastami położonymi na
terenie nowych i starych landów (ryc. 4).
Uwzględniając liczne prognozy demograficzne
opracowywane przez m.in. Statistisches Bundesamt,
Bundesministerium des Inners, Deutscher Bundestag
czy Eurostat należy spodziewać się dalszego
zdecydowanego wzrostu udziału osób starszych
w ogólnej liczbie ludności na terenie Niemieckiej
Republiki Federalnej do ponad 30% w roku 2020.
'
%
"
0
* Składam wyrazy wdzięczności Pani prof. dr hab. D.
Szymańskiej za merytoryczną pomoc przy tworzeniu
tego artykułu.
"
Bucher H., Schloemer C., Lackmann G., 2004, Die
Bevolkerungsentwicklung in den Kreisen der Bundesrepublik
Deutschland zwischen 1990 und 2020 “Informationen zur
Raumentwicklung”, Heft 3/4 .2004, 107-126
Dinkel R. H., Lebok U., 1997, Demographische Alterung in
den alten und neuen Landern Deutschlands, “Geographische
Rundschau”, Heft 3, Jahrgang 49, 169-172
Długosz Z., 2002, Stan i tendencje procesu starzenia się
ludności miast polskich w świetle wybranych mierników, [w:]
Słodczyk J. (red.), Demograficzne i społeczne aspekty
rozwoju miast, Wyd. UO, Opole, 93-101
Grohmann H. 2003, Die Alterung unserer GesellschaftUrsachen, Wirkungen, Handlungsoptionen, “Zeitschrift fur
Bevolkerungswissenschaft”, nr 3-4/2003, 443-462
Grzelak-Kostulska E., 2001, Przemiany w strukturze
i procesach demograficznych na obszarze województwa
438
Zofia Szweda-Lewandowska
Uniwersytet Łódzki
Słowa kluczowe: starzenie się ludności, demografia, RFN, Japonia
!
"
#
$
%
&
'
%
krajach istnieją enklawy gęściej zaludnione, jednak nie
można porównać aglomeracji Kioto (10 000 osób/km2)
z Berlinem (3 800 osób/km2) czy Hamburgiem (2 290
osób/km2). Pomimo dużych dysproporcji pod względem warunków naturalnych oba kraje osiągnęły w XX
wieku wysoki poziom gospodarczy. Równocześnie ze
wzrostem gospodarczym postępował stały wzrost
liczby ludności, która w Japonii w roku 2001 osiągnęła
127,3 mln, a w RFN 82,3 mln. RFN posiadająca
powierzchnię zbliżoną do Japonii (Japonia – 377,7 tys.
km2; RFN – 357,9 tys. km2) zamieszkuje o około 45
mln mieszkańców mniej.
Przez cały wiek XX w Japonii i RFN wraz ze
wzrostem liczby ludności zachodziły procesy starzenia
się demograficznego. Intensyfikacja tych procesów
nastąpiła w II połowie XX wieku. W roku 2000 osoby
w wieku 65 lat i więcej stanowiły 18,7% populacji
RFN i 17,3% populacji Japonii. Tak wysoki odsetek
osób starszych w populacji kwalifikuje te kraje, jako
kraje „zaawansowanej starości demograficznej”
[Kurek, 2001; Rosset, 1959]. W roku 2000 Japonia
i RFN znalazły się wśród 25 najstarszych krajów
świata, z których 24 to kraje europejskie [Kinsella,
Velkof, 2002]. Starzenie się społeczeństw jest
konsekwencja kilku procesów, z których najważniejsze
to: wydłużające się średnie dalsze trwanie życia
ludzkiego przy obniżającym się poziomie dzietności.
Republika Federalna Niemiec i Japonia należą do
najlepiej rozwiniętych krajów świata. Oba państwa
znajdują się wśród 20 krajów o najwyższej wartości
PKB per capita (mierzonego parytetem siły
nabywczej) i wśród 20 krajów o najwyższej jakości
życia mierzonej indeksem rozwoju ludności [The
Economist, 2004]4. Oba te kraje stanęły obecnie wobec
ogromnego wyzwania, jakim jest wzrost udziału osób
starszych w populacji oraz zmniejszanie się
współczynnika dzietności [Halik, 2002].
W niniejszej pracy podjęto próbę przedstawienia
sytuacji w zakresie poziomu starości demograficznej
w Niemczech i Japonii w drugiej połowie XX wieku na
podstawie danych zgromadzonych przez Statistisches
Bundesamt oraz National Institute of Population and
Social Security Research. Celem pracy było zaprezentowanie tempa starzenia się ludności w obu krajach.
Ważnymi czynnikami naturalnymi mającymi wpływ na
rozwój demograficzny każdego społeczeństwa, na jego
sposób myślenia, kulturę, gospodarkę, itd. mają
położenie geograficzne, klimat, przyroda, bogactwa
naturalne. Japonia i RFN są usytuowane w różnych
regionach świata. RFN jest państwem położonym
w Europie Środkowej, ma uprzywilejowane położenie
geograficzne oraz szczególnie korzystne warunki
naturalne [Maik, 2003a; Murawska, 1999; Zajchowska,
1965]. W przeciwieństwie do RFN, Japonia jest krajem
położonym na wyspach Oceanu Spokojnego o bardzo
trudnych warunkach naturalnych; 87% powierzchni
kraju zajmują góry i wyżyny, które utrudniają
osadnictwo. Tak więc osadnictwo rozwinęło się
głównie na nizinach, które stanowią tylko 13%
powierzchni kraju, co spowodowało dużą koncentrację
ludzi na małym obszarze [Maik, 2003b]. W obu
(
!
"
%
#
&
&
'
'
%
'
#
'
"
,
2
$
%
!
!
,
"
"
&
"
'
-
%
/
-
,
'
"
2
(
.
!
!
'
%
3
0
,
,
"
Średnie dalsze trwanie życia (e65 – średnia liczba lat,
jaką ma do przeżycia w danych warunkach
umieralności osoba w wieku 65 lat [Holzer, 2003])
osób w wieku 65 lat w Japonii w latach 1950-2000
roku stale wzrastało (rys. 1). W 1950 roku 65-letni
mężczyzna w Japonii miał średnio do przeżycia 11,5
lat, kobieta 14 lat. Natomiast w 2000 roku 65-letni
mężczyzna miał przeciętnie do przeżycia 17,8 lat,
4
Human Development Index publikowany corocznie przez
ONZ. W 2004 roku Japonia zajmowała 9., RFN 19. miejsce.
439
następował spadek współczynnika feminizacji, który
obniżał się od wartości 114 w roku 1960 do wartości
104 w roku 2000.
a kobieta 22,7 lat. Oznacza to, że średnie dalsze
trwanie życia 65 letniego mężczyzny na przestrzeni lat
1950-2000 wzrosło o 6,3 lat, a kobiety o 8,7 lat.
Jednocześnie różnica pomiędzy powyższymi wielkościami dla kobiet i mężczyzn wzrosła z 2,5 lat
w 1950 roku do 4,9 lat w 2000 roku. Wraz ze wzrostem
różnic na korzyść kobiet następował wzrost
współczynnika feminizacji.
Również w Niemczech w latach 1950-2000
obserwowano stały wzrost e65 (rys. 2).
Źródło: opracowanie własne na podstawie: Population
Statistics of Japan 2003, National Institute of Population and
Social Security Research, Tokyo
Rys. 2 Średnie dalsze trwanie życia osoby w wieku 65 lat
według płci w Niemczech w latach 1950-2001
,
!
-
-
$
/
&
&
'
(
,
3
#
$
'
%
&
1
-
'
!
"
&
'
'
'
2
"
Rys. 3. Współczynniki dzietności teoretycznej w Japonii
w latach 1950-2000
"
W latach 1950-2000 wartości współczynnika
dzietności teoretycznej w Japonii zmieniały się
w granicach od 3,65 do 1,36 (rys. 3). Współczynnik
dzietności utrzymywał się w Japonii na poziomie
wyższym niż współczynnik prostej zastępowalności
pokoleń (2,2) aż do roku 1970, kiedy to jego wartość
spadła do 2,13. Wyjątek w tym okresie stanowił rok
1966. Nagły spadek urodzeń skutkujący obniżeniem
współczynnika dzietności do poziomu 1,7 był wynikiem Roku Ognistego Konia i jest określany mianem
„Hinoe-uma effect”. Japończycy
wierzą, że
dziewczynki urodzone w tym roku będą nieszczęśliwe,
dlatego co 60 lat w Japonii odnotowywany jest
znaczący spadek urodzeń (poprzedni „Hieno-uma
effect” zaobserwowano w 1906 roku). Od roku 1970
wartość współczynnika dzietność pozostaje na
poziomie poniżej wartości 2,2. W ostatnich 25 latach
XX wieku wartość współczynnika dzietności w Japonii
obniżyła się od 2 do 1,36.
Rys. 1 Średnie dalsze trwanie życia osoby w wieku 65 lat
w Japonii według płci w latach 1950-2001
!
/
5
+
4
.
3
/
2
,
1
0
/
.
.
-
,
*
+
)
(
'
&
"
"
"
#
"
#
"
$
"
$
"
%
"
%
"
"
"
"
6
Źródło: Perioden-Sterbetafeln für Deutschland. Allgemeine
und abgekürzte Sterbetafeln von 1871/1881 bis 2001/2003,
Federal Statistical Office of Germany, Wiesbaden 2004
7
8
7
Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Population
Statistics of Japan 2003, National Institute of Population and
Social Security Research, Tokyo
Do połowy lat 1960. współczynnik dzietności
w Niemczech wzrastał osiągając maksymalną wartość
w roku 1965 (2,5) a następnie obniżył się do wartości
1,5 w roku 1975. W następnych latach do 1980 widać
niewielki wzrost współczynnika dzietności w NRD (do
2). Natomiast w RFN pozostawał do roku 2000 na
poziomie niższym niż 1,5 (rys. 4). Różnice
w wartościach współczynnika dzietności pomiędzy
RFN i NRD w latach 1980. były wynikiem
W roku 1950 e65 mężczyzny wynosiło 12,84 lat,
a kobiety 13,72 lat, zaś w 2000 roku odpowiednio
15,56 i 19,25 lat wzrost o 2,72 i o 5,53 lat). Różnica
pomiędzy średnim dalszym trwaniem życia kobiet
i mężczyzn w 2000 roku wynosiła 3,69 lat.
Najmniejsza różnica pomiędzy e65 dla kobiet i mężczyzn występowała w grupie wieku 100 lat i więcej i
wynosiła 0,1 roku na korzyść kobiet. W przeciwieństwie do Japonii od lat 1950. w Niemczech
440
Rys. 5. Udział poszczególnych grup wieku w populacji
Japonii w latach 1950-2000
zróżnicowanych działań w zakresie polityki społecznej
podejmowanych przez rządy obu krajów. Jednak
aktywne działania rządu NRD w zakresie wspierania
małżeństwa i rodzicielstwa nie spowodowały wzrostu
wartości współczynnika dzietności do poziomu prostej
zastępowalności pokoleń.
(
!
'
!
&
!
%
!
$
!
#
!
"
!
<
;
7
:
.
9
1
8
7
6
.
5
Rys. 4. Współczynniki dzietności teoretycznej w Niemczech
(łącznie dla NRD i RFN) w latach 1950-2000
3
4
1
2
/
0
.
!
"
)
&
!
"
)
&
&
"
)
'
!
"
)
'
&
"
)
(
!
"
)
(
&
"
)
*
!
"
)
*
&
"
)
)
!
"
)
)
&
#
!
!
!
+
,
-
!
>
"
)
#
!
>
'
%
'
&
=
Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Population
Statistics of Japan 2003, National Institute of Population and
Social Security Research, Tokyo
Rys. 6. Udział poszczególnych grup wieku w populacji
Niemiec w latach 1955-2000.
F
?
Źródło: Population of Germany today and tomorrow, Federal
Statistical Office of Germany, Wiesbaden 2003
E
?
\
[
D
?
W
Z
N
W latach 1990. następowało zrównanie współczynnika
dzietności w obu częściach Niemiec i łączny współczynnik oscylował wokół wartości 1,4.
Istotna różnica pomiędzy Japonią i Niemcami w zakresie urodzeń dotyczy baby-boomu po II wojnie
światowej. W Japonii zjawisko zwiększonej liczby
urodzeń wystąpiło zaraz po wojnie w końcu lat 1940.
i w początkach lat 1950., podczas gdy w Niemczech
wyraźny wzrost urodzeń obserwowano w latach 1960.
Różnice te były wynikiem odmiennej polityki
prowadzonej przez rządy obu krajów. W Niemczech
w latach 1930. i w okresie wojny szczególny nacisk
władz w zakresie polityki społecznej położony był na
politykę pronatalistyczną. W Niemczech zachęcano
kobiety do posiadania dzieci, nie było „odroczonych”
małżeństw. Dlatego też po wojnie nie obserwowano
wyraźnego zwiększenia liczby urodzeń.
0
3
0
"
,
0
#
&
1
-
'
!
%
#
0
*
!
'
%
3
0
"
&
'
'
'
Y
Q
C
?
B
?
A
?
@
?
X
W
V
N
U
S
T
Q
R
O
P
N
?
@
G
D
?
@
G
D
@
D
G
E
?
@
G
E
@
D
G
F
?
@
G
F
K
?
J
@
H
@
G
J
E
C
E
@
D
L
G
H
?
@
G
H
D
@
G
G
?
@
G
G
D
A
?
?
?
M
D
I
Źródło: Statistisches Jahrbuch 2003, Statistisches Bundesamt.
Natomiast w Niemczech w roku 1950 udział osób
starszych był dwukrotnie wyższy niż w Japonii,
wynosił bowiem 10%, a w roku 1985 wynosił 15%,
czyli udział osób starszych w populacji wzrósł o 50%.
W następnych latach dalszy wzrost odsetka osób
starszych w ogólnej strukturze ludności zachodził
w Niemczech wolniej niż w Japonii i w ciągu 15 lat
wzrósł z 15 pkt proc. w 1985 r. do 18,7 w 2000 r.
(wzrost o 26%).
Ciągłemu wzrostowi udziału osób starszych
towarzyszył spadek odsetka dzieci i młodzieży w wieku 0-19 lat w Japonii (rys. 5) i 0-18 lat w Niemczech
(rys. 6). W Japonii udział grupy 0-19 w ogólnej
populacji zmniejszył się z 43% w 1950 roku do 20,5%
w 2000 roku.. Natomiast w Niemczech w roku 1950
grupa wieku 0-18 lat stanowiła 26,5% ogółu ludności
i obniżyła się do 18,8% w roku 2000.
Udział grupy osób w wieku produkcyjnym nie
wykazywał dużych fluktuacji. Utrzymywał się w analizowanym okresie na poziomie stabilnym. W przypadku
Zmiany wartości parametrów opisanych w poprzednich
punktach spowodowały zmiany w rozkładzie struktury
według wieku obu populacji (rys. 5, rys. 6).
W obu krajach udział osób w wieku 65 lat i więcej
stale wzrastał. W Japonii odsetek osób starszych
wynosił w 1950 roku 5% i wzrósł do 10% w roku 1985
– w ciągu 35 lat nastąpiło podwojenie tego udziału.
W następnych 15 latach wzrost ten wynosił blisko 80%
(z 10 pkt proc. w 1985 r. do 17,3 w 2000 r.).
441
Japonii w latach 1950-1970 jest widoczny wzrost
udziału tej grupy wieku w populacji od 50% do 60%
z niewielką tendencją do wzrostu w ostatnim
dziesięcioleciu XX wieku.
Natomiast w Niemczech w roku 1950 grupa osób
w wieku produkcyjnym stanowiła więcej niż 60%
ogółu populacji. W następnych latach do roku 1981
występowały niewielkie wahania w kierunku
zmniejszania się jej udziału, a w latach 1980. nastąpił
wzrost do 65% i do roku 2000 udział osób w wieku
produkcyjnym utrzymywał się na stałym poziomie.
Porównując udział tych dwóch grup wieku w populacji
w obu krajach, widać, że w ostatnim dziesięcioleciu
grupa ta podlegała najmniejszym fluktuacjom i utrzymywała się na podobnym poziomie. Można przypuszczać, że liczebność tej grupy zacznie się zmniejszać,
gdy w wiek produkcyjny zaczną wchodzić mniej liczne
roczniki.
Sauvy’ego, społeczeństwo japońskie w roku 1950
można określić jako „młode” demograficznie (współczynnik poniżej 20). Od połowy lat 1980. nastąpił
gwałtowny jego wzrost od 40 do 125,1 w 2000 roku,
co zgodnie ze skalą Sauvy’ego określa obecną strukturę demograficzną mianem „starej” [Rosset, 1959].
Rys. 7. Współczynniki obciążenia
w Japonii w latach 1950-2001
.
5
-
3
4
8
0
.
2
4
-
1
*
+
*
.
:
/
0
.
-
9
5
8
-
,
+
7
0
)
*
(
4
6
'
&
%
2
-
$
/
&
&
'
3
'
.
-
'
%
&
'
"
#
%
+
*
"
'
-
$
&
%
#
!
,
demograficznego
"
$
Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Population
Statistics of Japan 2003, National Institute of Population and
Social Security Research, Tokyo
*
Najbardziej miarodajnym wskaźnikiem starzenia się
społeczeństwa jest cząstkowy współczynnik obciążenia
demograficznego (liczba osób w wieku przedprodukcyjnym lub liczba osób w wieku poprodukcyjnym
przypadająca na 100 osób w wieku produkcyjnym
[Preston, Heuveline, Guillot, 2001]). Zmniejszające się
współczynniki dzietności prowadzą do spadku
liczebności populacji w najmłodszych grupach wieku.
Obrazem tego zjawiska jest malejący współczynnik
obciążenia demograficznego osób w wieku produkcyjnym dziećmi w wieku 0-14 lat w obu krajach.
Natomiast wzrastała wartość współczynnika obciążenia
demograficznego osobami w wieku emerytalnym.
Zmiany te były znacznie większe w Japonii niż
w Niemczech (rys. 7, rys. 8).
Na początku lat 1950. w Japonii współczynnik
obciążenia demograficznego grupą osób 0-14 wynosił
60. Tak wysoka wartość wynikała z powojennego
baby-boomu. Natomiast w 2000 roku współczynnik ten
wynosił 20. Odwrotnie zmieniał się współczynnik
obciążenia grupą osób w wieku emerytalnym, którego
wartość wzrosła z 8,3 do 26,5.
Współczynnik starości demograficznej (liczba osób
w wieku poprodukcyjnym przypadająca na 100 osób
w wieku przedprodukcyjnym [Holzer, 2003]) w przedstawionym okresie stale wzrastał. W 1950 roku
w Japonii współczynnik ten miał wartość 14. Według
skali starości demograficznej stosowanej przez
Również w Niemczech współczynnik obciążenia grupy
w wieku produkcyjnym (15-64 lat) grupą najmłodszą
0-14 lat systematycznie zmniejszał się. Na początku lat
1950. wynosił 34, a w 2000 roku 22. Jednocześnie
wzrastał współczynnik obciążenia najstarszą grupą
wieku 65 lat i więcej. W roku 1950 współczynnik ten
wynosił niewiele ponad 14, a w 2000 roku kształtuje
się powyżej 25. Jednocześnie systematycznie wzrastał
współczynnik starości demograficznej. O ile w 1950
roku na 100 osób w wieku 0-14 lat przypadało około
41 osób w wieku 65 lat i więcej, to w 2000 na 100
wnuków przypadało 111 dziadków. Współczynnik ten
wykazywał tendencje wzrostowe podobnie jak
w Japonii, jednak jego wzrost był wolniejszy.
)
#
2
0
+
!
"
&
'
%
Przedstawione zmiany mierników charakteryzujących
ewolucję demograficzną Japonii i RFN w latach 19502000 wskazują na systematycznie postępujące procesy
starzenia. Jednak dynamika tych procesów była różna
w obu krajach. Analizowane wskaźniki pokazują, że
procesy starzenia się ludności Japonii zachodziły
znacznie szybciej niż w RFN. Ocena sytuacji na
podstawie współczynnika starości wskazuje, że Japonia
w II połowie XX wieku przeszła przemianę
442
demograficzną od fazy „dojrzałości” demograficznej
do zaawansowanej „starości”. Na przestrzeni 50 lat
udział osób w wieku 65 lat i więcej wzrósł blisko
trzyipółkrotnie. Stan starości demograficznej Japonia
osiągnęła w połowie lat 1980., bowiem w roku 1985
odsetek osób w wieku 65 lat i więcej wynosił 10%.
Bardzo gwałtowny wzrost udziału osób starszych
nastąpił w ostatnich 15 latach XX wieku.
W przeciwieństwie do Japonii społeczeństwo RFN już
w roku 1950 osiągnęło poziom „starości”
demograficznej (odsetek osób w wieku 65 lat i więcej
wynosił 10%). Po następnych 50 lat odsetek osób
w wieku poprodukcyjnym osiągnął wartość 18,7%.
Tak wysoki odsetek osób w wieku poprodukcyjnym
według skali starości demograficznej proponowanej
przez Prochownikową [Kurek, 2001] określa oba kraje,
jako kraje o „zaawansowanej starości” demograficznej.
Ogólnie biorąc proces starzenia się ludności w Japonii
w II połowie XX wieku postępował średnio około 2,8
razy szybciej niż w RFN. Z tego wynika, że w kraju,
który osiągnął stan „starości” demograficznej, procesy
starzenia zachodzą wolniej.
Stały wzrost odsetka osób starszych w populacji obu
krajów był spowodowany m.in. stałym wzrostem e65
oraz obniżającym się współczynnikiem dzietności. Na
początku lat 1950. różnica miedzy e65 kobiet i mężczyzn w obu krajach była niewielka (dla mężczyzn wynosiła 1,34 na korzyść mężczyzn żyjących w RFN,
a dla kobiet wynosiła 0,28 na korzyść kobiet żyjących
w Japonii). W ciągu 50 lat w Japonii średnie dalsze
trwanie życia wzrosło bardzo znacznie przewyższając
około dwukrotnie wzrost dla mężczyzn w RFN.
Natomiast w przypadku kobiet wzrost ten był 1,5 razy
wyższy w Japonii niż w RFN.
Współczynnik dzietności w obu krajach zmieniał się
w różnym tempie w różnych okresach. W latach 1970.
wartość jego spadła poniżej 2,0. W następnych latach
współczynnik sukcesywnie obniżał się aż do wartości
około 1,4 w 2000 roku.
Omówione zmiany w powyższych parametrach
zachodzące w II połowie XX wieku w Japonii i RFN
istotnie wpłynęły na zmianę struktury ludności według
wieku. W obu krajach nastąpił spadek odsetka dzieci
w wieku 0-19 lat w Japonii i 0-18 w RFN. Zmiany
w strukturze wieku ludności na korzyść osób w wieku
65 lat i więcej wpłynęły na zmniejszanie się współczynników obciążenia demograficznego grupą wieku
osób 0-14 lat w obu krajach. Przy czym w Japonii
spadek ten był bardzo drastyczny od wartość 60 w roku
1950 do 20 w 2000 roku. W RFN w tym samym czasie
obniżył się od 34 do 22. Spadek ten był trzykrotnie
mniejszy w RFN niż w Japonii. Natomiast wzrost
współczynnika odciążenia demograficznego grupą
osób w wieku 65 lat i więcej był znacznie większy
w Japonii niż w RFN, co wskazuje na szybsze tempo
starzenia się ludności Japonii. Biorąc pod uwagę
współczynnik „starości” demograficznej, w Japonii
w latach 1950-2000 wartość jego wzrosła z 14 do 125
(wzrost o 111). W RFN w tym samym czasie liczba
dziadków na 100 wnuków wzrosła o 70 i wzrost ten
był mniejszy w porównaniu z Japonią.
W pracy przedstawiono zmiany ilościowe zachodzące
z relacjach pomiędzy poszczególnymi grupami wieku
ludności Japonii i Niemiec, które uwarunkowane są
bezpośrednio czynnikami demograficznymi (dzietność,
umieralność, średnie dalsze trwanie życia, migracje),
pośrednio na zjawisko starzenia się ludności wpływa
poziom zamożności społeczeństwa, model rodziny,
aktywność zawodowa, ochrona zdrowia, wykształcenie
ludności, polityka społeczna państwa, a zatem te
czynniki, które nie zostały uwzględnione w niniejszym
opracowaniu.
'
%
"
0
"
Halik J. (red.), 2002, Starzy ludzie w Polsce. Społeczne
i zdrowotne skutki starzenia się społeczeństwa, Instytut
Spraw Publicznych, Warszawa
Holzer J. Z., 2003, Demografia, PWE, Warszawa
Kinsella K., Velkof A., 2002, The demography of aging,
“Aging Clinical and Experimental Research”, 14, 159-169
Kurek S., 2001, Wybrane metody i kierunki badania starzenia
się ludności w świetle literatury problemu, „Studia
Demograficzne”, nr 1 (39), 97-113
Maik W. (red.), 2003a, Niemcy ABC Świata, Europa II, Klub
dla Ciebie, Poznań
Maik W. (red.), 2003b, Niemcy ABC Świata, Azja I, Klub dla
Ciebie, Poznań
Murawska A. (red.), 1999, Niemcy współczesne. Zarys
encyklopedyczny, Instytut Zachodni, Poznań
Preston H. S., Heuveline P., Guillot, 2001, Demography.
Measuring and Modeling Population Processes, Blackwell,
Oxford
Rosset E., 1959, Proces starzenia się ludności. Studium
demograficzne, PWG, Warszawa
Statistic Bureau, Ministry of Internal Affairs and
Communications, 2004, Japan in Figures 2005, Statistic
Bureau, Tokio
The Economist, 2004, Świat w liczbach 2004, Studio Emka,
Interwent, Warszawa
Zajchowska S., 1965, Elementy geograficzno-gospodarcze,
[w:] Pospieszalski K.M., Ziółkowski J. (red.), Niemiecka
Republika Federalna, Instytut Zachodni, Poznań, 57-87
443