ODCZYN I ZASOBNOŚĆ GLEB ŻUŁAW WIŚLANYCH W latach 1956

R O C Z N IK I G L E B O Z N A W C Z E , T . X V I I I z. 1. W A R S Z A W A 1967
JA N N O W A K , A N T O N I N IP A N IC Z
ODCZYN I ZASOBNOŚĆ GLEB ŻUŁAW WIŚLANYCH
S ta cja C h em iczn o-R oln icza w G dańsku
W latach 1956— 1963 Stacja Chemiczno-Rolnicza w Gdańsku prze­
prowadziła pierw szą rotację badań odczynu i zasobności gleb w swoim
województwie. Szczegółowe wyniki tych badań w miarę ich w ykonywa­
nia były przekazywane zainteresowanym użytkownikom gruntów. Za­
kończenie tej rotacji daje możliwość omówienia wyników w stosunku do
większych jednostek terytorialnych. W niniejszej pracy podajem y w y­
niki dotyczące regionu Żuław Wiślanych. Przedstaw iam y w niej rów ­
nież próbę znalezienia związku między odczynem, i zasobnością gleby
w przysw ajalne składniki pokarmowe a jej rodzajem i bonitacją rolniczogleboznawczą.
W A R U N K I FIZ JO G R A FIC Z N O -G LE B O W E
Żuławy Wiślane obejm ują obszar położony w delcie Wisły, ukształ­
tow any w w yniku akum ulacyjnej działalności rzeki. Obszar ten od
wschodu, południa i zachodu opiera się o wyższe tereny pochodzenia
lodowcowego, a od północy oddzielony jest od morza wąską M ierzeją
Wiślaną. Do Żuław zalicza się także utw ory polodowcowe, o ile tworzą
one enklawy wśród gleb pochodzenia rzecznego i nie łączą się z innymi
okalającymi Żuław y ukształtow anym i przez lodowiec terenam i.
Wisła i Nogat dzielą teren Żuław w sposób natu raln y na trzy części:
— Żuławy Gdańskie na zachód od Wisły,
— Żuławy Wielkie między Wisłą i Nogatem,
— Żuławy Elbląskie na wschód od Nogatu.
Podział ten odpowiada adm inistracyjnym granicom powiatu elbląs­
248
J. N ow ak , A. N ip an icz
kiego i gdańskiego, natom iast Żuławy Wielkie obejm ują powiat malborski i nowodworski.
W skład wymienionych powiatów wchodzą częściowo tereny nieżuławskie. W celu uproszczenia w dalszym ciągu opracowania pod określe­
niem „pow iat” będzie rozumiany tylko teren żuławski danego powiatu.
Część Żuław położona wyżej w stosunku do biegu Wisły, o wzniesie­
niu do 10 m n.p.m. na południu i opadająca w kierunku północnym do
2,5 m n.p.m., otrzym ała nazwę Żuław Wysokich. Tereny te m ają gleby
ciężkie, odznaczają się najwyższą na Żuławach żyznością, być może spo­
wodowaną lepszymi niż gdzie indziej stosunkami wodnymi. Żuławy Wy­
sokie obejm ują powiat malborski z w yjątkiem części gromady Myszewo
i wsi Ząbrowo, w powiecie nowodworskim — część gromady Ostasze­
wo, w powiecie gdańskim — część gromad Suchy Dąb i Cedry Wielkie,
a w powiecie elbląskim — część gromad Zwierzno i Gronowo.
Pozostała część terenu stanowi Żuławy Niskie o wzniesieniu od 2,5
m n.p.m. opadając w depresjach do 1,5 m poniżej p.m. Teren ten cha­
rakteryzuje się gorszym odwodnieniem, większym udziałem użytków zie­
lonych i przewagą gleb średnich. Na Żuławach Niskich w ystępują obsza­
ry depresyjne, które zajm ują centralną część powiatu nowodworskiego,
większą część powiatu elbląskiego i pewne obszary w północnej części
powiatu gdańskiego.
W yrazem złych w arunków powietrzno-wodnych jest gęsta sieć rowów
odwadniających. Na 1 ha użytków rolnych w powiecie m alborskim przy­
pada 38,6 mb, a w powiecie nowodworskim 61,2 mb rowów.
Gleby w ystępujące na terenie Żuław w uproszczonym ujęciu przed­
stawiono na mapie (rys. 1) [8].
Około 90% użytkowanej rolniczo powierzchni Żuław zajm ują mady,
brunatne lub rzadziej próchniczne. Pozostała część to gleby bagienne.
Pomimo że poszczególne podtypy mad i gleb bagiennych są silnie ze
sobą pomieszane, to jednak teren żuławski daje się podzielić na strefy,
w których pewien rodzaj gleby osiąga w yraźną przewagę.
Mady średnie z towarzyszącymi im madami lekkimi i piaszczystymi
w ystępują na Żuławach w kilku zgrupowaniach. Pierwsze zgrupowanie
w ystępuje nad Wisłą będącą ciekiem głównym i wzdłuż Wisły M artw ej
tworząc trójkąt, w środku którego zalega znaczny obszar m ad ciężkich.
S trefa ta łączy się z m niejszym obszarem mad średnich u zbiegu Wisły
M artw ej i M otławy (strefa I).
Przedłużeniem niejako tej strefy po drugiej stronie Wisły jest pas
mad średnich w powiecie nowodworskim, biegnący od Nowej Cerkwi
i Ostaszewa wzdłuż Wisły Głównej, a następnie po dwóch stronach Szkarpaw y aż do Zalewu (strefa II). S trefa III rozciąga się nad Nogatem,
w większej części po lewej jego stronie, a w gromadach S tare Pole i No-
pH, P i К w glebach
Żuław
Wiślanych
Rys. 1. P o g ląd ow a m apa gleb Ż uław W iślanych
S u rv e y so il m ap, Ż u ła w y at th e V istu la delta
1 — v e r y h e a v y w a r p ( a llu v ia l) s o ils (> 5 0 % o f f l o a t a b l e p a r t s ) , 2 — h e a v y w a r p s o ils (35—50% o f f l o a t a b l e p a r ts ) ,
3 — m e d iu m w a r p s o ils (20—30% o f f l o a t a b l e p a r ts ) t o g e t h e r w i t h l i g h t a n d s a n d y a l l u v i a l s o ils , 4 — b o g s o ils ,
5 — r i v e r s , 6 — d i s t r i c t b o r d e r s , 7 — z o n e s o f m e d iu m w a r p s o ils
249
1 — m a d y b a r d z o c ię ż k ie ( > 50% c z ę ś c i s p ła w ia ln y c h ) , 2 — m a d y c ię ż k ie (35—50% c z ę ś c i s p ła w i a l n y c h ) , 3 — m a d y ś r e ­
d n ie (20—30% c z ę ś c i s p ła w ia ln y c h ) z to w a r z y s z ą c y m i m a d a m i l e k k i m i i p ia s z c z y s ty m i, 4 — g le b y b a g ie n n e , 5 — r z e k i,
6 — g r a n i c e p o w ia tó w , 7 — s t r e f y m a d y ś r e d n i e j
250
J. N ow ak, A. N ip an icz
wakowo, tj. na początku i zakończeniu tej strefy, po stronie praw ej.
Strefę IV stanowi pas nad Wisłą i Nogatem, leżący w gromadach Kałdowo i Miłoradz, od Mątów Wielkich do Kamionki, kształtem odpowiada­
jący rozwidleniu tych rzek. Niewielki stosunkowo obszar mad średnich
znajduje się w gromadzie Żurawiec powiatu elbląskiego (strefa V).
W obszarach mad średnich rozrzucone są drobne płaty mad lekkich
i piaszczystych. Łącznie te dwa ostatnie rodzaje mad zajm ują ok. 6,5%
powierzchni Żuław, z tego 1/5 przypada na m ady piaszczyste. N ajw ięk­
sze ich skupisko w ystępuje na gruntach Wier ein — Lubstowa — Ząbro­
wa na styku trzech powiatów. W Ząbrowie też w ystępuje największy na
Żuławach płat mad piaszczystych. Mady średnie i lekkie należą na ogół
do podtypu mad brunatnych, mad podtypu próchnicznego spotyka się
wśród nich mało.
S trefy mad ciężkich zwykle odgrodzone są od rzek madami średnimi.
S trefa mad ciężkich w powiecie nowodworskim zajm uje położenie po­
średnie między madami bardzo ciężkimi a strefą II mad średnich; od
wschodu graniczy z Zalewem. W strefie tej rozsiane są sporadycznie
drobne enklawy gleb bagiennych-murszastych. Druga strefa mad cięż­
kich przebiega od gromady Stare Pole przez powiat elbląski do północ­
nej części grom ady Jagłownik. Strefa ta jest też miejscem najczęstszego
występowania mad glejowych (gleb glejowych).
Trzecia strefa mad ciężkich w ystępuje w powiecie gdańskim tworząc
pas między rzeką Motławą a strefą mad średnich. Tutaj jednak są one
zmieszane ze znacznymi obszarami mad bardzo ciężkich (nie oznaczonych
na mapie glebowej), zwłaszcza w południowej części tej strefy. Inną
strefą mad ciężkich w tym powiecie jest wspomniany już obszar, leżący
w środku strefy I mad średnich. Większa część żuławskich mad ciężkich
należy do podtypu brunatnego, a tylko niewielka ilość do podtypu próch­
nicznego.
Strefę mad bardzo ciężkich stanowią w przybliżonym zarysie Żuła­
wy Wysokie. Obejmują one przeważającą część powiatu malborskiego,
w powiecie nowodworskim — część gromad Ostaszewo, M arynowy
i Kmiecin i w powiecie elbląskim — część gromad Gronowo i Zwierzno.
W gromadzie Suchy Dąb (powiat gdański) w ystępują duże płaty
mad bardzo ciężkich, które tworzą szachownicę z madami ciężkimi. Żu­
ławskie m ady bardzo ciężkie reprezentow ane są przez dwa podtypy —
brunatny i próchniczny. Największe obszary mad próchnicznych bardzo
ciężkich znajdują się w zachodniej części powiatu malborskiego.
Gleby bagienne rozmieszczone są w dwóch głównych strefach na za­
chód od M otławy wokół jeziora Drużna. Poza tym gleby bagienne roz­
mieszczone są w powiecie elbląskim w okolicy Jegłownika i Kazimierzowa.
251
pH, P i К w gleb ach Ż u ła w W iślan ych
Gleby utworzone na osadach polodowcowych zajm ują nieznaczne po­
wierzchnie i przeważnie użytkowane są pod zabudowaniami. Niewielkie
obszary gleb torfowych (największe nad jeziorem Drużnem) nie były
objęte badaniami odczynu i zasobności.
Wartość użytkowa gleb żuławskich jest w ybitnie wysoka. Większość
gruntów ornych zalicza się do I, II, Ilia i IHb, a użytków zielonych do
klas I, II i III.
T a b e l a
1
Podział gleb Żuław według klas bonitacyjnych
(w procencie powierzchni)
Division of 2uła?jy s o i l s according to the units of c l a s s i f i c a t i o n
(per cent of area;
Użytki
Type of land
Klasa
Class
Grunty orne
Arable land
I
Pov/iat -■ D is t r ic t
Elbląg
1,6
0,5
Malbork
Nowy Dwór
2,0
2,4
9,9
17,8
28,7
24,5
III a
31,1
37,5
43,9
38,5
III b
23,2
18,8
15,4
19,2
IV a
23,1
14,9
6,7
8,4
7,5
8,0
2,2
1,6
1,0
4,4
3,4
0,2
0,3
0,7
1,8
0,8
100,0
100,0
100,0
100,0
0,2
0,5
II
0,1
38,8
0,5
4Ь, 4
65,5
70,0
III
41,5
43,2
17,4
20,6
IV
8,1
2,6
2,2
11,9
10,0
5,5
1,8
4 ,6
4 ,2
2,0
1,6
1,8
100,0
100,0
100,0
100,0
II
IV b
VI i VI z
Użytki zielon e
Green land
Gdańsk
I
V
VI i VI z
Z powiatów największą bonitację osiąga powiat malborski, a następ­
nie kolejno: nowodworski, gdański i elbląski [9]. Szczegółowe dane
umieszczono w tab. 1.
W Y N IK I B A D A Ń
Badania odczynu i zasobności gleb prowadzone na terenie Żuław nie
obejmowały następujących terenów:
J. N ow ak , A. N ip an icz
252
Tabela
2
P o d ział g le b Żuław według k la s
odczynu i zasobności w przysw ajalne s k ła d n ik i w procencie pow ierzchni
D iv isio n of Żuławy s o i l s according to c la s s e s of pH le v e l and
co n ten t of a v a ila b le components - given as percen tag es of the erea
Odczyn
R ea ctio n
Powiat
D is tr ic t
E lb lą g
Gromada
V illa g e
Gronowo
J egłcw n ik
Komorowo
Markusy
Nowakowo
Zwierzno
Żurar;iec
Razem pow.
T otal area
E lb lą g
Gdańsk
Cedry W.
Pruszcz
Sobieszew o
Suchy Dąb
W iślin a
W iślinka
Razem pow.
T o ta l e r г a
Gdańsk
Malbork
Kełdowo
Kończewice
Lichnowy
Lisewo
M iłoradz
Myszewo
Nowy Staw
S ta re p o le
Razem pow.
T o ta l area
Malbork
Колу Dwór
Razem pow.
T o ta l area
p ia s t o Gdansk
Razem Żuławy
T o ta l żuławy
Zbadano
ha
No. o f
te s te d
h e c ta r e s
4 107
5 567
700
3 386
4 036
3 121
3 663
24 380
Pobrano
prób
No. o f
sam ples
2 175
3 154
458
2 243
2 234
1-971
2.3 7 4
14 663
z a sa ­
p otasu
fo s fo r u
dowy
phosphorus
p otassium
lekko i ODOkwaś- kwaś­
śre d ­
śre d ­
ny
n ia dobra
a cid l i g h t lin e
z ła
n ia dobra z ła
and
a cid
me­ high
low
me­ h igh Iow
neu­
dium
dium
tr a l
$2?
42
39
26
53
7
45
24
49
64
3o
62
40
6°
3 1 ,9
5 1 ,5 1 6,6
45
15
44
38
47
30
3 8 О6
548
27
6
695
2 887
1 620
1 038
19
14
20
24 305
10 594
7
4
4
2
3
2
6
5
476
144
253
549
777
944
032
282
3
2
1
1
915
498
980
038
2
1
3
3
159
332
263
085
36 457
19 270
Drewnica
Kmiecin
Marynowy
M arzęcino
Lubiczewo
Ostaszewo
Rybina
Stegna
Sztutowo
5 620
5 118
2 250
5 086
3 266
5 669
4 .7 1 2
2 175
3 443
3 017
2 774
1 163
3 033
1 860
3 030
2 599
1 .2 7 2
1 950
Nowy Dwór
37 339
20 775
1 604
1 222
124 085
66 530
8
12
10
17
31
15
16
50
369
329
507
816
348
936
9
1
1
6
3
1
Zasobność przysw a(i a ln eg 0
C ontent o f avai! la b ie
31
28
69
37
48
33
39
2 1 ,2
4 1 ,3 3 7 ,5
12
52
7
12
5
8
26
18
13
49
65
52
56
48
bl
1 2 ,7
5 4 ,4 3 2 ,9
50
21
46
42
49
3b
44
23
43
36
26
21
38
8
28
3
29
3
18
14
21
41
15
49
27
36
36
12
51
50
56
47
55
50
43
47
3 1 ,1
4 9 ,7 1 9,2
21
51
2 3 ,8
4 9 ,7 |2 6 ,5
28
12
50
60
47
25
58
30
65
35
30
31
54
30
35
22
15
1л
22
21
12
27
8
21
18
25
36
17
30
44
5
17
15
32
63
37
75
49
38
80
51
17,3
3 1 ,0
51 ,7 5 3 ,2
30 ,5
16,3
27
43
43
10
42
29
14
44
41
21
13
14
43
14
38
64
50
28
32
23
36
35
13
H
43
25
27
33
2 7 ,1
28 ,1
4 4 ,8 3 3 ,1
3 8 ,6
23 ,3
9
7
7
5
12
7
2
25
19
17
25
26
5
7
66
74
76
70
62
78
82
88
6 ,5
39
23
4
25
9
12
40
41
15
16
65
31
28
25
15
27
35
52
21
38
3
55
22
31
35
43
3 3 ,2
17,5
32
36
23
42
28
29
41
67
33
63
61
24
24
35
43
2 5 ,2
30
Уi
34
74,7 4 9 ,3
27
33
23
51
64
56
37
67
40
18,8
27
36
39
45
45
56
67
47
57
56
47
74
45
40
32
26
41
32
35
1 42
19
36
45
3 4 ,2
4 0 ,6 5 5 ,6
33 ,5
28
31
41
17
1 8,5
2 7 ,8
53 ,7 4 9 ,6
78
3 3 ,9
11
12
22
14
12
7
12
11
9
11
7
13
15
1 0 ,9
5
1 6,5
pH, P i К w g leb ach Ż u ła w W iślan ych
253
— obiektów nie użytkowanych rolniczo (lasy, sady, ogrody itp.),
— gruntów miejskich i podmiejskich,
— gleb o wysokiej zawartości substancji organicznej „i” gleb w y­
stępujących w ew nątrz obwałowań rzek, podlegających okresowym za­
lewom.
Przeciętny obszar, z którego pobrano 1 próbkę gleby, wyniósł w gos­
podarce państwowej 2,35 ha, w chłopskiej 1,62 ha, ogólnie — 1,87 ha.
Odczyn gleb oznaczono potencjom etrycznie w ln KCl, a zasobność przy­
swajalnego fosforu i potasu — według m etody Egnera-Riehma. Wobec
tego, że stosowane przez Stację Chemiczno-Rolniczą m etody badania od­
czynu i zasobności gleb są dostatecznie znane [10], nie będziemy ich tu
omawiać.
Wyniki badań podano w tab. 2 oraz na m apach obrazujących roz­
mieszczenie gleb w terenie według pięciu klas bonitacji Riehma. W przy­
padku odczynu podstawą bonitacji jest udział procentowy w zbadanej
powierzchni gleb o pH > 6,5 i połowy gleb o pH 5,6—6,5.
W przypadku fosforu i potasu bierze się za podstawę procentowy
udział gleb o dobrej zasobności i połowę procentowego udziału gleb
o średniej zasobności w te składniki.
ODCZYN
GLEB
Wyniki badań przedstawione w tab. 2 i na rys. 2 pozwalają stw ier­
dzić, że odczyn mad żuławskich nie jest zadowalający. Gleby te w 23,8%
m ają odczyn kw aśny (pHKci do 5,5, w 49,7% lekko kw aśny (pHKci 5,6 do
6,5, w 26,5% obojętny i zasadowy (pHKci > 6,5).
Odczyn gleb najlepiej kształtuje się w powiecie malborskim, w któ­
rym wskaźnik bonitacji odczynu wynosi 60,1%, następnie w gdańskim —
58,1%, nowodworskim 44% i elbląskim — 42,3%. We wszystkich m a­
dach odczyn kształtuje się niejednolicie i nie można stwierdzić jego za­
leżności od składu mechanicznego gleby.
Mady bardzo ciężkie, w ystępujące prawie na całej powierzchni po­
wiatu malborskiego, w ykazują dobre lub średnie w arunki odczynowe.
W północnej jednak części na pograniczu powiatu nowodworskiego od­
czyn tych mad wyraźnie się pogarsza.
Wskaźniki bonitacji odczynu spadają w tym rejonie poniżej 40%,
a miejscami naw et poniżej 20%.
Jeszcze mniej korzystnie kształtuje się odczyn w madach bardzo cięż­
kich gromady Zwierzno i Gronowo w powiecie elbląskim, gdzie wskaź­
niki bonitacji odczynu spadają poniżej 20%. W zasięgach mad ciężkich
odczyn gleby kształtuje się prawie na całym obszarze gorzej niż w m a­
dach bardzo ciężkich. Jedynie południowa część strefy nad Motławą
J. Nowak, A. N ip an icz
R ys. 2. M apa bon itacyjn a odczynu gleb Ż u ław W iślan ych
s k a la b o n i t a c y j n a
w p r o c e n t a c h : 1 — 0—20,0, 2 — 20,1—40,0, 3 — 40,1—60,0,
7 — s ie d z ib a G R N , 8 — r z e k i, 9 — g r a n i c e p o w ia tó w ,
4 — 60,1—80,0, 5 — 80,1—100,0;
10 — g r a n i c e g r o m a d
6 —m ia s ta ,
S oil cla ssifica tio n m ap of the pH le v el, Ż u ław y at the V istu la delta
p e r c e n t a g e c la s s if ic a tio n
s c a le :
1 — 0—20,0,
2
— 20,1—40,0, 3 — 40,1—60,0, 4 — 60,1—80,0,
5 — 80,1—100,0;
6 —
to w n ,
pH, P i К w gleb ach Ż u ław W iślan ych
255
oraz niewielkie powierzchnie w gromadach Stare Pole, Sztutowo, Stegna
i w delcie Nogatu odznaczają się lepszym odczynem. Mady średnie
w strefach glebowych I, III, IV i wschodniej części strefy II m ają od­
czyn dość dobry.
Pozostała zachodnia część strefy II i cała strefa V odznaczają się od­
czynem gorszym, a miejscami naw et złym. Biorąc pod uwagę stan zakwa­
szenia gleb poszczególne rodzaje mad można uszeregować w następują­
cej kolejności: najlepiej odczyn kształtuje się w madach średnich, gorzej
w madach bardzo ciężkich i najgorzej w madach ciężkich. Tego rodzaju
układ pozwala przypuszczać, że na odczyn mad żuławskich w pływa nie
tylko skład mechaniczny gleby, ale i inne czynniki. W madach żuław­
skich obserwuje się powiązanie gorszego odczynu z wyższym poziomem
wód gruntowych.
Dotyczy to szczególnie terenów depresyjnych i niżej położonych,
usytuowanych w środkowej części powiatu nowodworskiego, środkowopołudniowej części powiatu elbląskiego i w rejonie Cedry Małe — Wocław powiatu gdańskiego.
Dowodem tego twierdzenia mogą być gleby Żuław Wysokich, które
m ają wyraźnie lepszy odczyn od tego samego rodzaju mad położonych
na Żuławach Niskich. Również i inne rodzaje mad zgrupowane w pobli­
żu głównych rzek i cieków wodnych są pod względem odczynu lepsze niż
gleby od nich oddalone. T ereny przyrzeczne są w większości wyżej po­
łożone i być może w związku z tym lepiej kształtują się w tych glebach
w arunki wilgotnościowe.
Jeśli chodzi o odczyn gleb bagiennych, to dość dobrze kształtuje się
on w strefie M otławy i jeziora Drużna, średnio w rejonie Kazimierzowa
i dość słabo w rejonie Jagłownika. Obliczone wskaźniki bonitacji odczy­
nu dla gleb bagiennych dotyczą tylko pewnych obszarów, ponieważ część
tych gleb nie była badana ze względu na wysoką zawartość substancji
organicznej.
ZA SOBN O ŚĆ
GLEB
W
PR Z Y S W A JA L N Y
FOSFOR
Przeprowadzone badania w ykazują, że zasobność gleb Żuław w przy­
sw ajalny fosfor jest bardzo wysoka. Z tabeli 2 wynika, że gleby o dobrej
zasobności stanowią 53,7%, o średniej — 27,8%, o złej — 18,5% zbada­
nej powierzchni, a więc przeszło 4/5 gleb ma dobrą i średnią zasobność.
Wskaźnik bonitacyjny zasobności w przysw ajalny fosfor dla całych Żu­
ław wynosi 67,6%. Najlepiej pod tym względem przedstawia się powiat
malborski (wskaźnik bonitacyjny 84,1), następnie elbląski — 67,2%,
i mniej więcej równo — gdański — 58,8% i nowodworski — 57,7%.
Obszarem jednolitym i o najlepszych w arunkach zasobności w przy-
J. N ow ak, A. N ip anicz
256
sw ajalny fosfor jest powiat malborski oraz niektóre obszary przyległych
do niego gromad: Suchy Dąb w powiecie gdańskim, Marynowy, Lubieszewo i Ostaszewo w powiecie nowodworskim, Zwierzno i Gronowo w po­
wiecie elbląskim (rys. 3). Obszar ten, jak widać z m apy glebowej (rys. 1),
stanowi zarazem w przybliżonym zarysie strefę mad bardzo ciężkich.
M ady ciężkie wykazują gorszą niż m ady bardzo ciężkie zasobność
w przysw ajalny fosfor (rys. 1 i 3). Duża jest zasobność w gromadzie
Stare Pole i w niektórych częściach gromady Suchy Dąb, lecz w tych
gromadach obok dominujących m ad ciężkich są spore powierzchnie mad
bardzo ciężkich. Najsłabiej wśród mad ciężkich przedstawia się strefa
w centralnej depresyjnej części powiatu nowodworskiego, gdzie, być
może, w skutek złych w arunków powietrzno-wodnych procesy urucho­
mienia fosforu ulegają zahamowaniu.
T a b e 1 §
3
P o d z ia ł g le b według k la s odczynu i zasobności w przysw ajalne sk ła d n ik i w pro cen cie pow ierzchni
D iv isio n of s o i l s according to c la s s e s of pH le v e l and co n ten t of a v a ila b le components
given as p e rcen tag es of the area
Powiat
D istrict
Gospodarka
Type of ownership
Odczyn
Zasobność przyswa jalnego
Content of avei labie
Reaction
Zbadano
zasa­
fo sforu
potasu
dowy
ha
phosphorus
potassium
lekko i ODONo. of
je
lny
kwaś- kwaśalka­
tested
śred­
śred­
ау
e
l i g h t lin
nia dobra
nia dobra zła
hectares acid acid
and zła
Iow
me­ lig h
l
ig
h
meIow
neu­
dium
d
ium
tral
Elbląg
państwowa - st a t e
chłopska - private
ó, 025
18 ,3 5 5
30
32
59
50
11
18
17
18
32
30
51
52
54
53
33
23
12
18
Gdańsk
państwowe - st a t e
chłopska - private
13,0 6 7
1 2 ,8 4 2
19
23
43
40
38
32
22
29
27
39
51
39
37
39
38
22
37
państwowa - state
chłopska - private
1 7 ,3 5 5
1 9 ,1 0 2
12
14
52
56
36
30
8
21
41
56
21
17
71
78
38
5
29
15
państwowa - s ta te
chłopska - private
1 5 ,1 3 8
2 2 ,1 4 1
32
30
46
22
24
17
26
37
32
39
42
48
53
61
39
30
13
9
państwowa - state
chłopska - private
5 1 ,6 4 b
22
29
25
20
18
29
27
51
55
38
25
49
50
44
72,440
53
31
18
16
Malbork
Nowy Dwór
Żuławy
ogółem
t o ta l
25
W strefach mad średnich, do których wliczono również nieduże po­
wierzchnie mad lekkich i piaszczystych, zasobność w przysw ajalny fos­
for kształtuje się na poziomie średnim, a niekiedy mniej niż średnim.
Dodatnio wyróżnia się strefa IV, obejm ująca południową część powiatu
malborskiego i południowa część strefy I w rejonie Cedrów Wielkich.
Najsłabiej przedstawia się strefa II w północnej części powiatu nowo­
dworskiego. Ogólnie można stwierdzić, że w strefach mad średnich za-
t. X V I I I
pH, P i К w glebach
R o cz n ik i g le b o z n a w c z e
6DAŃL
Żuław
W iślan ych
Rys. 3. M apa b on itacyjn a zasob n ości gleb W iślan ych w p rzy sw a ja ln y fo sfo r
o b jaśn ien ia jak w rys. 2.
Soil cla ssifica tio n m ap od th e con ten t of a v a ila b le phosphorus, Ż u ła w y at th e V istu la delta
for e x p la n a tio n s see Fig. 2.
258
J. N ow ak, A. N ip anicz
sobność w przysw ajalny fosfor jest gorsza w porównaniu z madami cięż­
kimi i bardzo ciężkimi.
Z powyższego wynika dość w yraźny związek między zasobnością mad
w przysw ajalny fosfor a ich składem mechanicznym. Mady o większym
udziale części spławialnych m ają przeciętnie większą zasobność niż m a­
dy o mniejszej zawartości tych frakcji.
Z przeprowadzonych przez H e r b s t a [5] doświadczeń wynika, że
powodowane opadami deszczowymi przemieszczanie fosforu w glebie
uzależnione jest od jej przepuszczalności. W arstw y gleby o złej przepusz­
czalności sorbują fosfor, który w skutek tego nie przechodzi do głębszych
partii profilu glebowego. Dlatego też, jak można sądzić z wyników tych
doświadczeń, fosfor w glebach zwięzłych powinien się gromadzić w gór­
nej w arstw ie gleby. Ponieważ do badania zasobności gleb pobiera się pró­
by z w arstw y do 20—25 cm, to związek zasobności gleb w przysw ajalny
fosfor z ich składem mechanicznym staw ałby się zrozumiały. Zagadnie­
nia tego jednak nie można uznać za całkowicie rozwiązane, wymaga ono
dalszych badań.
Niejednolite stosunki panują w zasięgach gleb bagiennych. W stre­
fach M otławy i jeziora Drużna w arunki są dość dobre, a w rejonach Jegłownika i Kazimierzowa nieco mniej niż średnie. Trudno ustalić czyn­
nik powodujący te różnice w zawartości przyswajalnego fosforu w gle­
bach bagiennych Żuław. Być może jest to związane z odmiennymi w a­
runkam i, które w ystępow ały w okresie formowania się tych gleb.
Z A SO B N O ŚĆ G LE B W PR Z Y S W A JA L N Y P O T A S
Przeprowadzone badania wskazują, że gleby Żuław są ubogie w przy­
sw ajalny potas. Z tabeli 4 w ynika, że gleby o dobrej zasobności sta­
nowią 16,5%, średniej — 33,9% i złej — 49,6%. Tak więc prawie połowa
zbadanej powierzchni w ykazuje złą zasobność w potas. N ajkorzystniej
przedstawia się powiat gdański (wskaźnik bonitacji zasobności przysw a­
jalnego potasu 42,5%), słabiej malborski — 34,1%, elbląski — 31,5%
i nowodworski — 27,6%.
Zróżnicowanie terenu pod względem zasobności przyswajalnego po­
tasu kształtuje się niezależnie od składu mechanicznego mad. Szczegóło­
wa analiza m apy zasobności przyswajalnego potasu (rys. 4) oraz porów ­
nanie jej ze schematyczną mapą gleb (rys. 1) nie daje możności uchwyce­
nia związku między zasobnością a rodzajem mad.
Jedynie w zasięgach mad lekkich i piaszczystych można dopatryw ać
się pewnego związku między ubóstwem tych gleb w potas przysw ajalny
a ich składem mechanicznym.
Ponieważ m ady lekkie i piaszczyste przy określaniu kompleksów gle-
pH, P i К w gleb a ch Ż u ła w W iślan ych
259
T a b e l o
4
Korelacje wartości użytkowej gleb Żuław ze wskaźnikami b o n ita c j i odczynu i zasobności
w przyswajalne składniki pokarmowe
Correlation of the r e e l value of Żuławy s o i l s with the c l a s s i f i c a t i o n indexes of the reaction
and content of av aila b le nutr ients
Powiat
D istrict
Współczynnik k o r e l a c j i wskaźników
bonitacyjnych ze wskaźnikami
C o e f fic ie n t of corre la tio n between the
c l a s s i f i c a t i o n indexes and those of
Ilo ść
jednostek
statystycznych
No. of
sta tistica l
units
odczynu
reaction
przyswajalnego
fo sforu
a va ila b le
phosphorus
przyswajalnego
potasu
a vailable
potassium
Procent użytków
zielonych w ogólnej
pow.użytków
rolnych gospodar.
cnłopskiej
Percentage of
green land in
the t o t a l of
c u l t iv a t e d
lend under
private ownership
Elbląg
49
- 0,24
- 0,08
- 0,14
61,5
Gdańsk
33
- 0,33
c,6o
0,13
24,2
Malbork
53
- C, 16
0,61
0,17
17,9
Nowy Dwór
50
0,26
0,49
0,07
28,7
bowych w niniejszej pracy zostały włączone do mad średnich, zilustro­
wać to można na przykładzie następujących wsi, których gleby zaliczane
są do mad lekkich i piaszczystych:
Z asobność w p rzy sw a ja ln y potas — %
M iejscow ość
zła
1
średnia
1
dobra
Z ąbrow o
68
24
Izbisk a
76
23
1
W ierciny
87
11
2
B łon ia
77
17
6
8
Wśród gleb bagiennych zasobność w przysw ajalny potas jest podob­
nie jak wśród mad dość zróżnicowana. W strefach Motławy, jeziora
D rużna i Jagłow nika gleby w ykazują ogólnie średnią zasobność, a na po­
zostałych obszarach niską. Powody tej rozbieżności są trudne do ustale­
nia, być może jest to w pływ czynników działających w okresie form o­
w ania się tych gleb. Na ogół zasobność w przysw ajalny potas w strefach
gleb bagiennych jest wyższa niż w madach.
W celu rzucenia światła na związek odczynu i zasobności gleb w przy­
sw ajalny potas i fosfor z ich w artością użytkową obliczono korelację
między w artością użytkową gleb według bonitacji rolniczo-gleboznawczej i oceną według bonitacji Riehma. Za wskaźnik bonitacji rolniczogleboznawczej w danej jednostce terytorialnej przyjęto procentowy
udział gleb pierwszych trzech klas opierając się na m ateriałach W oje­
wódzkiego Przedsiębiorstw a Geodezji i Urządzeń Terenów Rolnych
w Gdańsku. Za jednostkę statystyczną przyjęto obszar jednej wsi.
60ANSK
J. Nowak, A. N ip an icz
R ys. 4. Mapa b on itacyjn a zasob n ości gleb Ż u ław W iśla n y ch w p rzy sw a ja ln y p otas
O bjaśnienia jak w rys. 2.
S o il classification m ap of th e con ten t of availa b le potassium , Ż u ław y at the V istu la delta
for ex p la n a tio n s see Fig. 2.
pH, P i К w gleb ach Ż u ław W iślan ych
261
Gospodarstw państwowych nie włączono do obliczeń ze względu na
płynność granic i niezgodność z jednostkam i rejestrow ym i geodezyjnymi
(tab. 4).
O trzymane współczynniki wskazują na dość w yraźną korelację m ię­
dzy bonitacją rolniczo-gleboznawczą a bonitacją zasobności w przysw a­
jalny fosfor w powiatach gdańskim, m alborskim i nowodworskim oraz na
jej brak w powiecie elbląskim. Pow iat ten wyróżnia się od pozostałych
dużą ilością użytków, zielonych (tab. 4, rubr. 6), dla których kryteria bo­
nitacji są inne niż dla gruntów ornych. W szczególności odmienne, a na­
w et w pewnym stopniu przeciwstawne są wymagania stawiane obu k a­
tegoriom użytków w zakresie w arunków powietrzno-wodnych. Z tych
powodów wskaźniki bonitacyjne łąkowo-pastwiskowego pow iatu elbląs­
kiego są nieporównywalne ze wskaźnikami pozostałych trzech powiatów.
Ograniczając do trzech powiatów o przewadze gruntów ornych kore­
lację wskaźników bonitacji rolniczo-gleboznawczej gleb żuławskich z ich
zasobnością w fosfor można uznać za stwierdzoną.
K orelacji tej dla przyswajalnego potasu i odczynu pH nie stwierdzo­
no. O trzym ane współczynniki są niskie i o niezgodnych znakach.
Tabela
5
Korelacja b o n i t e c j i odczynu g leb Żuław z b o n ita cją zasobnosci
w przysw ajalne sk ła d n ik i pokarmowe
C o rre lation between the r e a c tio n , c l a s s i f i c a t i o n of Żuławy s o i l s and
the c l a s s i f i c a t i o n of the content of a v a il a b le n u tr ie n ts
Powiat
D istrict
E lbląg
Gdańsk
Malbork
Nov:y Dwór
Il o ś ć
jednostek
st a ty sty c zn y ch
N o.of
s ta tistic a l
u n its
Współczynnik, k o r e l a c j i wskaźników
odczynu ze wskaźnikami zasobności
C o e f f i c i e n t of e o r r e l a t io n between
the indexes of r e a c tio n end the
indexes of the nu trien t content
przyswajalny
przyswaj alny
potas
fosfor
a v a ila b le
a v a ila b le
potessium
phosphorus
0,15
- 0,07
104
- 0,02
- 0,02
0,03
97
0 ,37
0,37
69
60
0,04
Obliczono również korelację między wynikam i bonitacji odczynów
a wskaźnikami zasobności w przysw ajalny fosfor i potas. Do obliczeń
włączono także gospodarstwa państwowe, ponieważ pH i zasobność
w składniki oznaczono w tych samych próbkach gleby.
Wyniki obliczeń (tab. 5) w skazują na brak współzależności między
wskaźnikami odczynu a wskaźnikami zawartości gleb w przysw ajalny
262
J. N ow ak , A. N ip an icz
fosfor i potas. Nieznacznej korelacji dla potasu można się doszukiwać
w powiecie nowodworskim.
W N IO SK I
1. Około połowy gleb Żuław ma odczyn lekko kw aśny (49,7%), przy
mniej więcej równych ilościach gleb kwaśnych (23,8%) oraz obojętnych
łącznie z zasadowymi (26,5%). Nie stwierdzono współzależności odczynu
mad żuławskich z ich składem mechanicznym, gdyż najlepsze wskaźniki
bonitacji odczynu w ystępują w strefach mad średnich, a najm niej korzy­
stne w strefach mad ciężkich; m ady bardzo ciężkie zajm ują stanowisko
pośrednie. Obserwuje się natom iast powiązanie gorszego odczynu mad
z wyższym poziomem wód gruntowych.
2. Zasobność gleb Żuław w przysw ajalny fosfor jest dość dobra, po­
nieważ połowa gleb (53,7%) w ykazuje dobrą zasobność. Istnieje korelacja
między zasobnością mad w przysw ajalny fosfor a składem mechanicz­
nym tych gleb. Mady zawierające więcej części spławialnych charakte­
ryzują się przeciętnie większą zasobnością w fosfor.
3. Zasobność gleb Żuław w przysw ajalny potas jest niska i nie w y­
kazuje dość wyraźnie zaakcentowanego powiązania ze składem mecha­
nicznym mad. Około połowy gleb (49,6%) wykazuje złą zasobność.
4. Gleby bagienne w strefach rzeki M otławy i jeziora Drużna w po­
rów naniu ze strefam i mad m ają przeciętnie lepsze wskaźniki bonitacji
odczynu, są zasobniejsze w przysw ajalny potas, w przybliżeniu m ają tyle
samo przyswajalnego fosforu co mady. Nie dotyczy to rejonu Kazimierzowa i Jagłownika w powiecie elbląskim, które m ają w porównaniu ze
strefam i mad gorsze wskaźniki bonitacji odczynu i zawartości przysw a­
jalnego fosforu i potasu. Są to jednak tereny o małym znaczeniu.
5. Korelację między bonitacją rolniczo-gleboznawczą a bonitacją
według Riehma stwierdzono tylko w stosunku do przyswajalnego fosforu
z ograniczeniem do trzech powiatów o przewadze gruntów ornych. Na­
tom iast w stosunku do powiatu elbląskiego, odznaczającego się przewagą
użytków zielonych, korelacji nie stwierdzono.
6. Wskaźniki zasobności przysw ajalnych składników nie w ykazują
korelacji ze wskaźnikami bonitacji odczynu.
L IT E R A T U R A
[1] A g a r v a l R.: Issled o w a n ija
11 (tłum . z ang.).
[2] B e r t r a m
fik sa cji
w
poczw ach.
Sielsk .
C haziaj.,
1962,
H.: D er W eich sel — N o g a t-D elta . G dańsk 1924.
[3] C z u b a R.: Próba zn alezien ia w sp ó łza leżn ości m ięd zy b on itacją gleb i ich
zasobnością. R oczn. G lebozn., dodatek do t. 13, 1963.
pH, P i К w gleb ach Ż u ła w W iślan ych
263
[4] C z u b a R., W ł o d a r c z y k Z.: W stęp n a o cen a zasob n ości gleb od ich w a r ­
tości u żytk ow ej i poziom u n aw ożen ia. P o stę p y N auk R oln., 1963, 4.
[5] H e r b s t W.: R adiophosphor (P-32) als H ilfsm itte l zur B estim m u n g der A u sw a sch su n g v o n B od en p h osp h orsäu re durch N ied ersch lä g e. Z eitsch rift fü r
P flan zen ern., D üng., B od en k u n d e, 59(104), 2, B erlin 1952.
[6] K o p e r S., W o ł o s z В.: P róba liczb o w eg o u jęcia w sp ó łza leżn o ści p om ięd zy
odczynem gleb a zaw artością w n ich ła tw o rozpuszczalnego P 20 5. P ostęp y
N auk R oln., 1964, 1.
[7] M i ł e z e w а М.: W yniki badań m etod ok reślan ia zasob ów potasu w g le ­
bach. M iędzynarod ow e C zasopism o R oln icze, 2, 1965.
[8] W i t e k T.: G leb y Ż u ła w W iślanych. P a m iętn ik P u ła w sk i, 18, 1965.
[9] W ojew ódzkie P rzed się b io rstw o G eodezji i U rząd zeń T eren ó w R oln ych
w G dańsku — m ateriały.
[10] W ó j c i k B.: B ad an ia potrzeb n a w o zo w y ch na p rzy k ła d zie g m in y O borniki
P ołu d n ie, pow . Oborniki, w oj. pozn ań sk ie. Roczn. G lebozn., 6, 1957.
Я. НОВАК, А. НИПАНИЧ
РЕАКЦИЯ И ОБЕСПЕЧЕННОСТЬ ДОСТУПНЫХ ФОСФОРОВ И КАЛИЕМ ПОЧВ
РАЙОНА ЖУЛАВЫ (ДЕЛЬТЫ Р. ВИСЛА)
Агрохимическая Станция в Гданьске
Ре з юме
В 1956— 1963 гг. Агрохимической Станцией в Гданьске проводилось обследование
реакции и обеспеченности доступным фосфором и калием почв дельты реки Висла.
Для этой цели с площади в среднем 1,87 га брали по одному смешанному почвен­
ному образцу. В образцах определяли: реакцию почв по потенциометрическому методу
а обеспеченность доступным фосфором и калием — по методу Эгнера-Рима.
Полученные результаты определений показаны авторами в четырех таблицах и на
трех картах, изображающих распределение почв по территории согласно их бонитировочным показателям реакциии обеспеченности фосфором и калием. Для сравнения
приведена наглядная почвенная карта.
На основании полученных результатов сделана попытка вскрытия зависимости
между реакцией почв и обеспеченностью доступными элементами а видом почвы и её
агро-почвенной бонитировкой.
Исходя из приведенных данных сделаны следующие выводы:
1. Половина (49,7%) почв района Жулавы отличается слабо-кислой реакцией при
почти равной доле почв кислых (23,8%) и нейтральных совместно со щелочными
(26,5%). Не установлена взаимозависимость реакции Ж улазских мад и их механи­
ческого состава, так как лучшие бонитировочные показатели реакции почв выступают
в полосе средних мад а худшие — полосе тяжелых мад; мады с очень тяжелым
механическим составом занимают промежуточное место. Наблюдается однако неко­
торая связь менее положительной реакции в мадах с повышенным горизонтом
грунтовых вод.
2* В общем обеспеченность Жулавских почв доступных фосфором довольно
хорошая. Половина почв (53,7%) показывает вполне хорошую обеспеченность, однако
264
J. N ow ak , A. N ip an icz
в этом отношении проявляется заметная дифференциация, связанная с механическим
составом мад. Установлено наличие корреляции между обеспеченностью мад доступ­
ным фосфором и их механическим составом. Мады содержащие больше илистых
частиц отличаются в среднем высшей обеспеченностью доступным фосфором.
3. Обеспеченность Жулавских мад доступным калием очень низка и не про­
являет ясно выраженной взаимосвязи с механическим составом. Почти половина
почв (49,6%) показывает плохую обеспеченность.
4. Болотные почвы в районе реки Мотлава и озера Дружна имеют в среднем
лучшие, по сравнении с мадами, бонитировочные показатели реакции и обеспечен­
ности доступным калием а одинаковые с мадами — в отношении доступного
фосфора. Это не касается районов: Казимежов и Ягловник в уезде Эльблонг, с худ­
шими по сравнении с мадами бонитировочными показателями реакции и обеспечен­
ности доступным фосфором и калием.
5. Корреляция между агро-почвенной бонитировкой и бонитировкой по Риму
установлена единственно в отношении доступного фосфора и то только в трех
уездах, в которых преобладают нахотные почвы. Однако в уезде Эльблонг, где
преобладают зеленые угодия, эта корреляция не обнаружена.
6. Показатели обеспеченности почв доступными элементами не коррелируют
с бонитировачными показателями реакции.
J . N O W A K . J . N IP A N I C Z
pH V A L U E A N D LEVELS OF A V A IL A B L E P H O SPH O R U S A N D P O T A S S IU M
IN ŻU Ł A W Y SO ILS (AT THE D E L T A OF V IST U L A )
A g r o c h e m ic a l
S ta tio n ,
G d ań sk
S u mma r y
T he A groch em ica l S ta tio n of G dań sk in v estig a ted , in th e years 1956— 1963,
soils of th e V istu la Ż u ła w y for th e pH v a lu e s and th e con ten ts of a v a ila b le p h o s­
phorus and potassium . F rom an a v era g e area of 1.87 ha th ere w ere ta k en sin g le
rep resen ta tiv e sam p les. T he so il sam p les w er e a n alysed p o ten tio m etrica lly for
th e pH, and b y E gn er-R ieh m m eth od for th e le v e l o f phosp h oru s and potassium .
T he authors h a v e afford ed ta b u la ted and m ap p ed resu lts illu str a tin g th e d is­
trib u tion of so ils according to th e in d e x es o f cla ssific a tio n of th e in v estig a ted
param eters. For com parison th ere has b een added a su rv ey so il m ap.
On grounds o f th e obtained resu lts th ere w a s attem p ted a search after som e
correlation b etw een th e pH v a lu e and the le v e l o f av aila b le com p on en ts on
th e on e hand, and th e a g ricu ltu ral so il c la ssifica tio n on the other.
F o llo w in g are the conclusions:
1.
H a lf of th e Ż u ła w y so ils e x h ib it a lig h t acid reaction (49%), w h ile acid
so ils occur in the sam e am ou n t (23.8%) as. th e n eu tra l and a lk a lin e so ils jo in tly
(26.5%). T here has n ot been fou n d any in terrela tio n b etw een th e reaction of Ż u ­
ła w y w arp soils and th eir m ech a n ica l com p osition as the h ig h est cla ssifica tio n
in d ex es occur in th e zones of m ed iu m w arp soils, w h ile th e lo w e st — in zon es
of h ea v y w a rp land; e x tr e m e ly h e a v y w arp soils are in term ed iate. R ather, th ere
h as b een d iscovered a co rrelation b e tw e e n a less fa v o u ra b le rea ction o f w arp
soils and a higher le v e l of th e su b soil w ater.
pH, P i К w gleb ach Ż u ła w W iślan ych
265
2. In general, th e content of availa b le phosphorus in Ż u ła w y so ils is sa tis­
factory. H a lf od th ese so ils (53.7%) carries a h igh con ten t y e t th ey are la rg ely
d ifferen tia ted in th is resp ect b ecau se of th eir u n lik e m ech an ical com position.
T h ere has b een d isclo sed a correlation b etw ee n th e w e a lth o f w arp so ils in a v a ­
ila b le phosphorus and th eir m ech a n ica l com position. On th e w h o le, w arp land
con tain in g larger q u a n tities of flo a ta b le com p on en ts is m ore abundant in a v a ila b le
phosphorus.
3. A bun dan ce o f Ż u ła w y w arp (allu vial) so ils in a v a ila b le p otassiu m is lo w
and does not e x h ib it any m arked a ssociation w ith th e m ech an ical com position.
M ore or le ss h a lf of th ese so ils (49.6%) carries a lo w le v e l of th is m in eral.
4. B og soils b ordering riv er M otław a and th e la k e D rużna — if com pared
w ith th e range of w arp soils — h a v e b etter cla ssifica tio n in d e x e s concerning th e
reaction and con ten t o f a v a ila b le p otassiu m , and eq u al in d e x e s as regards th e
le v e l od a v a ila b le phosphorus. I b i s does not hold tru e for th e K azim ierzów and
Jagłow n ik regions in th e d istrict of E lb ląg w h ere, in com parison w ith th e w arp
land, th e in d e x e s of rea ctio n and o f th e le v e l of a v a ila b le p h osphorus and p o ta s­
sium are low er.
5. C orrelation b etw e e n th e a g ricu ltu ral so il cla ssica tio n and th a t after R iehm
has o n ly b een fou n d in resp ect to a v a ila b le phosphorus and on ly in th ree d is­
tricts w ith a p rep on d eran ce of arable land. A s regard s th e E lb ląg district, w ith
a prepond eran ce of green land, th ere w a s no such agreem ent.
6. In d ex es of th e le v e l of a v a ila b le com ponents are not correlated w ith th e
in d ex es of reaction classification .
W p ł y n ę ło do r e d a k c j i w m a j u 1966 r.