Wykład 11-12

Paradygmat wymiany: koncepcje klasyczne i ich współczesne kontynuacje
1. Paradygmat wymiany: założenia teoretyczne i główne nurty
A) Inspiracje teoretyczne: ekonomia klasyczna, antropologia (Frazer, Malinowski,
Mauss, Levi-Strauss), behawioryzm psychologiczny, Marks, Simmel.
B) Założenia teoretyczne: wczesne wersje – psychologizm, utylitaryzm,
behawioryzm, ekonomizm, redukcjonizm metodologiczny, wersje późniejsze:
indywidualizm ekonomiczny, transakcjonizm, założenie o komunikacyjnym
charakterze wymiany (wartości, symbole), emergentny charakter wymian. Widać
wyraźną ewolucję pomiędzy wczesnymi a późnymi założeniami, co powoduje
osłabienie wewnętrznej spoistości paradygmatu.
C) Główne nurty (Kempny, Szmatka): behawioralna teoria wymiany,
psychospołeczna teoria wymiany, transakcjonalne teorie wymiany, strukturalna
teoria wymiany, teoria decyzji zbiorowych, teoria sieci wymian, elementarna
teoria interakcji.
2. Koncepcje klasyczne: G. Homansa i P. Blaua)
A) Behawioralna wersja teorii wymiany G. Homansa. Homans, nawiązując do
koncepcji ekonomicznych i psychologicznych jako pierwszy ujął życie społeczne jako
wymianę dóbr o mniej więcej tej samej wartości między racjonalnie kalkulującymi, wolnymi
jednostkami. Po początkowych, nieprecyzyjnych próbach opisu podstawowych zasad
rządzących ludzkim zachowaniem, opartych na eksperymentach laboratoryjnych Skinnera nad
zwierzętami (zachowania typu operant) Homans przystąpił do budowy teorii dedukcyjnej
zawierającej najbardziej ogólne twierdzenia dotyczące „elementarnych zasad wymiany”.
Twierdzenia te można sprowadzić do paru podstawowych mechanizmów: ludzie podejmują te
działania, które w przeszłości były nagradzane, te, które przypominają nagradzane w
przeszłości zachowania oraz te, które przynoszą bardziej wartościowe rezultaty. Im częściej w
niedawnej przeszłości jednostka otrzymywała nagrodę, tym mniej wartościowa staje się dla
niej każda następna nagroda tego samego typu. Z kolei agresja pojawi się u jednostki
wówczas, gdy dane zachowanie nie doprowadzi do oczekiwanej nagrody. Swoistym
podsumowaniem tych twierdzeń jest twierdzenie o racjonalności: wybierając pomiędzy
alternatywnymi działaniami jednostka wybierze takie, dla którego, jak wynika z jej
obserwacji, wartość rezultatu pomnożona przez prawdopodobieństwo otrzymania go jest
większa. Z tych ogólnych twierdzeń Homans proponował wyprowadzanie wszelkich, bardziej
szczegółowych i empirycznych ustaleń. Jak utrzymywał, ostateczne wyjaśnienie
jakiegokolwiek procesu społecznego może by dokonane jedynie przy użyciu twierdzeń
odwołujących się do jednostek, ich działań i cech. Ostatecznym sensem i celem teorii
socjologicznej jest więc zredukowanie wszelkich wyjaśnień dotyczących rzeczywistości
społecznej do szeregu najbardziej ogólnych twierdzeń o zachowaniach ludzkich.
Krytyka Homansa: W gruncie rzeczy największą zasługą Homansa było to, że jego
koncepcja wyzwoliła wielostronną i druzgocącą krytykę, co przyczyniło się niewątpliwie do
wzrostu refleksyjności i samoświadomości w obrębie dyscyplin społecznych. Krytyka
redukcjonizmu metodologicznego: Jeśli wyjaśnić zjawisko to wykazać, że w sensie logicznym
wynika ono w określonych warunkach z twierdzeń bardziej ogólnych, to teoria wymiany
Homansa wadliwie stawia problem. Niemożliwe jest bowiem zbudowanie najbardziej
ogólnych twierdzeń o rzeczywistości społecznej, bowiem to co specyficznie społeczne ma
właśnie charakter kulturowy, grupowy, środowiskowy, a więc zawsze odwołuje się do
jakiegoś cząstkowego kontekstu uwarunkowań. Ogólne twierdzenia na temat tego, co
wszyscy ludzie mają wspólne, nie mogą wyjaśnić zróżnicowań istniejących pomiędzy
społeczeństwami. Krytyka redukcjonizmu psychologicznego. Krytycy tej koncepcji uważają,
że zmienne psychologiczne mają inny charakter niż socjologiczne i istnieje pomiędzy nimi
nie tyle różnica ilościowa, co jakościowa. Natura człowieka zredukowana do wulgarnego
behawioryzmu, pozbawiona zostaje tego co specyficznie ludzkie: symboliczności,
umowności, refleksyjności. Krytyka koncepcji teorii jako systemu praw przyczynowych o
rzeczywistości. Formułowanie praw przyczynowych na wzór klasycznej mechaniki
Newtonowskiej nie ma dziś sensu w naukach społecznych, które coraz częściej mają do
czynienia z problemami złożonych całości i to prawa rządzące tymi złożonymi całościami
stają się dziś wyzwaniem socjologii. Problem dylematu indywidualisty; skoro stosunki
wymiany są wzajemnie niezależne, a tym, co decyduje o ich przebiegu jest wewnętrzna
„historia wzmocnień”, jak możliwe jest społeczeństwo?
B) Strukturalna teoria wymiany P. Blaua. Blau, zgadzajac się z tym, że relacje
społeczne mają charakter kalkulatywny, „transakcjonalny”, przeciwstawia jednocześnie
wymianę społeczną wymianie ekonomicznej. Po pierwsze, w odróżnieniu od wymiany
ekonomicznej wymiana społeczna nie jest równie precyzyjna jeśli chodzi o wartość dóbr,
bowiem wymianie podlegają dobra jakościowo różne. Po drugie, zdaniem Blaua zachowanie
zorganizowanych agregatów podlega swym własnym zasadom, odkrycie zaś tych zasad nie
wymaga szczegółowej wiedzy dotyczącej zasad rządzących zachowaniem elementów
składowych. Dla Blaua jednakże, podobnie jak dla Homansa oczekiwanie korzyści staje się
podstawowym motorem wymiany. Ludzie angażują się wymianę społeczną, ponieważ
postrzegają możliwość uzyskania nagród. Jednakże indywidualne procesy wymiany
(interakcje) są już ustrukturalizowane poprzez możliwe typy nagród (np. pieniądze,
akceptacja społeczna, szacunek, uległość). Blau zaznacza, że w większości stosunków
społecznych pieniądze nie są najważniejszą nagrodą, znacznie większą atrakcyjność będą
miały np. szacunek czy poważanie. Z kolei fakt osiągnięcia uległości ze strony innych
oznacza dysponowanie wobec nich władzą. W ten oto sposób udaje się Blauowi połączyć
teorię wymiany z klasycznymi pojęciami strukturalnymi: typy nagród i fakt, że relacje
wymiany dotyczą nie tylko indywiduów, ale grup i zbiorowości prowadzi do podstawowych
strukturalnych mechanizmów społecznych: zróżnicowania, dominacji, opozycji i integracji.
Zróżnicowanie wynika z prostego faktu, że jedni dysponują bardziej wartościowymi
rodzajami zasobów niż inni, co powoduje, że szeregu wymian uzyskują większe od innych
gratyfikacje, przez co tworzy się struktura społeczna. Integracja z kolei wynika z faktu, że
jeśli już ustali się hierarchia, podwładni dążą do wytwarzania konformizmu w postaci
wspólnych norm, gwarantujących podporządkowanie się przywódcy (ustabilizowanie
nierównowagi wymian), z kolei opozycja wynika z niezrównoważenia wymian pomiędzy
strona nadrzędną a podporządkowaną.
W odróżnieniu od Homansa, Blau kładzie nacisk na ów poziom nie indywidualnych
wymian, lecz złożonych systemów wymiany, dotyczących grup i zbiorowości. Na tym
poziomie bowiem zwiększa się znaczenie „wspólnych wartości”, dzięki ich pośrednictwu
dokonują się pośrednie wymiany pomiędzy makrostrukturami. Poza tym sieci wymiany
pomiędzy makrostrukturami instytucjonalizują się w dobrze utrwalone układu. Stąd analiza
makrostruktur wymaga odrębnego podejścia badawczego niż elementarne procesy wymiany.
Krytyka koncepcji Blaua. Krytycy podkreślają, że koncepcja Blaua jest bardziej systemem
pojęć niż teorią socjologiczną. Poza tym zwraca się uwagę na niebezpieczeństwo tautologii
polegające na tym, że generalnie w teorii wymiany wartość danego działania definiowana jest
jako wielkość nagrody, a „działanie” pojmuje się jako zachowanie nakierowane na
poszukiwanie nagrody. Tak więc wartość i działanie nie są logicznie oddzielone od siebie.
Kolejny problem dotyczy tego, w jaki sposób analiza elementarnych stosunków
interpersonalnych ujawnić może emergentne właściwości struktur. Blau jest zatem zmuszony
przedstawić pewne całościowe modele funkcjonowania społeczeństwa, ale to powoduje, że
wprowadza on do teorii wymiany pewne normatywne założenia dotyczące wartości
obowiązujących niezależnie od przebiegu elementarnych aktów wymiany, co podważa
ogólność rządzących nimi zasad.
Teoria sieci wymian R. Emmersona
Emmerson kontynuował wątki behawioralne, ale skupił się przede wszystkim na formie
stosunków między aktorami, nie zaś na cechach i dyspozycjach samych aktorów. To nie
oczekiwania aktorów wobec wymiany, ale sam stosunek wymiany i jego dynamika stały się
dla Emmersona punktem wyjścia w konstruowaniu teorii. Emmerson pyta: jakim
podstawowym procesom podlega stosunek wymiany? I odpowiada: (1) stosowania władzy i
(2) równoważenia. Jeśli któryś z aktorów jest w wysokim stopniu uzależniony od innego w
relacji wymiany, to ten ostatni posiada przewagę w zakresie władzy nad tym pierwszym.
Przewaga we władzy jest niezrównoważonym stosunkiem wymiany. Zdaniem Emmersona, z
biegiem czasu niezrównoważone stosunki wymiany dążą do równowagi. Zostają
uruchomione operacje równoważące: aktor uzależniony może zmniejszyć wartość nagród
płynących od aktora uzależniającego, może zwiększyć liczbę alternatywnych źródeł nagród,
może dążyć do zwiększenia wartości własnych nagród w wymianie, może dążyć do
zmniejszenia alternatywnych źródeł nagród dla dominującego w wymianie partnera.
Sieci wymiany. Wykorzystując konwencję teorii grafów Emmerson rozwija koncepcję sieci
wymian, badając stosunki wymiany pomiędzy wieloma aktorami, dysponującymi podobnymi
bądź różnymi rodzajami zasobów. Emmerson szczególną uwagę poświęcił takim formom
wymiany wielostronnej jak: monopol jednostronny, podział pracy, kręgi społeczne i sieci
uwarstwione. Pierwsza z form (monopol jednostronny) dotyczy sytuacji, w której jeden aktor
jest źródłem wartościowych nagród dla kilku innych aktorów (piękna kobieta i kilku
adoratorów, producent rzadkiego dobra i jego odbiorcy, rząd i jego agencje). Operacje
równoważenia zależeć będą w przypadku tej formy sieci od tego, czy istnieją alternatywne
źródła nagród, czy aktorzy uzależnieni mogą się porozumiewać. Podział pracy jest jedną z
wielu możliwości równoważenia monopolu jednostronnego: Jeśli każdy z aktorów
podporządkowanych może dostarczać dominującemu różne zasoby to będą oni używać tych
zasobów w wymianach i specjalizować się w dostarczaniu mu tych zasobów, zmniejszając
tym samym jego dominację. Krąg społeczny powstaje wówczas, gdy pewne wymiany
zachodzą w obrębie danej kategorii, inne zaś są wymianami pomiędzy odrębnymi
kategoriami. Ta ostatnia to taka, w której jeden typ zasobów wymienia się na inny (np.
pieniądze na rzeczy). Sieci uwarstwione powstają wówczas, gdy dążąc do równowagi aktorzy
o większej puli zasobów (bardziej wartościowej) tworzą kręgi wymiany ze sobą, a aktorzy o
mniejszej puli zasobów (mniej wartościowych) tworzą własne kręgi wymiany. W ten sposób
powstaje sieć składająca się z dwóch warstw.
Krytyka koncepcji. Niewątpliwym atutem teorii sieci wymian wobec poprzednich jest to, że
tłumaczy ona pochodzenie struktury społecznej nie odwołując się jedynie do twierdzeń
psychologicznych czy ujęć metaforycznych. Dzieli z nimi jednakże wszystkie pozostałe
słabości, charakterystyczne dla paradygmatu w postaci np. założenia o racjonalności aktorów,
czy też optymizmu, jeśli chodzi o możliwości szukania alternatyw w stosunkach wymiany.
3. Współczesne kontynuacje teorii wymiany: teoria racjonalnego wyboru, teoria decyzji
zbiorowych, teoria wyboru publicznego
A) Teoria racjonalnego wyboru Garego Beckera Becker reprezentuje tzw.
ekonomiczny optymizm, a więc przekonanie, że kategorie ekonomiczne można stosować
także do odmiennych niż rynek i gospodarka klas zjawisk i zachowań. Dla podejścia
ekonomicznego charakterystyczne są następujące założenia: (1) ludzkie preferencje są
zasadniczo stabilne i nie różnią się istotnie ze względu na kategorie społeczne, grupy, czy
kultury, (2) ludzkie działania mają tendencje do utrwalania dzięki osiąganiu optymalnego
zakresu informacji (3) istnienie rynków przyczynia się do koordynacji niezależnych działań
oraz stabilizacji wzajemnych relacji. Te założenia pozwalają Beckerowi na dokonywanie
analizy szeregu zjawisk o nieekonomicznym charakterze, m.in. małżeństwa i rodziny. Tzw.
analiza strategiczna, którą proponuje Becker każe traktować rodzinę jako funkcję
indywidualnych decyzji podejmowanych przez jednostki działające pod presją złożonego
układu czynników i orientujące się na rozwiązanie specyficznych problemów. Te problemy
dotyczą kluczowych momentów związanych z formowaniem rodziny: momentu zawarcia
małżeństwa, ilości dzieci, momentu ich urodzenia. W modelu tym nawet małżeńska miłość
ma ekonomiczne konsekwencje. Zdaniem Beckera wyjaśnienie strategii związanych z
funkcjonowaniem rodziny może całkowicie obejść się bez odwołań do aksjologicznego i
normatywnego kontekstu. Analiza małżeństwa i rodziny G. Beckera jest typowym
przykładem analizy ex post. „Wyjaśnienie” odbywa się tutaj poprzez narzucenie
ekonomicznych kategorii analizy na określone zachowania. Trudno dyskutować z tym
stanowiskiem, ponieważ nie mamy sposobu sprawdzić rzeczywistych motywacji, którymi
kierują się ludzie przy podejmowaniu decyzji związanych z małżeństwem i rodziną.
B) Teoria decyzji zbiorowych J. Colemana. Coleman odpowiadając na najczęściej
stawiane teorii wymiany zarzuty dotyczące braku przejścia pomiędzy poziomem
indywidualnych wyborów, a istnieniem ładu społecznego na poziomie zbiorowości twierdzi,
że decyzje zbiorowe mogą zostać poddane bardziej adekwatnej analizie, jeśli rozpatruje się je
jako rezultat wyborów dokonywanych przez jednostki zgodnie z własnymi preferencjami, a
nie jako efekt ograniczeń wynikających z istnienia norm społecznych. Chodzi jedynie o to,
aby jednostki zaczęły postrzegać długoterminowe konsekwencje płynące dla nich ze
stosowania pewnych strategii działania. Decyzje zbiorowe wynikają bezpośrednio z
„dopasowania’ interesów jednostek tworzących grupę. Poprzez interpersonalne porównania
użyteczności jednostki mogą rozpoznawać hierarchie celów u innych jednostek i dzięki temu
planować własną strategię działania. Konieczne jest jednak do tego trwanie wymiany w czasie
(konieczność istnienia ciągów wymian), bo tylko poprzez wielokrotne powtarzanie wymian
możliwe jest ustalenie indywidualnych preferencji. W ten oto sposób zachodzi koincydencja
pomiędzy poziomem indywidualnych wyborów a instytucjami. Instytucje są utrwalonymi w
czasie i przestrzeni systemami wymian. Koncepcja Colemana nie zawiesza jednak
podstawowych wątpliwości związanych z teorią wymiany: uznanie szerszych kontekstów
społecznych, politycznych i gospodarczych, w jakich zachodzą analizowane ciągi wymian za
niezmienne, ograniczenie analizy jedynie do kontekstów, które same w sobie mają
„kalkulatywny” charakter (np. podejmowanie decyzji w ramach demokracji rozumianej jako
rządy matematycznej większości, władza jako zasoby, a nie realizacja programów),
ignorowanie norm, które określają, kiedy z wymiany się wycofać, a kiedy w niej pozostać bez
względu na wartość utraconych korzyści), problem intencjonalnej zmiany instytucjonalnej,
problem nieintencjonalnych nacisków strukturalnych itd., itp.
C) Pułapki społeczne i koncepcja wyboru publicznego Mancura Olsona. Koncepcja
wyboru publicznego odnosi się do sytuacji, w których efekty indywidualnych strategii nie
przekładają się w żaden sposób na rezultaty zbiorowe. W ramach tej koncepcji zdefiniowano
na przykład szereg pułapek społecznych, czyli takiego typu błędnych, niekontrolowanych
przez społeczeństwo mechanizmów, które prowadzą do rezultatów sprzecznych z zamiarami
podejmujących decyzję. Pułapki typu; dylemat więźnia, tragedia wspólnego pastwiska,
„pułapka brakującego bohatera” czy „gonię za swoimi pieniędzmi” pokazują w jaki sposób
optymalizacja indywidualnych korzyści może, przy pewnych warunkach, doprowadzić do
fatalnych skutków społecznych; wyścigu zbrojeń, rozproszenia odpowiedzialności , zjawisk
mafijnych i innych podobnego typu zbiorowych porażek. Konstrukcja tego typu społecznych
„gier” sprzyja „wyłamywaniu się” (syndrom wolnego strzelca). Jak więc możliwa jest
spójność grup i trwanie instytucji?
Odpowiedzi na to pytanie próbował udzielić Mancur Olson. Twierdził, że celem
wszelkich „bytów zbiorowych” (organizacje, instytucje) jest reprezentowanie interesów
swoich członków. Problemem jest uzgodnienie interesu indywidualnego z interesem
zbiorowym. W przypadku takiej organizacji jak państwo – interesem zbiorowym jest dobre
rządzenie, ale interes indywidualny polega na unikaniu kosztów związanych z utrzymaniem
państwa, co sprzyja strategiom „wolnego strzelca”. Olson twierdzi, że żadne państwo w
historii, bez względu na poziom patriotyzmu czy nacjonalizmu nie utrzymałoby się z
dobrowolnych i charytatywnych działań. Aby móc przetrwać instytucje potrzebują
„kompromisu” pomiędzy dobrem zbiorowym a indywidualnym w postaci nieuchronnego i
obowiązkowego systemu podatkowego. Powodem, dla którego państwo musi polegać na
płaceniu podatków jest fakt, że dostarcza ono „dóbr publicznych”, a więc takich, które jeśli
tylko są dla kogokolwiek dostępne, muszą być dostępne dla wszystkich. Jeśli rację ma Olson,
kiedy twierdzi, że racjonalnie postępujące jednostki nie działają w kierunku osiągania
wspólnych bądź grupowych interesów jak wyjaśnić oczywiste, empiryczne dowody
„kolektywnych działań”? Zdaniem krytyków model Olsona zakładający, że wymiana
pomiędzy jednostką a zbiorowością zachodzi poza kontekstem reguł i norm – jest modelem
fałszywym. Instytucje powstają jako efekt negocjacji i społecznej konstrukcji w postaci norm
i reguł regulujących wzajemne zobowiązania i uprawnienia.
4. Zastosowania teorii racjonalnego wyboru (Hechter, Kanazawa)
Teoria racjonalnego wyboru znajduje zastosowanie w badaniu wielu dziedzin życia i
zjawisk społecznych. Poszerzenie założeń teorii racjonalnego wyboru o normy i instytucje,
jako niezbędny kontekst decyzji indywidualnych („pełne” modele indywidualnych działań)
ułatwiło badaczom zadanie.
W badaniach rodziny i demografii odkryto np., że decyzja o pierwszym małżeństwie
podejmowana przez mężczyznę jest silnie zależna od ograniczeń strukturalnych – dostępności
potencjalnej partnerki na lokalnym rynku małżeńskim (np. ilość rozwodów rośnie wraz ze
wzrostem dostępności potencjalnych partnerów). Skłonność do rodzenia większej ilości dzieci
związana jest z procesem redukcji niepewności kobiet i par w społeczeństwach
postprzemysłowych, w których dzieci nie przynoszą już bezpośrednich korzyści
ekonomicznych (co związane jest z indywidualizacją życia).
W badaniach nad religią potwierdzono korelację pomiędzy pluralizmem gospodarczym a
mobilizacją religijną. Z kolei w badaniach nad organizacjami ustalono, że ci, którzy
wynagradzani byli w systemie uwzględniającym wyniki pracy zarabiali zdecydowanie więcej
od tych, których wynagrodzenie było stałe. W badaniach nad przestępczością ustalono, że
nastolatkowie w ubogich dzielnicach podejmują świadome decyzje o rozpoczęciu działalności
przestępczej, ponieważ mają bardzo ograniczone możliwości legalnego zarobku.
5. Problemy z paradygmatem wymiany:
1. Wyjaśnianie ex post: jeśli ludzie czasami nie dostosowują się do pojawiających się
możliwości i szans reprezentanci Rational Choice Theory wyjaśniają to faktem
kosztów związanych z przystosowaniem się. Jak jednak wyjaśnić coraz większe
zaangażowanie ludzi w dobra publiczne, jak wyjaśnić fakt, że ludzie biorą udział w
głosowaniu mimo, że głosowanie zabiera im czas i oddany głos może w ogóle nie
wpłynąć na to, kto zostanie wybrany? Teoria racjonalnego wyboru nie zna porażek
dlatego, że dzięki przyjętym założeniom jest w stanie „wyjaśnić” nawet najbardziej
irracjonalne zachowanie bez względu na rzeczywiste motywy działań ludzkich.
2. Błędne założenie o racjonalności jako pojęciu uwolnionemu z kulturowego kontekstu
(argument pierwszy: preferencje ludzi są stabilne w czasie i przestrzeni; argument
drugi: ludzie dysponują podobnymi założeniami co do „racjonalnych przesłanek”
działania innych ludzi). Badania dowodzą istnienie wielu odmiennych racjonalności i
kulturowych kontekstów, w ramach których buduje się założenia o zachowaniu innych
jednostek.
3. Błędne założenie o nieistnieniu irracjonalnych, względnie obiektywnych przesłanek
dla podejmowanych przez ludzi decyzji (co z palaczami, którzy skazują się na śmierć i
obżartuchami?)
4. Zawężenie pojęcia racjonalności do racjonalności instrumentalnej, a co z schutzowską
rozumnością, czyli zachowaniem polegającym na stosowaniu podobnych wzorów
zachowań w podobnych sytuacjach, co z naśladownictwem, czyli postępowaniem ze
względu na postępowanie innych, co z konformizmem – a więc postępowaniem ze
względu na przymusy zewnętrzne (brakiem własnego zdania, etc., etc.).
5. Teoria racjonalnego wyboru stawia sobie archaiczne cele wyjaśniania rzeczywistości,
a więc odwoływania się do uniwersalnych twierdzeń nt. ludzkich zachowań. W
rezultacie dochodzi jedynie do swych własnych założeń, daje fałszywe złudzenie, że
rozumiemy rzeczywistość, tymczasem reprezentanci teorii racjonalnego wyboru
oferują głównie interpretację ex post zachowań w przyjętych przez siebie kategoriach.
Teoria słabo nadaje się do zrozumienia współczesnych, intencjonalnych, otwartych,
kulturowo specyficznych i zamkniętych całości społecznych.
6. Poprzez konsekwentny indywidualizm teoria racjonalnego wyboru nie zauważa faktu,
że racjonalność tkwi nie tyle w zachowaniu jednostek, ile w procesie podejmowania
decyzji zbiorowych, w normach i regułach funkcjonujących w życiu społecznym.
Literatura zalecana do wykładu:
J. Turner, „Struktura teorii socjologicznej”, Warszawa 2006, s. 285-334.
J. Szmatka, M. Kempny, „Współczesne teorie wymiany. Wprowadzenie”, [w:] „Współczesne
teorie wymiany społecznej”, red. J. Szmatka, M Kempny ,Warszawa 1992, s. 5-71.
J. Szacki, „Historia myśli socjologicznej. Wydanie nowe”, Warszawa 2002, s. 838-842.
Literatura uzupełniająca do wykładu (oprócz lektur zadanych na ćwiczenia):
J. Coleman, Podstawy teorii decyzji zbiorowych, [w:] Współczesne teorie wymiany
społecznej, red. J. Szmatka, M. Kempny, Warszawa 1992, s. 343-366.
A. Poleszczuk, „Rodzina i system społeczny”, Studia Socjologiczne nr 2 / 1993.
E Hankiss: Pułapki społeczne. Warszawa 1986, s. 7-52.
Inne źródła wykorzystane w przygotowaniu wykładu:
P. Baert, „Social Theory in the Twentieth Century”, Cambridge 1998, s. 153-172.
M. Waters, “Modern Sociological Theory”, London 1994, s. 56-91.