Małgorzata Kirschenstein Charakterystyka sum opadów na

Małgorzata Kirschenstein
Charakterystyka sum opadów
na obszarze póŁnocno−zachodniej Polski
w przekroju rocznym
Celem niniejszej pracy jest charakterystyka dobowych sum opadów ze 185 stacji na obszarze północno−zachodniej Polski w latach 1961−1980. Do badań wybrano
obszar, który obejmuje Pojezierze Pomorskie po Pradolinę Toruńsko−Eberswaldzką
na południu i przyległą od wschodu część dorzecza dolnej Wisły. Wybór tego obszaru
nie jest przypadkowy. Z literatury wynika, że tak określony obszar znajduje się pod
wpływem cyrkulacji atmosferycznej znad M. Bałtyckiego, który nie ogranicza się do
wąskiej strefy wybrzeża, lecz jest możliwy do stwierdzenia na całym obszarze północno−
zachodniej Polski (Ewert 1979, 1984, 1997). Ponadto, rozkład opadów na tym obszarze
jest również efektem położenia północnej części pojezierzy w zasięgu oddziaływania
drugorzędnego strefowego maksimum opadów, położenia obszaru Bałtyku w zasięgu
częstych wędrówek układów niskiego ciśnienia, hipsometrii i orografii terenu oraz
cyrkulacji atmosferycznej.
Przedstawione powyżej czynniki powodują, że rozkład opadów na obszarze północno−zachodniej Polski charakteryzuje się dużym zróżnicowaniem (rys. 1). Średnia
roczna suma opadów (ze 185 stacji) wynosi 631mm i waha się od 496 mm (w Lisewie)
do 908 mm (w Kręgu). Zakres zmienności rocznych sum opadów jest więc duży i wynosi
412 mm. Istotnym czynnikiem, który wpływa na rozkład opadów na obszarze północno−zachodniej Polski jest zróżnicowana
rzeźba terenu. Przebieg linii najwyższych
wyniesień Pojezierza Pomorskiego z SW
na NE i ich prawie równoległe ułożenie
do wybrzeża Bałtyku powoduje, że warunki występowania opadów na skłonie
północno−zachodnim są korzystniejsze,
niż na skłonie południowo−wschodnim,
dlatego też pas najwyższych średnich
rocznych sum opadów (powyżej 700 mm)
występuje na północno−zachodnim skło- Rys. 1. Średnie roczne sumy opadów [mm]
nie Pojezierza.
na obszarze północno−zachodniej Polski
Występowanie wysokich opadów (1961−1980)
w zachodniej części wyróżnionego po-
186
Małgorzata Kirschenstein
wyżej pasa, związane jest ze stopniowym wzrostem wysokości n.p.m., w stosunku do
terenów położonych na zachód. W związku z tym, w przypadku napływu powietrza
z sektora zachodniego może dojść do wymuszonego wznoszenia powietrza i w rezultacie do wzrostu sum opadów, nie przekraczają one jednak 700 mm. Dopiero na
Wysoczyźnie Łobeskiej (przekraczającej nieznacznie wysokość 100 m n. p. m.) i w
północno−zachodniej części Pojezierza Drawskiego (na zachód od rzeki Parsęty, gdzie
występują duże deniwelacje i urozmaicone formy terenu) średnie roczne sumy opadów
przekraczają 700 i 740 mm.
Wysokie opady, powyżej 800 mm występują na Wysoczyźnie Polanowskiej (na
zachód od rzeki Wieprzy, na terenach leżących na wysokości 75−100 m n.p.m.) oraz
na południowo−wschodnich krańcach Równiny Słupskiej (położonej poniżej 50 m
n.p.m.). Wyróżniona strefa wysokich opadów, występująca na północno−zachodnim
skłonie przebiega, więc nie na najwyższych wyniesieniach Pojezierza Pomorskiego,
lecz w pewnej odległości 50−20 km (zmniejszającej się ku wschodowi) od wybrzeża
Bałtyku, na terenach nisko położonych, poniżej 120 m n.p.m. Teren ten jest pochylony w stronę morza i porozcinany licznymi dolinami rzek. Występują tu także liczne
przybrzeżne jeziora oraz rozległe torfowiska, m.in. w pradolinie Łeby i nad Jeziorem
Łebskim. Ponadto przebieg strefy wysokich opadów na niektórych odcinkach jest
zgodny z przebiegiem progu terenowego Pojezierza Pomorskiego. A. Ewert (1984)
uważa, że próg Pojezierza Pomorskiego nie jest główną przyczyną wysokich opadów.
Sprzyja on tylko wyzwoleniu innego efektu będącego właściwą przyczyną, mianowicie
efektu konwergencji brzegowej (w niektórych miesiącach) oraz położenia północnych
krańców kolejnych wysoczyzn (na granicy wysoczyzn pojeziernych i nizin nadmorskich)
tak, że nie zasłaniają się wzajemnie w przypadku napływu powietrza z zachodu. W
wąskim pasie wzdłuż wybrzeża średnie roczne sumy opadów są niższe od 700 mm. Na
wschód od Ustki, na terenie Słowińskiego Parku Narodowego roczne sumy opadów
przekraczają już 740 mm, ponadto strefa wysokich opadów dochodzi tu prawie do
linii brzegowej Bałtyku. Na Pobrzeżu Kaszubskim sumy opadów ponownie zmniejszają się od 700 mm w części zachodniej do 540 mm w kierunku Zatoki Gdańskiej,
ponadto izohiety silnie zagęszczają się, świadcząc o dużych zmianach opadów. Zmiany
te związane są z formami terenu – z krawędzią Wysoczyzny Żarnowieckiej i progiem
oddzielającym wyniesienia pojezierne od Pobrzeża Kaszubskiego.
Na krańcach zachodnich i wschodnich pasa wysokich opadów izohiety mają
przebieg południkowy, co wskazuje na przewagę adwekcji mas powietrza o kierunku
równoleżnikowym oraz wpływ rzeźby terenu na kształtowanie stosunków opadowych.
Natomiast na skłonie południowo−wschodnim opady zmniejszają się wraz ze zmniejszaniem się wysokości nad poziomem morza. Jednak spadek opadów w kierunku Wisły jest
większy niż na południe − w kierunku Noteci. Jest to szczególnie widoczne w dorzeczu
Drawy i na Pojezierzu Wałeckim (wysokość tego terenu waha się w granicach 120−168
m n.p.m.), gdzie izohiety wyraźnie wyginają się ku południowi. Przyczyną wyższych
tu opadów jest wzrost wysokości nad poziomem morza, w stosunku do obszarów
położonych zarówno na zachód jak i na wschód (Pojezierze Krajeńskie). Również na
Pojezierzu Myśliborskim sumy opadów są wyższe (powyżej 580 mm), w stosunku do
obszarów znajdujących się od niego bezpośrednio na zachód. Występowanie wyższych
Charakterystyka sum opadów na obszarze północno−zachodniej Polski ...
187
tu opadów związane jest także z orografią terenu (wyniesienia pojezierne osiągają
wysokość 20−40 m i tylko w niewielu miejscach przekraczają 100 m n.p.m.). Najniższe
opady (poniżej 540 mm) występują nad Wisłą (Żuławy Wiślane do Gdańska, Dolina
Kwidzyńska, wschodnia część Pojezierza Starogardzkiego i Kotlina Grudziądzka) oraz
nad Odrą i na Równinie Pyrzycko−Stargardzkiej.
Na wschód od Wisły, w kierunku Pojezierza Mazurskiego – średnie roczne sumy
opadów wzrastają wraz ze wzrostem wysokości n. p. m. Na krańcach wschodnich Pojezierza Iławskiego i na Garbie Lubawskim średnie sumy przekraczają już 700 mm. Garb
Lubawski różni się wyraźnie od terenów otaczających wysokościami bezwzględnymi,
przekraczającymi 200 m n. p. m.
Z analizy rozkładów średnich miesięcznych sum opadów wynikają następujące
wnioski:
1. Występowanie niskich opadów w dolinach rzek − Wisły i Odry jest widoczne we
wszystkich miesiącach. Jedynie w maju i czerwcu opady nad Wisłą są wyższe (rys.
2.5 i 2.6).
2. Występowanie wysokich opadów na północno−zachodnim skłonie Pojezierza Pomor-
Rys. 2.1 − 2.6. Średnie miesięczne sumy opadów [mm] na obszarze północno−zachodniej
Polski (1961−1980)
188
Małgorzata Kirschenstein
Rys. 2.7 − 2.12. Średnie miesięczne sumy opadów [mm] na obszarze północno−zachodniej
Polski (1961−1980)
skiego we wszystkich miesiącach, poza majem i czerwcem (rys. 2.1 − 2.12).
3. W maju i czerwcu (rys. 2.5, 2.6), strefa wysokich opadów jest oddalona od wybrzeża
i występuje na najwyższych wyniesieniach pojeziernych oraz na południowo−wschodnim skłonie Pojezierza. W tym okresie pole opadów kształtuje się w dużym stopniu
pod wpływem czynników lokalnych, mianowicie na wybrzeżu niskie opady (rzędu
40−56 mm) są konsekwencją ochładzającego wpływu Bałtyku i jest to widoczne
w przebiegu izohiet, które zagęszczają się i układają równoleżnikowo do linii brzegowej, świadcząc o dużych zmianach opadów na tym obszarze. Natomiast pas wysokich
opadów związany jest przede wszystkim z występowaniem korzystnych warunków
do rozwoju konwekcji. W maju najwyższe opady (60 mm) występują na Pojezierzu
Drawskim, Wysoczyźnie Polanowskiej, Pojezierzu Kaszubskim i Iławskim oraz w
Kotlinie Toruńskiej. Podobna sytuacja występuje w czerwcu, lecz strefa wysokich
opadów (70 mm) rozszerza się w kierunku Doliny Wisły i dalej na wschód na pojezierza − Iławskie i Chełmińskie.
Charakterystyka sum opadów na obszarze północno−zachodniej Polski ...
189
Rys. 3.1. − 3.6. Średnie sumy opadów [ mm] w porach roku i półroczach: ciepłym (V−X)
i chłodnym (XI−IV), (1961−1980)
4. Od lipca do listopada (rys. 2.7 − 2.11) strefa najwyższych opadów położona jest
w pobliżu wybrzeża, na terenach dość nisko położonych. Rozkład ten kształtowany
jest przez wpływ kontrastów termicznych występujących na granicy ląd − morze oraz
według A. Ewerta (1984) rozwojem konwergencji brzegowej, która od sierpnia do
listopada powoduje znaczny wzrost opadów. Od grudnia (2.12) strefa najwyższych
opadów zaczyna ponownie oddalać się od wybrzeża.
5. Na mapach widoczne są także pewne cechy w przebiegu izohiet, które są charakterystyczne dla pewnych grup miesięcy, stąd można je pogrupować:
– od stycznia do czerwca (rys. 2.1 − 2.6) opady w strefie wybrzeża są niskie, a izohiety
na ogół ułożone są równolegle do linii brzegowej. Jest to efekt ochładzającego
wpływu Bałtyku, szczególnie widoczny w maju i czerwcu. Od czerwca przebieg
izohiet na tym obszarze zmienia się i jest to związane ze wzrostem kontrastów
termicznych na granicy ląd − morze, wzrostem wpływu cyrkulacji zachodniej (widocznym w południkowym przebiegu izohiet na krańcach zachodnich wyniesień
pojeziernych) oraz, według A. Ewerta (1984) wpływem konwergencji brzegowej.
190
Małgorzata Kirschenstein
Wymienione czynniki, powodują znaczny wzrost opadów w okresie od lipca do
listopada − w bliskim sąsiedztwie wybrzeża.
– od września do listopada (rys. 2.9 − 2.11) występuje wyraźne zagęszczenie izohiet
na grzbietach wyniesień pojeziernych, ponieważ w okresie tym, w miarę wzrostu
wysokości nad poziomem morza – opady na północno−zachodnich stokach maleją
i po przekroczeniu linii najwyższych wyniesień – zmniejszają się dość szybko.
W okresach: I−IV i VII−XII izohiety zagęszczają się i układają południkowo na
zachód od większych wyniesień Pojezierza oraz na północnym−wschodzie, w strefie
pomiędzy wyniesieniami pojeziernymi a pobrzeżami w rejonie Zatoki Gdańskiej.
Południkowy układ izohiet wskazuje na istotną rolę, jaką spełnia w tym okresie cyrkulacja zachodnia.
Uwzględniając udział sum opadów pór roku w sumie rocznej (rys. 3.1.−3.4.) otrzymano, że najwięcej opadów spada latem (33,8%), następnie: jesienią (27,3%), wiosną
(20,5%) i zimą (18,3%). Około 61 % opadów spada w półroczu ciepłym (rys. 3.5.). Należy
również zwrócić uwagę na układ izohiet w porach roku, mianowicie układają się one
w przybliżeniu równoleżnikowo − wiosną i jesienią lub południkowo – latem i zimą.
Jesień i wiosna dzieli zatem obszar północno−zachodniej Polski na część północną (o
dużym udziale opadów jesieni, od 28 do 33%) i południową (o dużym udziale opadów
wiosny, od 20,5 do 24%). Natomiast lato i zima na część zachodnią (o dużym udziale
opadów zimy, od 18 do 22%) i wschodnią (o dużym udziale opadów lata, od 34 do 41%).
Otrzymane rozkłady świadczą o zmienności oddziaływania wyróżnionych czynników
na opady, w zależności od pory roku.
Literatura
Ewert A., 1979, Roczny przebieg temperatury powietrza w Polsce, Przegl. Geogr., 51, 4, 717−728.
Ewert A., 1984, Opady atmosferyczne na obszarze Polski w przekroju rocznym, Wyższa Szkoła Pedagogiczna, Słupsk.
Ewert A., 1997, Zmiany kontynentalizmu termicznego w północno−zachodniej Polsce w zależności od
odległości od wybrzeża. Badania Fizjograficzne nad Polską Zachodnią, Seria A − Geografia
Fizyczna, 48, 45−55.
dr Małgorzata Kirschenstein
Zakład Meteorologii i Hydrografii
Instytut Geografii
Pomorska Akademia Pedagogiczna
Słupsk