Sławomir Bucki Polityka pieniężna EBC. Funkcjonowanie, cele
advertisement
Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu Wydział Zarządzania, Informatyki i Finansów studia podyplomowe MECHANIZMY FUNKCJONOWANIA STREFY EURO Sławomir Bucki Polityka pieniężna EBC. Funkcjonowanie, cele, instrumenty praca końcowa Promotor dr Magdalena Bywalec Wrocław 2015 1 Spis treści Wstęp ......................................................................................................................................... 3 Rozdział I – Europejski Bank Centralny jako centralny bank Strefy Euro. .................................. 5 1.1. Funkcjonowanie i struktura bankowości centralnej Unii Europejskiej. .............................. 5 1.2. Organy decyzyjne Europejskiego Banku Centralnego......................................................... 7 1.2.1 Rada Prezesów. .......................................................................................................... 7 1.2.2. Zarząd EBC................................................................................................................. 8 1.2.3. Rada ogólna EBC. ...................................................................................................... 9 1.2.4. Narodowe Banki Centralne. ...................................................................................... 9 1.3. Zasoby finansowe EBC. ...................................................................................................... 10 Rozdział II – Polityka pieniężna Europejskiego Banku Centralnego ......................................... 12 2.1. Cele polityki pieniężnej. .................................................................................................... 12 2.2. Instrumenty polityki pieniężnej......................................................................................... 15 2.2.1. Instrumenty kontroli administracyjnej. .................................................................. 16 2.2.2. Instrumenty kontroli rynkowej. .............................................................................. 16 Rozdział III – Polska a przestąpienie do Strefy Euro ................................................................. 23 3.1. Kryteria konwergencji...................................................................................................... 23 3.2. Porównanie polityki pieniężnej EBC i NBP ........................................................................ 25 3.3. Utrata autonomicznej polityki pieniężnej i kursowej – koszty i zagrożenia.................... 28 Podsumowanie ......................................................................................................................... 31 Bibliografia ............................................................................................................................... 32 Netografia................................................................................................................................. 32 Spis tabel i rysunków ................................................................................................................ 32 Oświadczenia ............................................................................................................................ 32 2 Wstęp Początki funkcjonowania strefy euro są na ogół oceniane pozytywnie, nie mniej jednak w dokumentacji Komisji Europejskiej i Europejskiego Banku Centralnego można zaobserwować pewne niedoskonałości związane między innymi z różnicami inflacyjnymi, utrzymywaniem wypełniania kryteriów konwergencji oraz różnicami występującymi pomiędzy krajami posługującymi się wspólną walutą. Problemy w tych aspektach wyraźnie można było zaobserwować podczas ostatniego kryzysu, którego efekty obserwowane są do tej pory wzbudzając wątpliwości związane z kosztami i korzyściami idącymi za wprowadzeniem euro w poszczególnych państwach, między innymi w Polsce. „Kryzys unaocznił największy problem funkcjonowania strefy euro, którym jest jedna wspólna polityka pieniężna i różne, często niezdyscyplinowane, polityki fiskalne prowadzone przez rządy krajów członkowskich.”1 Jest to skutek stworzenia strefy euro w znacznej mierze z przesłanek politycznych, a te z kolei nie wystarczą, aby wprowadzić dodatkowo wspólną politykę wraz ze wspólnym pieniądzem. Wejście Polski do strefy euro to, obok transformacji w latach 90-tych oraz wstąpienia do Unii Europejskiej, jedno z najważniejszych oraz najbardziej wymagających w kwestiach organizacyjnych wydarzeń dla Polski z niedalekiej przeszłości. Jest to rozwiązanie, które trzeba przeanalizować ze szczególną ostrożnością i starannością gdyż zmiana waluty krajowej na walutę wspólną dla Europy jest bardzo istotną kwestią dla gospodarki kraju i znacząco wpływa na jej zmiany. Złożoność zjawiska powinna być obserwowana pod kątem nie tylko Polski i jej sytuacji ekonomicznej ale także w oparciu o wydarzenia i trendy występujące w całej strefie euro a także innych krajach Unii Europejskiej. Niniejsza praca składa się z trzech rozdziałów. W pierwszym z nich przybliżono tematykę funkcjonowania europejskiego systemu banków centralnych, a więc systemu regulującego politykę pieniężną państw strefy euro, z Europejskim Bankiem Centralnym na czele, a także nadzorującego i zapewniającego bezpieczeństwo i prawidłowy rozwój ekonomiczny tych państw. Omówiono w nim także poszczególne organy decyzyjne, także cele i funkcje euro systemu. W drugim rozdziale przedstawiono politykę pieniężną EBC, a także jej cele, którymi się kieruje w tamach tej działalności. Omówione zostały również zasady polityki pieniężnej oraz 1. Kowalewski P., Tchorek G., Górski J., Mechanizmy funkcjonowania strefy euro, Warszawa 2013, str. 9 3 instrumenty będące narzędziami pozwalającymi na regulowanie podaży i popytu na pieniądz w ramach europejskiej unii walutowej i gospodarczej. W trzecim rozdziale wskazane zostały kryteria jakie spełnić musi Polska, jako państwo kandydujące do wejścia do strefy euro. W tej części porównane zostały również polityki pieniężne Europejskiego Banku Centralnego i Narodowego Banku Polskiego, a także zasygnalizowano skutki i potencjalne koszty wstąpienia Polski do Unii gospodarczej i walutowej, a więc do strefy euro. 4 Rozdział I Europejski Bank Centralny jako centralny bank Strefy Euro Utworzona Unia walutowa w ramach Unii Europejskiej niejako związana była z koniecznością zreorganizowania bankowości centralnej w krajach członkowskich. W skali ponadnarodowej, instytucją mającą pełnić rolę przypisywaną tradycyjnie do banku centralnego, został Europejski System Banków Centralnych, składający się z Europejskiego Banku Centralnego oraz współpracujących z nim narodowych banków centralnych. „Było to rozwiązanie nowatorskie, z zasady funkcjonowania zostały nakreślone w Traktacie z Maastricht, następnie uzupełniane i uszczegóławiane decyzjami Rady Europejskiej oraz Rady Unii Europejskiej.”2 1.1. Funkcjonowanie i struktura bankowości centralnej Unii Europejskiej Funkcjonowanie bankowości centralnej UE oparte jest na 4 zasadach3: 1. Federalny charakter systemu Jest to rozwiązanie działające już między innymi w Stanach Zjednoczonych i Niemczech. Innowacyjnym charakterem tego systemu jest fakt, iż instytucje funkcjonujące na zasadach banku centralnego realizują powierzone zadania na obszarze kilkunastu państw suwerennych a nie w ramach jednego państwa federalnego. Ponadnarodowy system wraz z narodowymi bankami centralnymi wykonują wszystkie działania banku centralnego i dbają o interesy państw członkowskich. W Europejskim Systemie Banków Centralnych występuje dwupoziomowa struktura. Decyzje dotyczące polityki pieniężnej podejmuje EBC, a reszta banków centralnych zobowiązana jest do ich realizacji. Ścisłe powiązanie EBC z narodowymi bankami centralnymi nie wynika tylko z przyjętego kształtu polityki pieniężnej, ale też z faktu, iż narodowe banki centralne uczestniczyły w tworzeniu EBC, wyposażając go w kapitał i przekazując na jego rzecz część swych rezerw walutowych, a prezesi narodowych banków centralnych stanowią dominującą część najwyższego organu władzy EBC, jakim jest Rada Zarządzająca. Model federalny wywodzi się z koncepcji integracji funkcjonalnej. Celem jej jest stopniowe tworzenie instytucji działających w ramach realizacji wspólnych celów. 2. Łękawa Z. Banki w unii europejskiej, praca zbiorowa pod redakcją Andrzeja Gospodarowicza, PoznańWrocław 2004, str. 37 3. Wierzba R. Europejski Bank Centralny, Warszawa 2003, str. 39 5 2. Decentralizacja działania Decentralizacja w ramach ESBC dotyczy między innymi: Realizacji polityki pieniężnej – poprzez regulacje płynności za pośrednictwem banków centralnych krajowych, a nie bezpośrednio przez EBC. „Bezpośrednia realizacja polityki pieniężnej przez EBC jest możliwa, ale ma charakter wyjątkowy”4; Funkcji analityczno-doradczych – poprzez działalność badawczą i analityczną w poszczególnych bankach centralnych. Dysponują one bowiem departamentami z dużym potencjałem badawczym i doświadczeniem, które wspierają działalność EBC; Systemu nadzoru bankowego – poprzez regulacje i nadzór bankowości w poszczególnych krajach członkowskich sprawowany przez banki centralne; Produkcji banknotów i monet euro – EBC zatwierdza emisję banknotów i monet produkowanych na szczeblu krajowym. Stosunkowo duża decentralizacja wymaga bardzo dobrej koordynacji realizowanych działań. W tym celu odbywa się bezpośrednia współpraca w trakcie spotkań lub nowoczesnych środków łączności. 3. Cel i zadania ESBC Celem ESBC jest kontrola stabilnego poziomu cen w gospodarce a także wspieranie ogólnej polityki ekonomicznej Wspólnoty. Jest to oparte na postanowieniach traktatu z Maastricht. Aspekt ten omówiono bardziej szczegółowo w dalszej części niniejszej pracy. 4. Niezależność EBC Do prawidłowego funkcjonowania EBC niezbędne było zagwarantowanie tej instytucji całkowitej niezależności. Literatura i badania wskazują, że im w większym stopniu banki centralne są niezależna od rządów państw tym stabilniejszy jest pieniądz i sytuacja gospodarki w długim okresie czasu. Europejski Instytut Walutowy (Instytucja poprzedzająca EBC) określił 4 obszary niezależności EBC i narodowych banków centralnych: Niezależność instytucjonalna Skutkiem tego jest fakt, iż zarówno EBC jak i poszczególne banki centralne są instytucjami nie podlegającymi innym instytucjom UE oraz państw członkowskich. Wiąże się to również z uprawnieniami do wydawania rozporządzeń, decyzji, zaleceń oraz opinii. Dodatkowym uprawnieniem mającymi wpływ na skuteczność EBC jest możliwość nakładania 4. Łękawa Z. Banki w unii europejskiej, praca zbiorowa pod redakcją Andrzeja Gospodarowicza, PoznańWrocław 2004, str. 38 6 grzywien lub opłat karnych na banki za nie wypełnianie obowiązków zawartych w rozporządzeniach i decyzjach. Niezależność personalna Polega ona na możliwości mianowania władz na długoletnią kadencję, właściwie bez możliwości ich wcześniejszego odwołania. Członków zarządu może odwołać tylko Europejski Trybunał Sprawiedliwości na wniosek Rady Zarządzającej lub Zarządu banku, o których mowa w następnym punkcie pracy. Niezależność funkcjonalna Przejawia się to tym, że operacje EBC powinny być ukierunkowane przede wszystkim na wypełnianie swojego głównego celu, dopiero po nim następują inne działania mające wspierać gospodarkę państw. Dużym poparciem niezależności EBC jest wprowadzony zakaz finansowania deficytów instytucji UE oraz rządów państw członkowskich. Niezależność finansowa Jest to zdolność samofinansowania własnej działalności bieżącej i inwestycyjnej z bieżących przychodów oraz posiadanych kapitałów własnych. Większościowymi dochodami EBC są te związane z emisją pieniądza oraz inwestycji rezerw walutowych. Ogólny budżet UE nie zawiera finansów EBC. 1.2. Organy decyzyjne Europejskiego Banku Centralnego Europejski Bank Centralny stał się ośrodkiem decyzyjnym ESBC i Eurosystemu. W związku z tym, trzy organy decyzyjne EBC sprawują również władzę nad całym systemem finansowym. Najważniejszym z nich jest Rada Prezesów, a więc ciało podejmujące wszystkie decyzje strategiczne euro systemu, a zatem i te dotyczące polityki pieniężnej. 1.2.1 Rada Prezesów Rada prezesów liczy łącznie 25 członków. Wśród nich znajdują się prezesi wszystkich banków centralnych, których państwa wstąpiły do strefy euro przyjmując wspólną walutę oraz sześciu członków zarządu EBC. W spotkaniach rady prezesów mogą również uczestniczyć przewodniczący Rady ECOFIN oraz członek komisji Europejskiej. Pierwszy z nich ma możliwość przedłożenia Radzie Prezesów wniosków do rozpatrzenia. Głównymi kompetencjami Rady są ustalenia i realizacja polityki pieniężnej oraz wyznaczanie ewentualnych pośrednich celów tej polityki, stóp procentowych i stopy rezerwy 7 obowiązkowej. „Rada prezesów decyduje również o wielkości emisji banknotów euro i zatwierdza wielkość emisji monet euro, jak również decyduje o zastosowaniu innych operacyjnych metod kontroli pieniężnej”5 Z ostatnim wiążą się również uprawnienia do ustalania wytycznych dotyczących pozostałych operacji narodowych banków centralnych a także operacji walutowych państw członkowskich Unii Walutowej. Rada Prezesów jako organ decyzyjny głównej instytucji ESBC uchwala również przepisy niezbędne do realizowania przez EBC uprawnień traktatowych. Ujednolica zasady rachunkowości i sprawozdawczości finansowej dla banków centralnych oraz kontroluje funkcje realizowane przez banki centralne pod kątem prawidłowości z z celami i zadaniami ESBC. Dodatkowo Rada Prezesów posiada kompetencje związane z odwoływaniem członków zarządu EBC, podziałem wyniku finansowego i reguł alokacji dochodu pieniężnego między pozostałymi bankami centralnymi. Rada prezesów działa kolegialnie, w większości przypadków każdy z głosów liczy się tak samo. Każdy z członków pełnią swoje funkcje działając w interesie strefy euro. Rada musi zbierać się minimum 10 razy w roku, kworum wynosi 2/3 członków, a decyzje podejmowane są zwykłą większością głosów. „Inne zasady obowiązują w przypadku procedury zmiany statutu ESBC i EBC (wtedy konieczna jest jednomyślność) […]”6 Inne zasady obowiązują w głosowaniach dotyczących spraw finansowych EBC, bowiem głosy członków zarządu EBC mają wagę zero, a głosy prezesów banków centralnych ważone są zgodnie z udziałami tych banków w kapitale EBC. W 2004 roku weszły zmiany dotyczące głosowań, tak aby liczba głosów była na stałym poziomie 22 głosów dzięki rotacji prezesów banków centralnych. 1.2.2. Zarząd EBC Drugim bardzo ważnym organem Europejskiego Banku Centralnego jest zarząd. Podejmuje on decyzje oraz odpowiada ze wszystkie aktualne działania EBC włączając w to realizację ustalonej przez Radę Prezesów polityki pieniężnej. Składa się on z prezesa, wiceprezesa oraz czterech członków mianowanych przez Radę Europejską na zlecenie Rady Ecofin i po konsultacji z Parlamentem Europejskim i Radą Prezesów. Dodatkowo, muszą oni być obywatelami państw członkowskich, a także wyróżniać się autorytetem i 5. Kowalewski P., Tchorek G., Górski J., Mechanizmy funkcjonowania strefy euro, Warszawa 2013, str. 82 6. Ibid., str. 83 8 doświadczeniem w dziedzinie finansów lub bankowości. Kadencja zarządu jest nieodnawialna i trwa osiem lat. W zakresie realizacji polityki pieniężnej zarząd jest uprawniony do nakładania niezbędnych zaleceń i instrukcji narodowym bankom centralnym. „Istotnym zadaniem zarządu jest przygotowywanie posiedzeń Rady Zarządzającej, z zwłaszcza sprawozdań, ocen i projektów decyzji dotyczących sytuacji pieniężnej UGiW, oraz zapewnianie sprawnego, bieżącego funkcjonowania EBC.”7Zarząd EBC zbiera się co najmniej raz w tygodniu. Decyduje zwykła większością głosów, a w przypadku równowagi po obu stronach głosem decydującym jest głos prezesa zarządu. 1.2.3. Rada ogólna EBC Następnym organem decyzyjnym jest Rada Ogólna. W jej skład wchodzą prezes i wiceprezes EBC, a także prezesi wszystkich krajowych banków centralnych członków Unii Europejskiej. Istnienie tego organu ma charakter przejściowy, bowiem zależy od obecności państw objętych derogacją. Podstawowymi obowiązkami Rady jest przygotowywanie na wejście tych państw do strefy euro. Rada Ogólna opisuje stan przygotowania państw do wprowadzenia wspólnej waluty tworząc raporty o konwergencji oraz opiniuje funkcjonowanie systemu ERM II. Rada pełni funkcję doradczą i konsultacyjną EBC oraz gromadzi dane statystyczne, a także opiniuje zmiany zasad rachunkowości i sprawozdawczości finansowej. „Rada Ogólna może również zdecydować o konieczności wpłacenia przez państwa z derogacją minimalnego procentu przypadającego na nie kapitału EBC, co stanowi wkład tych krajów w finansowanie kosztów operacyjnych EBC.” 8 1.2.4. Narodowe Banki Centralne. Integralną częścią ESBC są banki centralne poszczególnych państw członkowskich. To one bowiem mają działać zgodnie z wytycznymi i instrukcjami EBC oraz dostarczać niezbędnych informacji. Są one bezpośrednimi wykonawcami polityki pieniężnej opartej na podjętej decyzji Rady Prezesów. Poprzez gromadzenie rezerw obowiązkowych, udzielenie kredytów refinansowych oraz przeprowadzanie operacji otwartego rynku reguluje on płynność finansową instytucji kredytowych w danym kraju. Narodowe Banki Centralne mają 7. Baka W., Bankowość Europejska, Warszawa 2005, str. 70. 8. Kowalewski P., Tchorek G., Górski J., Mechanizmy funkcjonowania strefy euro, Warszawa 2013, str. 85. 9 za zadanie produkcje banknotów i monet euro na podstawie decyzji EBC, a także sprawowanie nadzoru bankowego w kraju. „W niektórych państwach organami tymi są banki centralne, w innych – agendy rządowe, a w jeszcze innych – organy, w skład których wchodzą przedstawiciele banku centralnego, rządu, komisji papierów wartościowych itp.”9 Dodatkowo, banki centralne mogą wykonywać funkcje nieobjęte statutem ESBC i EBC chyba, że Rada Prezesów orzeknie o sprzeczności z celami i zadaniami ESBC. 1.3. Zasoby finansowe EBC Europejski Bank Centralny musi posiadać kapitał podstawowy oraz rezerwy walut innych państw aby, gdy nastąpi taka potrzeba, interweniować na rynkach walutowych. Określony w statucie kapitał początkowy EBC wynosi 5 mld euro. Dzięki rezerwom dewizowym Europejski Bank Centralny posiada wystarczające zasoby płynności, by w razie potrzeby móc przeprowadzić operacje walutowe. Rezerwy te zostały utworzone z aktywów krajowych banków centralnych strefy euro z chwilą rozpoczęcia trzeciego etapu unii gospodarczej i walutowej 1 stycznia 1999 r. Zarządzając rezerwami dewizowymi, EBC stosuje następujące kryteria: płynność, bezpieczeństwo i zwrot z inwestycji. W skład portfela rezerw dewizowych EBC wchodzą: dolary amerykańskie, jeny japońskie, złoto i specjalne prawa ciągnienia. Struktura rezerw zmienia się w czasie zależnie od aktualnej wartości rynkowej zainwestowanych aktywów oraz prowadzonych przez EBC operacji w walutach obcych i złocie. Zarządzaniem rezerwami w dolarach amerykańskich oraz jenach japońskich zajmuje się EBC oraz zainteresowane narodowe banki centralne. Operacje w tym zakresie krajowe banki centralne mogą prowadzić wspólnie. Zazwyczaj zarządzają one tylko jednym portfelem dolarowym lub jenowym jako przedstawiciele EBC. Fundusze własne EBC mają generować dochody na pokrycie kosztów operacyjnych banku. Środki z portfela funduszy własnych są inwestowane w aktywa denominowane w euro według kryterium maksymalizacji zysków, z zastrzeżeniem określonych limitów ryzyka. Na portfel ten składają się10: zainwestowane środki będące odpowiednikiem opłaconego kapitału EBC, kwoty znajdujące się w danej chwili w ogólnym funduszu rezerwowym, 9. Baka W., Bankowość Europejska, Warszawa 2005, str. 72. 10 . https://www.ecb.europa.eu/ecb/tasks/reserves/html/index.pl.html (18.06.2015) 10 rezerwa celowa na ryzyko kursowe, stopy procentowej i zmian ceny złota. Odpowiednia alokacja rezerw i efektywne nimi zarządzanie pomagają uzyskać płynność potrzebną do realizacji polityki pieniężnej, a przy tym pozwalają ograniczyć do minimum koszty utrzymywania rezerw. Do osiągnięcia tych celów służy także zarządzanie ryzykiem. EBC jest również bezpośrednio odpowiedzialny za zarządzanie ryzykiem związanym ze swoimi portfelami inwestycyjnymi, w tym rezerw dewizowych i funduszy własnych. Zarządzanie ryzykiem finansowym ponoszonym przez EBC i monitorowanie tego ryzyka dotyczy ryzyka rynkowego, kredytowego i płynności i obejmuje cztery rodzaje działań: wyznaczanie limitów ryzyka kredytowego i rynkowego, zapewnienie zgodności z odpowiednimi wymogami, pomiar i przekazywanie wielkości narażenia na ryzyko i wyników w zakresie zarządzania nim, strategiczną alokację aktywów. Najistotniejszym elementem działalności inwestycyjnej EBC jest niezależność w sprawozdawczości w zakresie ryzyka i wyników. Aby uniknąć problemów, za ryzyko finansowe związane z zarządzaniem portfelem odpowiada Dział Zarządzania Ryzykiem, który w strukturze znajduję się bezpośrednio pod kontrolą Zarządu. 11 Rozdział II Polityka pieniężna Europejskiego Banku Centralnego „Polityka pieniężna to całokształt rozwiązań i działań, które są podejmowane w gospodarce narodowej w celu zaopatrzenia jednostek gospodarujących w pieniądze i kredyt, a także w celu regulowania wielkości pieniądza.”11 Jest ona prowadzona przez bank centralny w imieniu państwa lub wspólnoty. Instytucja odpowiedzialna za politykę pieniężną określa odpowiednie cele makroekonomiczne i realizuje ją przy użyciu narzędzi jakimi są instrumenty ekonomiczne. Przesłanką ku temu jest regulacja popytu i podaży na pieniądz w gospodarce. Za politykę pieniężna odpowiada bank emisyjny, który współpracuje z innymi bankami poprzez wysyłanie pewnych impulsów, bodźców. Władysław L. Jaworski wyróżnia podstawowe rodzaje polityki pieniężnej z punktu widzenia oddziaływania na gospodarkę. Są to: polityka ekspansywna, która wspomaga aktywność gospodarczą, polityka restrykcyjna, która ogranicza podaż pieniądza, polityka neutralna, która pozostawia rynkowi swobodę działania 2.1. Cele polityki pieniężnej Cele polityki pieniężnej można połączyć z celami polityki gospodarczej danego kraju, jest to bowiem jej część składowa. Wraz z polityka fiskalną i polityką dochodów ma wpływ na osiągnięcie celów w sferze finansowej. Artykuł 127 Traktatu o funkcjonowaniu unii europejskiej, tzw. Traktat z Maastricht stanowi o celu polityki pieniężnej ESBC i określa go w następujący sposób: „Głównym celem Europejskiego Systemu Banków Centralnych, zwanego dalej ESBC, jest utrzymanie stabilności cen. Bez uszczerbku dla celu stabilności cen, ESBC wspiera ogólne polityki gospodarcze w Unii, mając na względzie przyczynianie się do osiągnięcia celów Unii ustanowionych w artykule 3 Traktatu o Unii Europejskiej.”12 Rada Prezesów EBC dąży do tego, by w średnim okresie utrzymać inflację poniżej, ale blisko 2%. Kontrola tego poziomu zapewnia stabilizację, o której mowa w powyższym artykule. Realizacja tego celu jest utrudniona z następujących przyczyn:13 11. Iwanicz-Drozdowska M., Jaworski W.L., Szelągowska A., Zawadzka Z., Bankowość. Instytucje, operacje, zarządzanie., Warszawa 2013, str. 67. 12. Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej, art. 127. 13. Iwanicz-Drozdowska M., Jaworski W.L., Szelągowska A., Zawadzka Z., Bankowość. Instytucje, operacje, zarządzanie., Warszawa 2013, str. 68. 12 Oddziaływanie banku centralnego odbywa się pośrednio, reakcje w zachowaniach różnych podmiotów mają być wzbudzone poprzez wysłanie impulsów ku temu skłaniających, lecz prawidłowości tego mechanizmu nie do końca są przewidywalne; Polityka pieniężna nie jest jedynym narzędziem wpływającym na cele ogólnogospodarcze. Obok niej występują inne czynniki, takie jak polityka fiskalna, socjalna, płacowa, a także stopień ich współdziałania z polityką pieniężna, który nie jest jeszcze do końca zbadany; Dodatkowo, ustalenie celów ogólnogospodarczych nie jest zbyt dokładne, tak samo jak podstawowy cel polityki pieniężnej – stabilność cen. Wskaźnik ten bowiem może być prezentowany na wiele różnych sposobów i w różnych wariantach. Cele polityki pieniężnej często jednak definiowane są znacznie szerzej. Oprócz stabilizacji cen, w literaturze wymienia się dodatkowe,14 są to: wysokie zatrudnienie, wzrost gospodarczy, stabilność stóp procentowych, stabilność rynków finansowych, stabilność rynków walutowych. Realizacja części z tych celów często pozostaje ze sobą w zgodzie np. wysoki poziom zatrudnienia oraz wzrost gospodarczy. Jednakże nie wszystkie cele da się realizować równocześnie, np.: w okresie silnej ekspansji gospodarczej i niskiego bezrobocia pojawia się presja inflacyjna. Jeśli bank centralny nie podniesie wówczas stóp procentowych może doprowadzić do wzrostu inflacji, natomiast podniesienie stóp procentowych z kolei może doprowadzić do pogorszenia koniunktury, co w efekcie może doprowadzić do spadku zatrudnienia. W dzisiejszych czasach praktyka banków centralnych wykracza poza działalność skierowaną na bezpośredni cel inflacyjny. Banki centralne, takie jak EBC czy FED, poza stabilnością monetarną biorą udział w realizacji działań dążących do ogólnej stabilizacji finansowej, a co za tym idzie bezpieczeństwa. Poprzez niestandardowe metody stymulują one gospodarki. „Banki centrale dostrajają płynność, kupując niepłynne aktywa (działalność quasi fiskalna), zakupując akcje (nacjonalizacja banków komercyjnych). W rezultacie następuje ściślejsza współpraca z rządem, a to zmniejsza niezależność banku centralnego.”15 Instrumenty polityki pieniężnej służą osiągnięciu jej celów: Operacyjnych, kontrolowanych przez bank centralny, np. rezerwy, stopy procentowe; 14. Kowalewski P., Tchorek G., Górski J., Mechanizmy funkcjonowania strefy euro, Warszawa 2013, str. 89. 15. Iwanicz-Drozdowska M., Jaworski W.L., Szelągowska A., Zawadzka Z., Bankowość. Instytucje, operacje, zarządzanie., Warszawa 2013, str. 68. 13 Pośrednich, kontrolowanych częściowo, np. podaż pieniądza, kurs walutowy; Finalnych, na które EBC tylko oddziałuje. Wskaźnikami, które mogą służyć jako cele pośrednie są agregaty monetarne, takie jak: stopa procentowa, wielkość kredytów udzielanych przez bank, wskaźnik masy pieniężnej (M1, M2, M3). Pierwsze dwa z nich mogą kształtować się również niezależnie od intencji banku. Natomiast trzeci jest najbardziej prawidłowym z nich, będący celem polityki pieniężnokredytowej. Jest to wielkość masy pieniężnej, przy której określaniu bierze się pod uwagę następujące wskaźniki: M1 – gotówka i wkłady awista, M2 – M1 powiększone o wkłady terminowe, M3 – M2 powiększone o wkłady oszczędnościowe, pieniądz banku centralnego – gotówka plus wkłady na rachunkach w banku centralnym. Pewne trudności występujące w wykorzystywaniu wskaźników M1 i M2 spowodowane są tym, iż w zależności od stopy procentowej następuje szybki przepływ z wkładów awista na terminowe, a z terminowych na oszczędnościowe i na odwrót. Najdogodniejszym wskaźnikiem jest M3 oraz pieniądz banku centralnego. Na drugi z nich bank centralny może w znacznym stopniu oddziaływać gdyż pieniądz w banku centralnym można określić jako w pełni sterowalny przez bank centralny, ustalany ilościowo, w pełni mierzalny i kontrolowany i dodatkowo ściśle powiązany z innymi celami polityki monetarnej Strategia bezpośredniego celu inflacyjnego powinna się charakteryzować: Stabilnością cen jako podstawowym celem polityki pieniężnej; Oficjalnie ogłaszaną wielkością liczbową celu inflacyjnego w średnim okresie; Wykorzystaniem instrumentu polityki pieniężnej zależnej także od stanu gospodarki narodowej; Większą przejrzystością, poprawą komunikacji banku ze społeczeństwem; Większą odpowiedzialnością za wykonywanie celów; Formułowaniem prognoz inflacyjnych. 14 Strategia Europejskiego Banku Centralnego uwzględnia bezpośredni cel inflacyjny oraz agregat pieniężny M3. Efektywność działania zależna jest od istotności wpływu na osiągnięcie celów ekonomicznych. Związek między wielkością a kierunkiem impulsu pieniężnego bowiem, jest obiektem dyskusji teoretycznych i badań. Jest to trudne do prognozowania gdyż nie można dokładnie przewidzieć zachowania się banków, przedsiębiorstw i gospodarstw domowych i państwa. Celem mechanizmu polityki pieniężnej jest umocnienie waluty, postrzegane jako utrzymanie stabilności cen co w efekcie sprowadza się do kontroli inflacyjnej. Pozostałymi zadaniami Europejskiego Systemu Banków Centralnych jest: Wspieranie sprawnego funkcjonowania systemów płatniczych; Zapewnianie stabilności finansowej i nadzoru nad rynkami i instytucjami finansowymi; Zatwierdzanie i emisja banknotów w strefie euro; Zbieranie danych oraz tworzenie statystyk niezbędnych do wykonywania zadań ESBC; Współpraca międzynarodowa i europejska – EBC utrzymuje kontakty robocze z właściwymi instytucjami, organami i forami, na poziomie zarówno unijnym, jak i globalnym. 2.2. Instrumenty polityki pieniężnej Narzędziami, dzięki którym Europejski Bank Centralny może realizować cele są instrumenty polityki pieniężnej. Mają one istotny wpływ na zmiany popytu i podaży pieniądza w gospodarce. Skutkiem dwuszczeblowego systemu bankowego, instrumenty są nakierowywane bezpośrednio no działalność banków komercyjnych. W literaturze można spotkać wiele klasyfikacji instrumentów polityki pieniężnej. Poniżej kilka przykładów według następujących kryteriów16: Charakter, termin i sposób oddziaływania na gospodarkę: instrumenty polityki ustrojowej, instrumenty polityki procesowej; Pozycja banku centralnego względem pozostałych banków: instrumenty kontroli administracyjnej, instrumenty kontroli rynkowej; 16. Skopowski M., Wiśniewski M., Instrumenty współczesnej polityki pieniężnej. Materiały dydaktyczne., Poznań 2014, str. 8 15 Typ instrumentu: ilościowe, jakościowe; Obszar oddziaływania: instrumentu kontroli ogólnej (powszechne), instrumenty kontroli selektywnej. 2.2.1. Instrumenty kontroli administracyjnej Według jednego z kryteriów podziału instrumentów polityki pieniężnej można wyodrębnić pojedyncze narzędzia, którymi posługuje się bank centralny w celu realizacji ustalonej polityki monetarnej. Instrumentami administracyjnymi, a więc mającymi charakter bezpośredni są dyrektywy i zarządzenia EBC. Są to bezpośrednie regulacje cen instrumentów finansowych lub ich wolumenu poprzez administracyjne ograniczenia instytucji finansowych. Mogą one dotyczyć poziomu maksymalnego bądź też minimalnego oprocentowania kredytów albo depozytów. Najpopularniejszym ograniczeniem wprowadzanym przez dyrektywy lub rozporządzenia są tzw. pułapy kredytowe. Stanowią one o maksymalnych kwotach, do których banki mogą zwiększać wartości udzielanych kredytów dla sektora niefinansowego. Instrumenty administracyjne mają wysoką skuteczność i stosowane są w warunkach niskiego stanu rozwoju rynków finansowych lub w trakcie zaburzeń w gospodarce. Wtedy bowiem, nie efektywne jest użycie instrumentów pośrednich. Niestety instrumenty te mają również wady. Powodują one ograniczenie konkurencji rynkowej, prowadzącej do osłabienia efektywności i zwiększenie kosztów usług finansowych. „Powyższe argumenty powodują, że obecnie banki centralne starają się odchodzić od stosowania instrumentów bezpośrednich na rzecz wykorzystania instrumentów pośrednich, które są znacznie bardziej zgodne z logiką wolnego rynku.”17 2.2.2. Instrumenty kontroli rynkowej Drugą grupą w zaprezentowanej klasyfikacji są instrumenty kontroli rynkowej. Można wyróżnić w nich trzy podstawowe instrumenty polityki pieniężnej, są to: 17. Kowalewski P., Tchorek G., Górski J., Mechanizmy funkcjonowania strefy euro, Warszawa 2013, str. 92 16 a) Rezerwa obowiązkowa – stanowiąca określoną część działalności pasywnej banków komercyjnych, np. przyjętych depozytów i wyemitowanych dłużnych papierów wartościowych, które banki te muszą utrzymać w ściśle określonej formie, zazwyczaj środków na rachunku w banku centralnym, gotówki w kasie lub innych określonych przez bank centralny aktywów.18 Przyjmuje się, że rezerwa obowiązkowa pełni pięć funkcji, nazywanych funkcjami tradycyjnymi: stanowi instrument zabezpieczający wkłady deponentów, spełnia funkcję fiskalną, stanowi bezpośrednie dochody banku i pośrednie dla państwa, wpływa na mnożnik kreacji pieniądza oraz nowoczesnymi: tworzy popyt na pieniądz rezerwowy banku centralnego, stabilizuje wysokości rynkowych stóp procentowych. W krajach, w których występuje system rezerwy obowiązkowej, występuje podobna procedura w jej funkcjonowaniu. Jest ona powtarzana cyklicznie w szczegółowo ustalonych okresach. Procedura, o której mowa składa się z następujących etapów: Ustalenie podstawy naliczenia rezerwy; Obliczenie rezerwy uwzględniające zróżnicowanie obciążeń wynikających z rodzaju podstawy; Odprowadzenie rezerwy do banku centralnego; Podtrzymanie rezerw na koncie w banku centralnym. Ważnymi składnikami tych procedur jest podstawa, okres, sposób naliczania, okres i sposób utrzymywania, a także stosunek okresu naliczania do utrzymywanej rezerwy i zróżnicowanie składek. Wyróżnia się trzy metody naliczania i utrzymywani składek w banku centralnym. Są to: Sposób równoległy, w którym okresy pokrywają się co wywołuje jednak dużą niepewność co do wielkości środków przeznaczonych do odprowadzenia. Może to spowodować problemy z płynnością banków; Sposób częściowo opóźniony, gdzie okres utrzymania rezerw zaczyna się już w trakcie okresu jej naliczania, co amortyzuje swoistą niepewność co do tego jaką ilość bank będzie musiał sklasyfikować jako rezerwę; 18. Skopowski M., Wiśniewski M., Instrumenty współczesnej polityki pieniężnej. Materiały dydaktyczne., Poznań 2014, str. 21. 17 Sposób opóźniony, w którym okres utrzymywania rozpoczyna się po naliczeniu rezerwy. Rozwiązanie to jest korzystne dla banków komercyjnych, gdyż umożliwia lepsze przygotowanie i zarządzanie płynnością banku. Europejski Bank Centralny stosuje dwie stopy rezerw19: 0% od depozytów terminowych o terminie wymagalności powyżej 2 lat, 2% od pozostałych pasywów, tj. depozyty, emitowane papiery dłużne, papiery rynku pieniężnego. Rezerwa obowiązkowa jest narzędziem wpływającym na podaż pieniądza, a więc może regulować ile pieniędzy banki mogą przeznaczać na udzielanie kredytów. Jest to również mechanizm wpływania na konkurencyjność banków, gdyż zwiększenie stopy w jednym kraju obniża pozycje banków funkcjonujących w porównaniu do konkurencji, która może dokonać znacznie większej akcji kredytowej. b) Operacje otwartego rynku Jest to instrument polegający na skupie bądź też sprzedaży krótkoterminowych papierów wartościowych np. bonów skarbowych. Bank centralny w celu zwiększeniu podaży pieniądza na rynku skupuje papiery wartościowe, natomiast sprzedając wywołuje zmniejszenie ilości pieniądza na rynku czego skutkiem jest wzrost stóp procentowych. W tabeli 1. przedstawiono krótkie charakterystyki operacji polityki pieniężnej Eurosystemu, takich jak: Podstawowe operacje refinansujące – regularne transakcje zasilające płynność z cotygodniową częstotliwością w formie przetargów standardowych; Dłuższe operacje refinansujące – transakcje odwracalne, zasilające w płynność, przeprowadzane co miesiąc, mające za zadanie dostarczyć dodatkowego refinansowania dłuższy okres; Operacje dostrajające – przeprowadzane doraźnie, aby zarządzać płynnością i stopami procentowymi. Celem jest złagodzenie niespodziewanych wahań, lub przeciwdziałanie nierównowadze płynności w ostatnim dniu utrzymywania rezerwy. Są to transakcje odwracalne, lecz mogą przyjąć formę transakcji bezwarunkowych, swapów walutowych i przyjmowanych depozytów; 19. Iwanicz-Drozdowska M., Jaworski W.L., Szelągowska A., Zawadzka Z., Bankowość. Instytucje, operacje, zarządzanie., Warszawa 2013, str. 73 18 Operacje strukturalne – prowadzone gdy EBC planuje skorygować pozycję strukturalną Eurosystemu w formie certyfikatów dłużnych, transakcji odwracalnych i bezwarunkowych. Tabela 1. Operacje polityki pieniężnej Eurosystemu Operacje polityki Rodzaje transakcji pieniężnej zasilające Okres zapadalności absorbujące częstotliwość procedura Operacje otwartego rynku Podstawowe operacje refinansujące Transakcje odwracalne Dłuższe operacje Transakcje refinansujące odwracalne - Jeden tydzień Co tydzień - Trzy miesiące Co miesiąc Przetargi standardowe Przetargi standardowe Transakcje Transakcje Operacje odwracalne, dostrajające swapy walutowe odwracalne, przyjmowanie depozytów terminowych, Przetargi Nieznormalizowany Nieregularnie szybkie, Procedury bilateralne swapy walutowe Transakcje Operacje strukturalne odwracalne Emisje Znormalizowa- certyfikatów ny/nieznorma- dłużnych lizowany Bezwarunkowy Bezwarunkowa zakup sprzedaż - Regularnie i Przetargi nieregularnie standardowe nieregularnie Procedury bilateralne Źródło: Kowalewski P., Tchorek G., Górski J., Mechanizmy funkcjonowania strefy euro, Warszawa 2013, str. 105. Operacje otwartego rynku mają wiodącą role w dbaniu o płynność sektora bankowego strefy euro oraz w kierowaniu krótkoterminowymi stopami rynku pieniężnego. Podstawowymi operacjami są transakcje odwracalne w formie umów odkupu lub zabezpieczonych kredytów. EBC może wykorzystać również transakcje bezwarunkowe tzw. outright, emisję certyfikatów dłużnych. W ramach operacji otwartego rynku EBC może prowadzić operacje dewizowe typu swap polegające na kupnie dewiz lub waluty z dostawą natychmiastową przy jednoczesnej umowie sprzedaży w określonym terminie i uzgodnionym kursie. 19 Można wskazać dwa rodzaje przetargów rozpoczynających OOR, ilościowy i procentowy. W pierwszym wariancie bank centralny ustala stawkę zakupu, natomiast banki podają kwoty, które chciałyby sprzedać po danej stawce. Następnie bank centralny rozdziela proporcjonalnie wartości zakupu do wielkości złożonych ofert i przeprowadza transakcję. W wariancie przetargu procentowego, to banki zgłaszają pożądaną stawkę procentową transakcji. Bank centralny ustala kwotę , przyznaje możliwość sprzedaży zaczynając od banków z największą stawką. Rodzaje przetargów obrazuję poniższy rysunek. Rys. 1. Rodzaje przetargów w operacjach otwartego rynku. Rodzaje przetargów w OOR Przetarg kwotowy (ilościowy, ze stałą stopą procentową) Przetarg procentowy (ze zmienną stopą procentową) - BC ustala kwotę OOR i stopę procentową - BC ustala kwotę OOR i maksymalną/minimalną stopę procentową dla operacji absorbujących/zasilających - banki deklarują kwotę OOR - w przypadku nadwyżki popytu nad podażą BC dokonuje redukcji zleceń - banki deklarują kwotę OOR i stopę, po jakiej chcą dokonać transakcji - w przypadku nadwyżki popytu na podażą BC wybiera oferty z najlepszą dla niego stopą procentową Metoda holenderska wszystkie transakcje zostają zrealizowane z jednolitą stopą procentową ustalaną przez BC (najczęściej: najniższa/najwyższa dla operacji zasilających/absorbujących; średnia ważona ofert banków Metoda amerykańska każda transakcje zostaje zrealizowana ze stopą procentową oferowaną przez bank komercyjny na przetargu Źródło: Skopowski M., Wiśniewski M., Instrumenty współczesnej polityki pieniężnej. Materiały dydaktyczne., Poznań 2014, str. 52. Oprócz wymienionych metod przeprowadzania przetargów w praktyce (np. Europejskiego Banku Centralnego) wyróżnia się dodatkowo dwa typy przetargów: przetarg standardowy i przetarg szybki.20 Różnią się one głównie tempem ich przeprowadzenia. 20. Skopowski M., Wiśniewski M., Instrumenty współczesnej polityki pieniężnej. Materiały dydaktyczne., Poznań 2014, str. 86. 20 W przypadku pierwszego, od momentu ogłoszenia przetargu do ustalenia wyniku mija maksymalnie doba. W przypadku przetargu szybkiego jest to mniej niż godzina. Dodatkowo, w tym przypadku bank centralny może ograniczyć liczbę uczestników. Efektywność operacji otwartego rynku jest optymalna, gdy istnieje rozbudowany rynek pieniężny, na którym występuje wystarczająca podaż lub popyt na papiery wartościowe, a więc odpowiednia chłonność rynku pieniężnego i kapitałowego oraz występują godne zaufania papiery wartościowe. c) Transakcje depozytowo-kredytowe na koniec dnia Są to specyficzne instrumenty polityki pieniężnej, gdyż są one inicjowane zawsze przez banki komercyjne. Bank centralny określa jedynie pewne warunki, na których odbywa się transakcja. Jest to narzędzie powstałe poprzez połączenie kredytu w banku centralnym (refinansowy) z depozytami składanymi przez banki na koniec dnia. Kredyt refinansowy pełni wiele funkcji systemowych państwa, z których najistotniejszą jest możliwość pozyskiwania kapitału przez bank komercyjny. Dzięki temu pomaga on w odzyskaniu płynności przez bank, wpływa na rynkową stopę procentową oraz stabilizuje jej zmienność, a także wpływa na rozwój papierów wartościowych i usprawnia system rozliczeń pieniężnych. W nowoczesnych gospodarkach kredyt refinansowy używany jest przeważnie w celu uzupełnienia niedoboru środków mających wpłynąć na konto banku centralnego jako rezerwa obowiązkowa. Jest to tak zwany kredyt od kredytodawcy ostatniej instancji (lender of last resort), gdyż jest on wykorzystywany w ostateczności, gdy inne źródła płynności są niedostępne. Dostęp do tego rodzaju kredytów jest ograniczony. Są one bowiem obłożone ograniczeniem wysokości zaciąganego kredytu, a więc wyczerpaniem się tego źródła płynności. Aby uzyskać taki kredyt bank musi przedłożyć w zamian aktywa kwalifikowane w celu zabezpieczenia. Innym aspektem jest również koszt kredytu. Jest on bowiem o wiele wyższy od kosztu kredytu na rynku, co powinno zniechęcać banki do tego typu pożyczek. Aby mówić o transakcjach depozytowo-kredytowych trzeba również zwrócić uwagę na możliwość składania oprocentowanego depozytu w banku centralnym. Jest on jednak bardzo nisko oprocentowany oraz, z racji wypłacalności banku centralnego, niezabezpieczony. Zasadniczą funkcją depozytów jest ustalenie minimalnego progu stopy procentowej dla banków czyli tak zwanej „podłogi” zmienności rynkowych stóp procentowych. Gdy w kraju występują obie składowe operacji kredytowo-depozytowych, ich stopy procentowe stanowią 21 „korytarz” zmienności stóp rynku międzybankowego21 Operacje depozytowo-kredytowe są swoistym wsparciem dla OOR, szczególnie w krajach o dobrze rozwiniętym rynku międzybankowym. Obecnie Europejski Bank Centralny stosuje trzy oficjalne stopy procentowe22: stopę oprocentowania podstawowych operacji refinansujących, stopę oprocentowania depozytów na koniec dnia, stopę oprocentowania kredytów na koniec dnia. Stopy te stabilizują rynek pieniężny tworząc korytarz wahań krótkoterminowych stóp procentowych na rynku. 21. Skopowski M., Wiśniewski M., Instrumenty współczesnej polityki pieniężnej. Materiały dydaktyczne., Poznań 2014, str. 52. 22. Kowalewski P., Tchorek G., Górski J., Mechanizmy funkcjonowania strefy euro, Warszawa 2013, str. 107. 22 Rozdział III Polska a przestąpienie do Strefy Euro Wstąpienie Polski do Unii Europejskiej otworzyło drogę do kolejnego etapu integracji jakim jest Unia Gospodarcza i Walutowa. Polska od 2004 roku posiada niepełny status członka UGW, z tak zwaną derogacją. Oznacza to, że Narodowy Bank Polski jest członkiem Europejskiego Sytemu Banków Centralnych (ESBC), jednak bez prawa do uczestnictwa w procesie decyzyjnym i kreowaniu wspólnej polityki pieniężnej na obszarze euro.23 Będąc krajem z derogacją, Polska zobowiązała się dążyć do tego, aby polityka gospodarcza sprostała kryteriom nominalnym konwergencji z Maastricht. Zbieżności te dotyczą stopy inflacji, długoterminowej stopy procentowej, stabilności kursu walutowego, deficytu sektora finansów publicznych oraz długu publicznego. 3.1. Kryteria konwergencji Z powyżej wymienionych kryteriów, pierwsze trzy zalicza się do tzw. kryteriów monetarnych, pozostałe zaś fiskalnych, na które bezpośredni wpływ ma polityka gospodarcza rządu. Jednym z głównych zadań NBP określonych w „Strategii polityki pieniężnej po 2003 roku” jest dążenie do jak najszybszego przystąpienia Polski do Strefy Euro. Od dłuższego czasu zatem w NBP uwzględniany jest przymus wypełnienia monetarnych kryteriów zbieżności z Traktatu z Maastricht, wśród których wymienia się: a) Kryterium stabilności cen Polska w momencie weryfikacji powinna osiągnąć stopę inflacji, mierzoną zharmonizowanym indeksem cen konsumpcyjnych (HICP), nie przekraczającą średniej stopy inflacji w trzech krajach Unii Europejskiej o najniższym wskaźniku wzrostu cen o więcej niż 1,5 pkt. procentowego. Wartości inflacji w Polsce w ostatnich 7 latach prezentuje tabela 2. Tabela 2. Inflacja w Polsce R/R. V 2008 V 2009 V 2010 V 2011 V 2012 V 2013 V 2014 V 2015 4,4 3,6 2,2 5 3,6 0,5 0,2 - 0,9 Źródło: Na podstawie http://www.bankier.pl/gospodarka/wskazniki-makroekonomiczne/inflacja-rdr-pol Przesłankami do spełnienia tego wymogu są inercja inflacyjna i wynikające z niej koszty wyrównywania poziomów inflacji wśród państw członkowskich. Wyrównany poziom inflacji dla całej strefy przyczyni się do zwiększenia efektywności wspólnej polityki pieniężnej a także 23. Sobol M., Polityka pieniężna narodowego banku polskiego. W drodze do euro., Warszawa 2008, str. 197. 23 wyrównuje stopień konkurencyjności kraju. Przedstawione w tabeli 2ane o wysokości inflacji wskazują ciągły trend od 2011 roku obniżania się inflacji w Polsce. Od 2014 roku Polska odnotowuję deflację. b) Kryterium długoterminowej stopy procentowej Kryterium to jest spełnione , gdy średnioroczne, nominalne oprocentowanie 10-letnich obligacji skarbowych w trakcie jednego roku przed przeprowadzoną oceną nie przekroczy o więcej niż 2 pkt. procentowe średniej stopy procentowej trzech krajów Unii Europejskiej o najniższej stopie inflacji. Jest to rozszerzenie kryterium inflacyjnego, gdyż zbieżność tych dwóch kryteriów umożliwia sprawdzenie wiarygodności trwałego poziomu inflacji. Jeżeli uczestnicy rynku są przekonani o trwałości dokonanego procesu dezinflacji, zmniejszają się długookresowe oczekiwania inflacyjne i rentowność długoterminowych papierów skarbowych.24 Skutkiem tego jest łatwiejsze dopełnienie kryterium stopy procentowej. c) Kryterium kursu walutowego Dotyczy mechanizmu kursowego ERM II, w którym państwa ubiegające się o przystąpienie do strefy euro zobowiązane są uczestniczyć przez minimum dwa lata. Jest to system, w którym wahania kursu waluty narodowej państwa w nim uczestniczącym, w stosunku do waluty euro jest utrzymywany w paśmie ±15%. W tym czasie państwo nie może dokonać dewaluacji, gdyż takie działanie sprawia, że dotychczasowy okres ulega unieważnieniu i trzeba zacząć proces od nowa. Dodatkowo, w trakcie tej procedury nie powinno dochodzić do „poważnych napięć”. Nie są one jednak dokładnie sprecyzowane. EBC i Komisja Europejska określa je na podstawie wielkości i trwałości odchyleń kursów. W Polsce funkcjonuje płynny system kursu walutowego, a więc o wahaniach decyduje tylko i wyłącznie prawo popytu i podaży. Niestety, nawet gdyby kurs zachowywał się stabilnie i nie wychodziłby poza pasmo wahań, nie jest możliwe zaliczenie w tym przypadku kryterium. Polska musi ogłosić przystąpienie do systemu ERM II w celu jego wypełnienia. 24. Sobol M., Polityka pieniężna narodowego banku polskiego. W drodze do euro., Warszawa 2008, str. 206. 24 3.2. Porównanie polityki pieniężnej EBC i NBP Operacje otwartego rynku można podzielić na operacje zasilające i absorbujące oraz bezwarunkowe i warunkowe (rysunek 2). Wszystkie te działania są podobne w większości banków centralnych, różnią przeważnie pewnymi szczegółowymi aspektami lecz celowość używania poszczególnych transakcji jest zbliżona. Poniższe tabele przedstawiają wybrane aspekty standardowych i niestandardowych operacji otwartego rynku stosowanych przez NBP i EBC Rys. 2. Klasyfikacja operacji otwartego rynku. Operacje otwartego rynku Transakcje, w których bank centralny kupuje papiery wartościowe Transakcje, w których bank centralny sprzedaje lub emituje nowe papiery wartościowe Operacje zasilające – powodują zwiększenie płynności sektora bankowego Operacje absorbujące – powodują zmniejszenie płynności sektora bankowego Transakcje bezwarunkowe Transakcje warunkowe - natychmiastowe transakcje kupna/sprzedaży pap. wartościowych przez bank centralny od banków - jednoczesne zawarcie pomiędzy BC a bankami transakcji kupna/sprzedaży pap. wartościowych i przeciwstawnej do niej transakcji terminowej - powodują trwałe zmiany płynności sektora bankowego (oddziaływanie długoterminowe, strukturalne) - powodują czasowe zmiany płynności sektora bankowego (oddziaływanie krótkoterminowe, operacyjne) Źródło: Skopowski M., Wiśniewski M., Instrumenty współczesnej polityki pieniężnej. Materiały dydaktyczne., Poznań 2014, str. 83. 25 Tabela 3. Wybrane aspekty standardowych operacji otwartego rynku stosowanych przez EBC i NBP. Charakterystyka EBC NBP Operacje podstawowe (standardowe) Krótkoterminowe operacje podstawowe Forma techniczno-prawna Operacje repo (zakup warunkowy) Emisja bonów pieniężnych NBP (sprzedaż bezwarunkowa Kierunek oddziaływania Operacja zasilające płynność Operacje absorbujące płynność Termin zapadalności 1 tydzień 1 tydzień Regularność operacji Operacje regularne prowadzone Operacje regularne prowadzone raz w tygodniu raz w tygodniu Stopa procentowa dla przetargu Stopa repo - stała Stopa referencyjna - stała Rodzaj przetargu Przetarg kwotowy Przetarg kwotowy Operacje dłuższe Forma techniczno-prawna Operacje repo (zakup warunkowy) brak Kierunek oddziaływania Operacje zasilające płynność brak Termin zapadalności 3 miesiące brak Regularność operacji Operacje regularne prowadzone brak raz w miesiącu Stopa procentowa dla przetargu Stopa stała brak Rodzaj przetargu Przetarg kwotowy brak Źródło: Skopowski M., Wiśniewski M., Instrumenty współczesnej polityki pieniężnej. Materiały dydaktyczne., Poznań 2014, str. 89. Analizując tabelę 3 widać podobieństwa polityki pieniężnej obu banków jeśli chodzi o operacje standardowe. W obu termin zapadalności wynosi 1 tydzień, przetargi są organizowane metodą kwotową o stałej stopie procentowej. W przypadku NBP jest to emisja bonów pieniężnych, a EBC operacje repo. Różnica natomiast występuje przy operacjach dłuższych wykorzystywanych przez EBC. NBP nie prowadzi tego typu działań. W operacjach niestandardowych przedstawionych w tabeli 4 można zaobserwować jeszcze mniejsze różnice pomiędzy operacjami obu banków centralnych. Polegają one głównie na nazewnictwie, formie prawno-technicznej instrumentu, lecz charakterystyki są bardzo zbliżone. 26 Tabela 4. Wybrane aspekty niestandardowych operacji otwartego rynku stosowanych przez EBC i NBP. Charakterystyka EBC NBP Operacje niestandardowe Operacje dostrajające Forma techniczno-prawna - operacje warunkowe - Emisja bonów pieniężnych - swapy walutowe - operacje repo i reverse repo - przyjmowanie depozytów - przedterminowy wykup bonów terminowych NBP - operacje bezwarunkowe Kierunek oddziaływania Operacje zasilające i absorbujące Operacje zasilające i absorbujące płynność płynność Termin zapadalności Dowolny Dowolny Regularność operacji Operacje nieregularne Operacje nieregularne Stopa procentowa dla przetargu Stopa stała lub zmienna, Stopa stała lub zmienna, wynikająca z przetargu lub umowy wynikająca z przetargu lub umowy Przetarg szybki (stała stopa lub Przetarg ze stałą stopą lub amerykański), umowa amerykański, umowa - Operacje warunkowe - wykup obligacji NBP - emisja certyfikatów dłużnych - zakup i sprzedaż papierów - operacje bezwarunkowe wartościowych na rynku Rodzaj przetargu Operacje strukturalne Forma techniczno-prawna - emisja przez NBP długoterminowych papierów dłużnych Kierunek oddziaływania Operacje zasilające i absorbujące Operacje zasilające i absorbujące płynność płynność Termin zapadalności Dowolny Dowolny Regularność operacji Operacje regularne i nieregularne Nienarzucona przepisami Stopa procentowa dla przetargu Stopa stała lub zmienna, Stopa stała lub zmienna, wynikająca z przetargu lub umowy wynikająca z przetargu lub umowy Przetarg ze stałą stopą lub Przetarg ze stałą stopą lub amerykański, umowa amerykański, umowa Rodzaj przetargu Źródło: Skopowski M., Wiśniewski M., Instrumenty współczesnej polityki pieniężnej. Materiały dydaktyczne., Poznań 2014, str. 91. 27 Bank centralny może łączyć operacje kupna i sprzedaży w ustalonych odstępach czasu. Takimi operacjami są transakcje: Repo, polegająca na zakupie przez bank centralny papierów wartościowych po określonej cenie i sprzedaży po określonym terminie i niższej cenie z powrotem Reverse repo, polegająca na sprzedaży papierów wartościowych, z jednoczesnym ich odkupem w przyszłości po wyższej cenie Dzięki tym operacjom bank centralny wpływa na krótkoterminowe stopy procentowe. Różnica pomiędzy stopą procentową po jakiej bank centralny kupuje lub sprzedaje papiery oraz ceną po jakiej je następnie sprzedaje lub kupuje jest wielkością oprocentowania kredytów, po której banki komercyjne udzielają lub biorą z banku centralnego kapitał. 3.3. Utrata autonomicznej polityki pieniężnej i kursowej – koszty i zagrożenia Przystąpienie Polski do Strefy Euro wiąże z pewnymi szansami i korzyściami, lecz również z pewnymi zagrożeniami, a ściślej, kosztami wynikającymi z ryzyka pojawiania się zagrożeń. W większości koszty jakie Polska poniesie stając się częścią Eurosystemu mają charakter krótkookresowy. Są one związane z samym procesem wprowadzenia wspólnej waluty do obiegu, a więc przygotowaniami i realizacją. Wiążą się z tym również zagrożenia spowodowane zacieśnieniem polityki fiskalnej i monetarnej w celu spełnienia kryteriów konwergencji tuż przed wstąpieniem do Eurosytemu, ale także zaraz po. Mogą to być np. wzrosty cen towarów spowodowane zaokrągleniami w górę. Oprócz kosztów krótkookresowych, nawet po kilku lub kilkunastu latach mogą się pojawić koszty w średnim lub długim okresie. Są one związane z utratą autonomicznej polityki pieniężnej oraz kursowej, a także spowodowane utratą zdolności konkurowania polskiej gospodarki. Polityka pieniężna banku centralnego jest narzędziem państwa, które poza utrzymywaniem stabilności cen, umożliwia absorbowanie szoków asymetrycznych 25 zarówno wewnętrznych jak i zewnętrznych. Rezygnacja z bezpośredniej, krajowej polityki pieniężnej na rzecz międzynarodowej instytucji naraża gospodarkę na koszty, które w zależności od częstotliwości występowania szoków, będą się zwiększać. Skalę kosztów determinuje również dotychczasowa skuteczność w absorbowaniu szoków oraz efektywność pozostałych 25. Szok asymetryczny popytowy: występuje, gdy zmiana popytu wpływa na jedno lub kilka państw bardziej niż na pozostałe. Dzięki autonomicznej polityce pieniężnej łatwiej jest dostosować odpowiednie działania amortyzujące 28 mechanizmów dostosowawczych. Jeśli jest ona wysoka to straty związane z utratą autonomiczności będą stosunkowo mniejsze. Ogólnie rzecz ujmując, skutki przekazania polityki monetarnej międzynarodowej instytucji, zależą od26: Adekwatności polityki pieniężnej EBC do potrzeb poszczególnych krajów członkowskich; Europejski Bank Centralny podejmując decyzje kieruje się wyłącznie dobrem całej strefy euro, a nie pojedynczymi państwami. Dlatego też nie zawsze działania podejmowane dla ogółu wspólnoty będą symetryczne do aktualnych potrzeb gospodarki jednostek. W celu zwiększenia adekwatności polityki pieniężnej wprowadzone są właśnie kryteria konwergencji nominalnej, a po przystąpieniu do strefy, realnej. Ułatwia to bowiem zarządzanie operacjami, tak aby wszystkim kierunki zmian odpowiadały jednakowo. Bardzo ważnym aspektem wspomagającym byłaby synchronizacja cykli koniunkturalnych w Eurosytemie. Skuteczności prowadzonej polityki pieniężnej prowadzonej w warunkach globalizacji; Nasilająca się globalizacja nie sprzyja efektywności polityki pieniężnej. Obserwowane ceny dóbr i usług często są kształtowane poprzez czynniki zewnętrzne. Substytucyjność wielu z nich sprawie, że zwiększony popyt krajowy wcale nie oznacza, że ceny towarów wzrosną. Są one bowiem łatwo dostępne również za granicą. Dodatkowo, istotnym ograniczeniem skuteczności polityki pieniężnej w warunkach globalizacji jest wzrost mobilności czynników produkcji. Oddziałuje to mocno na kształtowanie się cen i płac krajowych. Kolejnym osłabieniem autonomicznej polityki jest coraz większa dostępność do finansowania w walutach zagranicznych. Wszystkie te czynniki sprawiają, iż koszt porzucenia autonomii znacząco maleje. Skuteczności nominalnego kursu walutowego w absorbowaniu szoków; Przystąpienie do strefy euro skutkuje również utratą nominalnego kursu walutowego. Koszt ten będzie zależał od efektywności w absorbowaniu szoków. W teorii mówi się, że wraz ze wzrostem zmienności realnego kursu walutowego, wzrasta podatność na szoki asymetryczne. Badania wykazują, iż najlepszym systemem absorpcji popytowych szoków asymetrycznych jest płynny kurs walutowy. W razie dużej skuteczności nominalnego kursu walutowego w tych działaniach, znacząco wzrasta koszt utraty autonomiczności NBP w ramach polityki pieniężnej. 26. Kowalewski P., Tchorek G., Górski J., Mechanizmy funkcjonowania strefy euro, Warszawa 2013, str. 213. 29 Efektywności funkcjonowania alternatywnych mechanizmów dostosowawczych. Tutaj większą rolę odgrywają rządy poszczególnych państw, bowiem alternatywą dla łagodzenia szoków poprzez politykę pieniężną może stać się polityka fiskalna. Korzystne dla gospodarki kraju byłaby dobra jej skuteczność poprzez ingerencję państwa w łagodzeniu szoków i nadawaniu zmianom odpowiednich kierunków. Rząd może w tym przypadku posługiwać się takimi narzędziami polityki fiskalnej jak podatki pośrednie i bezpośrednie, a także wydatki rządowe, dotacje, subwencje i zasiłki 30 Podsumowanie Europejski Banki Centralny jest jedną z najważniejszych instytucji ponadnarodowych w Unii Europejskiej. Wraz z bankami centralnymi 28 państw członkowskich tworzy Europejski System Banków Centralnych, mający na celu stabilizacje, nadzór i kontrolę sektora finansowego we Wspólnocie. Dodatkowo, jako główna instytucja odpowiedzialna za politykę pieniężna współtworzy z 19 krajowymi bankami centralnymi strefę, zwaną euro systemem. Łączy ona państwa członkowskie Unii Europejskiej, które zrzekły się zarządzania własną walutą na rzecz wspólnej jaką jest euro. Podstawowym celem Europejskiego Banku Centralnego jest utrzymanie stabilności cen w gospodarce, a także wspieranie rozwoju gospodarek państw Wspólnoty, pod warunkiem, że to drugie nie jest w sprzeczność z głównym celem. EBC do kreowania polityki pieniężnej, ma możliwość posługiwania się specyficznymi dla banków centralnych instrumentami. Wpływa on dzięki temu na inflację, a także inne wskaźniki makroekonomiczne. Każde z tych narzędzi ma swoją własną specyfikę, dzięki której może na swój sposób oddziaływać na popyt i podaż pieniądza. Instrumenty oddziaływania bezpośredniego, takie jak rozporządzenia i dyrektywy są bardzo skuteczną metodą wpływającą na stan gospodarki. Są one jednak obarczone wadami a mianowicie ograniczają konkurencję rynkową (np. poprzez ustalenie konkretnego pułapu kredytowego dla banków komercyjnych) w efekcie mogą doprowadzić do osłabienia rozwoju ekonomicznego i wzrostu cen usług finansowych. Dla wolnego rynku znacznie lepszą metodą jest stosowanie instrumentów pośrednich. Te z kolei nie są pozbawione wad, gdyż nie można dokładnie przewidzieć ich skutków; jak zachowają się banki, przedsiębiorstwa i ogół społeczeństwa. Przed Polską stoi jeszcze wiele wyzwań, aby w pełni uczestniczyć w Unii Europejskiej, a więc także w strefie euro. Pomimo dużej zbieżności w funkcjonowaniu NBP i EBC, jako organów kontrolujących podaż i popyt pieniądza, a także sprawujących kontrolę nad inflacją, musimy przekalkulować wszystkie możliwe szanse i zagrożenia oraz korzyści i koszty wynikające z utraty autonomiczności w realizowaniu polityki pieniężnej. Wypełnienie kryteriów konwergencji to dopiero pierwszy krok jaki czeka przed państwem polskim. Większym wyzwaniem wydaje się być dążenie Polski do zsynchronizowania cykli koniunkturalnych w celu zwiększenia adekwatności polityki pieniężnej do jej potrzeb, aby działania podejmowane przez EBC sprzyjały rozwojowi, tak naszemu, jak i całej strefy euro. 31 Bibliografia 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. Baka W., Bankowość Europejska, Warszawa 2005. Iwanicz-Drozdowska M., Jaworski W.L., Szelągowska A., Zawadzka Z., Bankowość. Instytucje, operacje, zarządzanie., Warszawa 2013. Kowalewski P., Tchorek G., Górski J., Mechanizmy funkcjonowania strefy euro, Warszawa 2013. Łękawa Z., Łosiewicz E., Nosowski A., Banki w unii europejskiej, praca zbiorowa pod redakcją Andrzeja Gospodarowicza, Poznań-Wrocław 2004. Skopowski M., Wiśniewski M., Instrumenty współczesnej polityki pieniężnej, Poznań 2014. Sobol M., Polityka pieniężna narodowego banku polskiego. W drodze do euro., Warszawa 2008. Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej, art. 127. Wierzba R. Europejski Bank Centralny, Warszawa 2003. Netografia 1. 2. https://www.ecb.europa.eu http://www.bankier.pl Spis tabel i rysunków 1. 2. 3. 4. 5. 6. Tabela 1. Operacje polityki pieniężnej Eurosystemu. Tabela 2. Inflacja w Polsce R/R. Tabela 3. Wybrane aspekty standardowych operacji otwartego rynku stosowanych przez EBC i NBP. Tabela 4. Wybrane aspekty niestandardowych operacji otwartego rynku stosowanych przez EBC i NBP. Rys. 1. Rodzaje przetargów w operacjach otwartego rynku. Rys. 2. Klasyfikacja operacji otwartego rynku. 32 OŚWIADCZENIE Oświadczam, że pracę niniejszą przygotowałem samodzielnie. Wszystkie dane, istotne myśli i sformułowania pochodzące z literatury (przytoczone dosłownie lub niedosłownie) są opatrzone odpowiednimi odsyłaczami. Praca ta nie była w całości ani w części, która zawierałaby znaczne fragmenty przedstawione w pracy jako oryginalne (wyniki badań empirycznych, obliczenia, spostrzeżenia, oceny, wnioski, propozycje itp.), przez nikogo przedłożona do żadnej oceny i nie była publikowana. Oświadczam, że tekst pracy dyplomowej na nośniku elektronicznym jest identyczny z tekstem wydrukowanym i nie zawiera znaków niewidocznych na wydruku. ..............................., dnia............................ ................................................. (miejscowość) (podpis) OŚWIADCZENIE Wyrażam zgodę / nie wyrażam zgody* mojej pracy dyplomowej. na udostępnienie osobom zainteresowanym Zgoda na udostępnienie pracy dyplomowej nie oznacza wyrażenia zgody na kopiowanie pracy dyplomowej w całości lub w części. Brak zgody nie wyklucza kontroli tekstu pracy dyplomowej w systemie antyplagiatowym, wyklucza natomiast dopisanie tekstu do bazy tego systemu. * niepotrzebne skreślić ..............................., dnia............................ ................................................. (miejscowość) (podpis) 33
