Analiza definicji dziedzin infrastruktury jądrowej w związku z misją

Analiza definicji dziedzin infrastruktury jądrowej w związku z misją Integrated Nuclear
Infrastructure Review w Polsce
Najważniejszym krajowym aktem prawnym regulującym zagadnienia pokojowego
wykorzystania energii atomowej związane z narażeniem na promieniowanie jonizujące od
sztucznych źródeł promieniotwórczych, materiałów jądrowych, urządzeń wytwarzających
promieniowanie jonizujące, odpadów promieniotwórczych i wypalonego paliwa jądrowego jest ustawa - Prawo atomowe z 29 listopada 2000 r. (tekst jednolity Dz.U. Nr 42/2007 poz.
276, ze zm.). Przepisy art. 3 tej ustawy zawierają istotne definicje z tego zakresu:
• „obiekt jądrowy” - obiekt lub urządzenie przeznaczone do wytwarzania, stosowania,
przetwarzania, wzbogacania izotopowego, przechowywania, składowania materiału
jądrowego w ilości umożliwiającej zrealizowania samopodtrzymującej się reakcji
rozszczepienia jądrowego (projekt ustawy o ej z 12 listopada 2010 r. uściśla; że chodzi
o elektrownie jądrowe, przechowalniki wypalonego paliwa jądrowego, obiekty do
przechowywania odpadów promieniotwórczych i ich wstępnego pzretwarzania);
• „materiał jądrowy” - rudy, materiały wyjściowe (źródłowe) lub specjalne materiały
rozszczepialne, o których mowa w art. 197 Traktatu ustanawiającego Europejską
Wspólnotę Energii Atomowej Euratom, zwanego Traktatem Euratom;
• „odpady promieniotwórcze” - stałe, ciekłe lub gazowe substancje promieniotwórcze,
których wykorzystanie jest niecelowe lub niemożliwe, przy tym zakwalifikowane do
tej kategorii w art. 47 ustawy Prawo atomowe [patrz Wspólna Konwencja
bezpieczeństwa w postępowaniu z wypalonym paliwem jądrowym i bezpieczeństwa
postępowaniu z odpadami promieniotwórczymi - sporządzona w Wiedniu 5 września
1997 r. (Dz.U. z 2002 r. nr 202 poz. 1704)];
• „postępowanie z odpadami promieniotwórczymi i wypalonym paliwem jądrowym” działania związane z przetwarzaniem, przemieszczaniem, przechowywaniem lub
składowaniem tych odpadów, włącznie z usuwaniem skażeń promieniotwórczych i
likwidacją obiektu jądrowego, zaś postępowanie z wypalonym paliwem jądrowym - z
jego przerobem, przemieszczaniem, przechowywaniem lub składowaniem;
• „promieniowanie jonizujące” – promieniowanie składające się z cząstek bezpośrednio
lub pośrednio jonizujących albo z obu rodzajów tych cząstek lub fal
elektromagnetycznych o długości do 100 nanometrów;
• „źródło promieniowania jonizującego” – źródło promieniotwórcze (substancja
promieniotwórcza przygotowana do wykorzystania jej promieniowania jonizującego),
urządzenie zawierające takie źródło, urządzenie wytwarzające promieniowanie
jonizujące lub urządzenie emitujące substancje promieniotwórcze (zwierające izotopy
promieniotwórcze.
Przewiduje się nowelizację przepisów Prawa atomowego, które wejdą w życie od 1
lipca 2011 r. Zmianie ulegnie cały rozdział IV regulujący kwestie obiektów jądrowych.
Przyświecać temu będzie zasada priorytetu bezpieczeństwa. Wykonywanie działalności
związanej narażeniem na promieniowanie jonizujące, polegające na budowie, rozruchu,
eksploatacji lub likwidacji tego obiektu będzie dopuszczalne po spełnieniu przez
inwestora/operatora wymagań bezpieczeństwa jądrowego, ochrony radiologicznej, ochrony
fizycznej, zabezpieczeń i postępowania awaryjnego – określonych w rozporządzeniach
wykonawczych, odrębnych przepisach i zezwoleniu wydawanym przez nadzór (dawnie
dozór) jądrowy. Brane pod uwagę będą zasady odpowiedzialności wymienione w art. 6 ust. 1
Dyrektywy Rady 2009/71/Euratom i art. 9 Konwencji bezpieczeństwa jądrowego NSC oraz
dokumencie MAEA SF-1 Fundamentalne Zasady Bezpieczeństwa i projekcie takiego
dokumentu DS.-416. W II etapie nowelizacji przepisów ustawy Prawo atomowe przewidziano
przekształcenie PAA w Komisję Dozoru Jądrowego, wdrożenie nowych dyrektyw:
„odpadowej” i „bezpieczeństwa jądrowego” oraz uregulowanie kwestii postępowania
awaryjnego w przypadku zaistnienia zdarzeń radiacyjnych.
Z punktu widzenia Misji INIR zajmującej się infrastrukturą jądrową należy dodatkowo w
art. 3 Ustawy Prawo atomowe wyróżnić definicje:
• „bezpieczeństwo jądrowe” - stan osiągany przez całokształt przedsięwzięć
organizacyjnych i technicznych podejmowanych w celu zapobiegania powstaniu
niekontrolowanej samopodtrzymującej się reakcji rozszczepienia jądrowego związanej
z działalnością z materiałami jądrowymi oraz ograniczania jej skutków;
• „ochrona radiologiczna” - zapobieganie narażeniu ludzi i skażeniu środowiska, a w
przypadku braku możliwości zapobieżenia takim sytuacjom – ograniczenie ich
skutków do poziomu tak niskiego, jak tylko jest to rozsądnie osiągalne, przy
uwzględnieniu czynników ekonomicznych, społecznych i zdrowotnych;
• „ochrona fizyczna” - całokształt przedsięwzięć organizacyjnych i technicznych
mających na celu skuteczne zabezpieczenie materiałów jądrowych przed kradzieżą lub
aktami terroru, dywersji i sabotażu (w tym działalność planistyczna, projektowa,
kontrolna itp.);
• „zdarzenie radiacyjne” - sytuacja związana z zagrożeniem (narażeniem, które może
nastąpić, przy czym prawdopodobieństwo i wielkość jego wystąpienia musi być
zawczasu oszacowana, jak i możliwość przekroczenia wartości granicznych dawek
promieniowania jonizującego określonych w obowiązujących przepisach) wymagająca podjęcia pilnych działań w celu ochrony pracowników lub ludności;
• „postępowanie awaryjne” - pilne działania w celu ochrony pracowników, ludności i
środowiska w warunkach wystąpienia zdarzenia radiacyjnego.
Dodatkowo z rozporządzeń wykonawczych do powyższej ustawy i Non Proliferation
Treaty NPT wynika, że „zabezpieczenia” to działania na szczeblu globalnym, regionalnym i
krajowym, przewidziane Traktatem o nieproliferacji broni jądrowych w celu skutecznego
zabezpieczenia materiałów jądrowych w kontekście efektywnego zapobieżenia
rozprzestrzenianiu się broni jądrowych.
Charakteryzując poszczególne podstawowe pojęcia energetyki jądrowej i relacje
między nimi należy podkreślić, iż „bezpieczeństwo jako takie” to pewien stan, którego
akceptowany poziom należy zapewnić ludziom i środowisku, a ochrona - jeden z
podstawowych czynników niezbędnych do osiągnięcia tego stanu, zaś „zabezpieczenia” to
system (reżim) kontroli i nadzoru nad materiałami jądrowymi, by nie mogły być
wykorzystane do budowy broni jądrowej lub radiologicznej.
W przypadku „materiałów jądrowych” (uwzględniając ilość potrzebną do osiągnięcia
masy krytycznej) zachodzi potrzeba zapewnienia „bezpieczeństwa krytycznościowego” –
zapobieżenia powstaniu niekontrolowanej samopodtrzymującej się reakcji rozszczepienia
jądrowego.
„Bezpieczeństwo” koncentruje się na zagrożeniach zewnętrznych dla człowieka (lub
środowiska), powstałych wskutek stosowania źródeł promieniowania jonizującego, a
„ochrona” na przestępczych lub zamierzonych szkodliwych działaniach ludzi mogących stać
się zagrożeniem dla innych. Dla uzyskania zadowalającego stopnia „bezpieczeństwa
jądrowego” nie wystarczy tylko „ochrona radiologiczna”, lecz trzeba jeszcze zapewnić
„ochronę fizyczną obiektów czy materiałów jądrowych”, a ponadto: właściwą jakość
materiałów i urządzeń, odpowiedni system prawny, edukację i szkolenie personelu, racjonalne
użytkowanie, sprawny dozór jądrowy, zapobieganie wypadkom radiacyjnym i usuwanie ich
skutków oraz trafną lokalizację i dostosowaną do potrzeb i uwarunkowań konstrukcję
urządzeń i obiektów radiacyjnych (w szczególności jądrowych).
„Ochrona fizyczna” w odniesieniu do materiałów jądrowych wiąże się z
„zabezpieczeniami”. Te z kolei wymagają pewnej dozy poufności, podczas gdy
„bezpieczeństwo jądrowe” i „ochrona radiologiczna” co najmniej transparentności.
„Zabezpieczenia” obejmują prewencję kradzieży materiału jądrowego i ryzyka
sabotażu. Specyficznym elementem są dla nich zastosowane środki kontroli i ewidencji
rachunkowej materiałów jądrowych, „materiałów podwójnego zastosowania”, „wrażliwych
technologii” itp.
Pomiędzy „ochroną fizyczną obiektów” i „ochroną fizyczną materiałów jądrowych” a
„bezpieczeństwem jądrowym” i „ochroną radiologiczną” powinna zachodzić synergia
wynikająca z zastosowania odpowiednich środków: nadzoru jądrowego, zasad projektowania
i budowy, kategoryzacji i kontroli, systemów ochrony i zabezpieczeń, planów awaryjnych,
zasad transportu, eksportu i importu materiałów i technologii jądrowych itd. Środki stosowane
w zakresie ochrony w każdym powyższym znaczeniu (w tym radiologicznej) nie powinny
kolidować z normami „bezpieczeństwa jądrowego”. Przykładowo nie można dopuścić, by
ogrodzenia, podział na strefy z autoryzacją dostępu, kodowane zamki, kraty, strażnicy - nie
zaważyły negatywnie na „postępowaniu awaryjnym” sprawności akcji ratunkowej itd.
“Ochrona fizyczna elektrowni jądrowej” (w języku angielskim termin security
stosowany w kontekście profilaktyki - protection) odnosi się do zastosowanych barier
chroniących siłownię jądrową przed uwolnieniami promieniowania jonizującego,
nieautoryzowanym wypływem materiałów jądrowych, profilaktykę przeciwawaryjną i
zmniejszanie skutków ewentualnych zdarzeń radiacyjnych.
Wysokie standardy „bezpieczeństwa jądrowego elektrowni jądrowej” uznano za
nadrzędne od początku istnienia komercyjnej energetyki jądrowej, często za ważniejsze od
względów ekonomicznych. Technika i technologia reaktorowa zostały więc ukierunkowane
na maksymalizację bezpieczeństwa. Zawodność człowieka i losowe możliwości awarii
instalacji i urządzeń jądrowych spowodowały w najnowszych generacjach tych siłowni
wprowadzenie zasad „obrony w głąb”. Według nich projektuje się odpowiedni zapas
bezpieczeństwa dla elementów, z których składa się elektrownia jądrowa, buduje z
najlepszych materiałów i z zachowaniem najwyższej jakości typu i wykonania, wprowadza
układy zapobiegające niebezpiecznym odchyleniom od nominalnych parametrów
eksploatacyjnych, a w razie wystąpienia takich odchyleń - zapewnia warunki powstrzymania
rozwoju awarii i samoczynnego bezpiecznego wyłączenia siłowni jądrowej. W konsekwencji
ma to zapewnić najwyższy poziom „bezpieczeństwa jądrowego i ochrony radiologicznej”.
Pojęcie „bezpieczeństwa jądrowego i ochrony radiologicznej” w Polsce traktowane
jest jako synonim dozoru jądrowego, za który odpowiada Prezes Państwowej Agencji
Atomistyki. Będzie on musiał w warunkach wdrażania Programu PEJ, zmienić diametralnie
organizację i sposób funkcjonowania Agencji i nadrobić zaległości, szczególnie prawne.
Bowiem aktualny stan w tej dziedzinie świadczy, że nie wierzono, by energetyka jądrowa
kiedyś została wprowadzona w Polsce. Dlatego konieczna jest weryfikacja wszelkich
krajowych przepisów opracowanych przez PAA i wskazanie nie wdrożonych (także
nieratyfikowanych regulacji międzynarodowych) niezbędnych dla sprawnego funkcjonowania
energetyki jądrowej.
Z przeglądu definicji występujących w dokumentach organizacji międzynarodowych
zajmujących się energetyką jądrową wynika, że często się różnią i to nie tylko z powodu
możliwych różnic percepcji ludzkiej. „Bezpieczeństwo jądrowe” odnosi się z tych przyczyn
nie tylko do „materiałów jądrowych”, ale w znaczeniu ogólnym do wszystkich „źródeł
promieniowania”, podczas gdy w istocie powinno się go wówczas określać jako
„bezpieczeństwo radiologiczne”.
MAEA ,w porównaniu z katalogami innych organizacji międzynarodowych, definiuje
„bezpieczeństwo jądrowe” i „ochronę radiologiczną” rozdzielnie. Regulacje międzynarodowe
natomiast mówią o „bezpieczeństwie jądrowym” lub „bezpieczeństwie fizycznym” w sposób
bardziej odpowiadający „ochronie radiologicznej” czy „ochronie fizycznej”, niż
„bezpieczeństwu” w rozumieniu ogólnym.
Standaryzacja rozumienia i zakresu każdej z issue-dziedzin przyporządkowanych
krajowym koordynatorom Systemu zarządzania wdrażaniem Programu PEJ ma decydujące
znaczenie w zagwarantowaniu sukcesu planowanych Misji INIR w Polsce, jak również
powodzenia w budowie adekwatnej krajowej infrastruktury jądrowej. Należałoby więc w ślad
za propozycjami CLOR rozumieć analizowane pojęcia następująco:
1) „Bezpieczeństwo radiologiczne” - stan zapewniający, że nie występują zagrożenia ze
strony źródeł promieniowania jonizującego dla pracowników, ludności i środowiska, osiągany
poprzez zapewnienie odpowiednich warunków pracy z tymi źródłami, zabezpieczenia przed
wypadkami i odpowiednie środki usuwania ich skutków oraz ochrony fizycznej źródeł
promieniowania jonizującego (w przypadku materiałów rozszczepialnych uwzględnienie
także bezpieczeństwa krytycznościowego - stanu, w którym materiały rozszczepialne są
zabezpieczone przed niekontrolowaną, samopodtrzymującą się łańcuchową reakcją
rozszczepienia jądrowego).
2) „Bezpieczeństwo jądrowe” - bezpieczeństwo radiacyjne odniesione do materiałów i
obiektów jądrowych - stan zapewniający bezpieczeństwo od zagrożeń stwarzanych przez
materiały jądrowe.
3) „Bezpieczeństwo fizyczne” (w dziedzinie energetyki jądrowej) - stan, w którym materiały
jądrowe oraz inne źródła promieniotwórcze oraz związane z nimi obiekty są zabezpieczone
przed działaniem osób nieuprawnionych, osiągany poprzez właściwą ochronę fizyczną.
4) „Ochrona przed promieniowaniem” (ochrona radiologiczna) - środki zapewniające
bezpieczeństwo radiacyjne poprzez ograniczenie szkodliwych skutków działania
promieniowania jonizującego na ludzi i środowisko - polegająca na ograniczaniu: skażeń
promieniotwórczych, napromieniowania zewnętrznego człowieka, wniknięcia nuklidów
promieniotwórczych do organizmu oraz na odpowiedniej profilaktyce, ewentualnie
obejmująca także zapewnienie jakości materiałów i urządzeń, odpowiedni system prawny,
edukację i szkolenie personelu, bezpieczną pracę i nadzór i kontrolę nad źródłami
promieniowania, zabezpieczenie przed wypadkami i usuwanie ich skutków oraz inne
działania potrzebne dla zapewnienia bezpieczeństwa radiacyjnego.
5) „Ochrona fizyczna” (źródeł promieniotwórczych) - zabezpieczenie oraz wykrywanie i
reakcja na kradzież, sabotaż, nieupoważniony dostęp i przemieszczanie oraz inne niewłaściwe
działanie związane z materiałami promieniotwórczymi lub obiektami jądrowymi, w których
takie materiały się znajdują.
Zestawienie definicji występujących w dokumentach organizacji międzynarodowych
zajmujących się energetyką jądrową
Bezpieczeństwo radiacyjne:
Nie znaleziono.
Bezpieczeństwo jądrowe:
ISO (Międzynarodowa Organizacja Normalizacyjna) [3]
Działania dotyczące ochrony ludzi i mienia przed szkodliwymi skutkami skażeń
promieniotwórczych, promieniowania jonizującego i stanu krytycznościowego (zgodnie
zasadami krajowymi termin promieniowanie jonizujące może obejmować wytwarzane przez
aparaty promieniowanie rentgenowskie).
IAEA (Międzynarodowa Agencja Energii Atomowej) [4].
Osiągnięcie właściwych warunków pracy, zabezpieczenie przed wypadkami i ich
ewentualnymi skutkami, co daje ochronę przed niepożądanym zagrożeniem pracowników,
ludności i środowiska.
IEC (Międzynarodowa Komisja Elektrotechniczna) [5].
Zespół środków stosowanych we wszystkich etapach projektowania, eksploatacji i w
końcowej likwidacji elektrowni jądrowej w celu przeciwdziałania awarii i ograniczenia jej
skutków.
Bezpieczeństwo (ogólnie):
ICRP (Międzynarodowa Komisja Ochrony Radiologicznej) [6].
Osiągnięcie właściwych warunków eksploatacji, zabezpieczenia przed awariami oraz
likwidacji skutków tych awarii. (w znaczeniu terminu używanego w ICRP).
IAEA [7] (źródeł promieniowania):
Postępowanie w celu zminimalizowania prawdopodobieństwa wystąpienia awarii z udziałem
źródeł promieniowania oraz przygotowanie środków do likwidacji jej skutków na wypadek jej
wystąpienia. (używane w dokumentach IAEA)
Bezpieczeństwo fizyczne obiektów i materiałów jądrowych oraz źródeł:
IAEA [4] [2] (źródeł promieniotwórczych):
Środki zabezpieczające źródło promieniotwórcze przed nieuprawnionym dostępem lub
zniszczeniem, oraz zagubieniem, kradzieżą i nielegalnym transferem.
IAEA [7] (materiału promieniotwórczego):
Środki mające na celu zabezpieczenie materiałów promieniotwórczych przed dostępem osób
nieupoważnionych, oraz kradzieżą lub nieuprawnionym przemieszczeniem tych materiałów.
IEC [8] (elektrowni jądrowej):
Zespół środków stosowanych w celu uniknięcia nieautoryzowanego dostępu do wyposażenia,
programów albo do substancji promieniotwórczych.
Jądrowe bezpieczeństwo krytycznościowe:
ISO [3]
Bezpieczeństwo jądrowe odniesione do awaryjnego stanu krytycznościowego.
Ochrona przed promieniowaniem:
ISO [3] (ochrona radiologiczna):
Środki związane z ograniczeniem szkodliwych skutków działania promieniowania
jonizującego na człowieka. Ograniczanie napromieniowania zewnętrznego i wniknięcia
nuklidów promieniotwórczych do organizmu oraz profilaktyka mająca na celu ograniczenie
wszelkich szkód dla organizmu wynikających z napromienienia lub skażeń.
Ochrona fizyczna:
ISO [3]
Metody i środki zabezpieczające materiały jądrowe przed nieuprawnionym zawładnięciem i
wykrywające ten fakt, jeśli takie zawładnięcie nastąpiło.
IAEA [4] (materiału jądrowego):
Środki ochrony materiałów jądrowych lub uprawnionego obiektu jądrowego, zabezpieczające
przed nieuprawnionym dostępem, sabotażem lub zawładnięciem materiałem rozszczepialnym,
tak jak wymaga tego Konwencja o ochronie materiałów jądrowych.
Ochrona i bezpieczeństwo:
IAEA [9]
Ochrona ludzi przed promieniowaniem jonizującym i skażeniem substancjami
promieniotwórczymi, oraz bezpieczeństwo źródeł. Obejmuje to także środki, które ten stan
zapewniają oraz środki zabezpieczające przed wypadkami i ich skutkami.
Opracowano na podstawie materiałów CLOR i źródeł: [1] Publications Catalogue, IAEA 2009, [2] A.J.Gonzalez
Radiation&Nuclear Safety, IAEA Bulletin Vol. 40 No.2, 1998, [3] Nuclear Vocabulary ISO 921,1997, [4]
Safety Glossary, IAEA 2007, [5] International Standard IEC 60050-393, 1996, [6] ICRP Publication 103, 2007,
[7] Code of Conduct on the Safety and Security of Radioactive Sources IAEA 2000, [8] International Standard
IEC 60050-393 Amendment 1, 2000, [9] IAEA Safety Standards Draft 3.0, January 2010.