Etapy budowy szkolnego ogrodu botanicznego
advertisement
Szkolny Ogród Botaniczny w Gimnazjum w Skalbmierzu Opis innowacji pedagogicznej Grzegorz Kołączkowski nauczyciel biologii w Gimnazjum w Skalbmierzu Skalbmierz 2004 1 Wstęp Nauczyciele biologii prowadzą szkolne hodowle roślin i zwierząt zgodnie z zaleceniami realizowanego wybranego programu. Po przeprowadzeniu ewaluacji i analizie swojego warsztatu pracy postanowiłem rozszerzyć zakres hodowli jako bazy dydaktycznej. W poniższym opracowaniu chcę przedstawić pomysł oparty na moich czteroletnich doświadczeniach pracy w gimnazjum w Skalbmierzu. Ten realizowany w skalbmierskiej szkole innowację edukacyjną można określić jako „szkolny ogród botaniczny”. Dla zilustrowania załączam prezentację multimedialną wykonaną w programie Power Point . I. Co to jest szkolny ogród botaniczny?: Szkolny ogród botaniczny to ukierunkowana zgodnie z określoną koncepcją kolekcja roślin hodowanych w szkole, będąca bazą służącą realizacji określonych i wyznaczonych celów edukacyjnych w zakresie biologii, wraz z opartą na niej i powiększaną stopniowo obudową dydaktyczną w postaci programu, scenariuszy lekcji, zestawów ćwiczeń oraz obserwacji . Zgodnie z powyższą definicją szkolny ogród botaniczny powinien posiadać swój odrębny i jednoznaczny charakter – (na przykład ogród roślin środowisk suchych złożony z kaktusów) i nie może w żadnym wypadku być przypadkowym zbiorem okazów roślin które udało się nam zdobyć. Kolekcja hodowanych roślin tworzy spójną i logiczną całość. Tylko zaplanowany i zrealizowany zgodnie z pewną koncepcją jest ona w pełni użyteczna jako pomoc w nauczaniu. W naszym przypadku jest to szkolny ogród botaniczny złożony z użytkowych gatunków i odmian roślin śródziemnomorskich i subtropikalnych, z czego jedna trzecia to rozmaite rośliny cytrusowe. Prezentujemy naszą kolekcję na złączonej prezentacji multimedialnej. Tworzenie różnych form tematycznych ogrodów przyszkolnych jest jak najbardziej wskazane, zwłaszcza w sytuacji gdy zlikwidowano w ostatnich latach działki przyszkolne pełniące dawniej istotną rolę w kształceniu umiejętności. Przykładem tworzenia przyszkolnego ogrodu w postaci arboretum jest opisany w „Przyrodzie Polskiej”ogród przy Gimnazjum nr 6 w Gliwicach który powstał z inicjatywy i pod bezpośrednim nadzorem dr Leopolda Kobierskiego - prezesa Zarządu Oddziału Miejskiego LOP w Bytomiu, jako placówka dydaktycznoekologiczna przydatna do prowadzenia obserwacji fenologicznych. II. Cele tworzenia szkolnego ogrodu botanicznego: Główne cele utworzenia szkolnego ogrodu botanicznego w Gimnazjum w Skalbmierzu; dydaktyczny: estetyczny: postawy: Ukierunkowany gatunkowo nasz dostarczenie różnorodnego materiału do poglądowego nauczania biologii, a zwłaszcza botaniki i geografii w gimnazjum w połączeniu z szerokimi możliwościami zdobywania nowych umiejętności i wiadomości. Ogród jest bazą do prowadzenia zajęć pozalekcyjnych na kółku biologicznym, umożliwia prowadzenie interesujących obserwacji przyrodniczych, a zwłaszcza obserwacji fenologicznych. Rozbudowana, wielogatunkowa kolekcja roślin umożliwia stworzenie nauczycielowi szerokiej obudowy dydaktycznej w postaci autorskich programów zajęć pozalekcyjnych, scenariuszy lekcji i ćwiczeń, zadań i projektów badawczych, stosownie do założonych celów. Uczniowie szczególnie zainteresowani botaniką mogą w ramach zajęć pozalekcyjnych i zindywidualizowanej pracy samodzielnej prowadzić eksperymenty i obserwacje fenologiczne. Szczególnie wartościowe okazują się prowadzone długotrwałe obserwacje roślin w ramach metody projektów. Praca w szkolnym ogrodzie botanicznym może odbywać się całą klasą , wybraną grupą lub indywidualnie – umożliwiają też wyrobienie bardzo cennej edukacyjnie relacji „uczeń – mistrz” z całym pozytywnym jej kontekstem. Szczególnie ważna jest możliwość rozwijania konkretnych umiejętności zaspokajania agrobiologicznych wymagań roślin. rośliny hodowane w kolekcji należą do wyjątkowo atrakcyjnych, ze względu na zdolność do całorocznego kwitnięcia połączonego z współwystępowaniem kwiatów i owoców w różnym stadium rozwoju na tej samej roślinie. Kwiaty a zwłaszcza dojrzewające owoce cytrusowe odznaczają się specyficznym egzotycznym pięknem - rośliny cytrusowe to symbol egzotyki.. Stanowiło to w przeszłości inspiracje dla poetów – „Znasz-li ten kraj gdzie cytryna dojrzewa?...” szkolny ogród botaniczny silnie wpływa na emocje i postawy uczniów poprzez: wzbudzenie zainteresowania, chęć poznania zasad uprawy i w końcu próby wykorzystania poznanych umiejętności w hodowli tych roślin w domowych warunkach, już jako swojego hobby. Szczególnie dotyczy to uczniów których rodzice prowadzą gospodarstwa ogrodnicze. Wprawdzie postawę można dopiero określić po upływie pewnego czasu, ale już teraz można stwierdzić pozytywne efekty, takie jak rozwijanie się systematyczności i odpowiedzialności u uczniów opiekujących się roślinami i wrażliwość estetyczną. 2 III. 1. 2. 3. 4. 5. 6. Etapy tworzenia szkolnego ogrodu botanicznego: Tworzenie koncepcji -to ustalenie rodzaju (specyfiki) hodowli: np.: roślin środowisk suchych, epifitów, roślin leczniczych, roślin wodnych – zgodnie z zainteresowaniami, wiedzą i predyspozycjami nauczyciela, oraz atrakcyjnością i przydatnością danej kolekcji w procesie nauczania i wychowania. Szkolny ogród botaniczny powinien mieć jasno określony profil i przeznaczenie. Uwzględnienie zainteresowań uczniów jest bardzo wskazane – szczególnie zaangażowanie w tworzenie szkolnego ogrodu botanicznego wykazali u nas uczniowie, których rodzice związania są z rolnictwem i ogrodnictwem.. W naszej szkole wielkość kolekcji roślin została określona na 25 odmian, a docelowo 30 odmian roślin - łącznie 45 okazów roślin użytkowych pochodzących z klimatu śródziemnomorskiego i subtropikalnego. W tym 11 odmian roślin cytrusowych. Zawsze przy ustalaniu składu gatunkowego kolekcji tj. liczby gatunków i liczby okazów – należy zachować duży realizm, co do możliwości ich pozyskania i prowadzenia hodowli zgodnie z przyjętymi założeniami. Bardzo przydaje się kontakt z fachowcami – zarówno z metodykiem, jak i ogrodnikiem – w moim przypadku nieocenionej pomocy udzielił mi znany z programów telewizyjnych inż. Czesław Walczak z Wieliczki, zwany w pismach ogrodniczych „Królem Polskiej Cytryny”. Wiele rozwiązań problemów hodowlanych znalazłem na czeskim ogrodniczym forum internetowym. Pomocne też okazały się umiejętności zdobyte podczas mojej poprzedniej pracy w zakładzie doświadczalnym na Akademii Rolniczej. Na tym etapie wypada zebrać literaturę fachową i zapoznać się z nią. Jasno trzeba zdać sobie sprawę, że praca będzie długotrwała, a pierwsze efekty wystąpią niekiedy dopiero po kilku latach. Nie należy więc zrażać się pierwszymi niepowodzeniami, ale konsekwentnie realizować wytyczony cel. W porozumieniu z dyrekcją szkoły należy określić umiejscowienie hodowli. Nasze rośliny początkowo rozmieszczone były na parapetach w pracowni biologicznej, oraz na korytarzu. Wraz ze wzrostem roślin i powiększaniem się kolekcji część roślin została przeniesiona do wydzielonej części pracowni (mamy bardzo dużą czterookienną klasopracownię biologii), oraz do specjalnie odgrodzonej na ten cel części korytarza. Rośliny hodowane w pracowni nie powinny utrudniać dostępu do okien (funkcja wietrzenia pomieszczenia), ani hamować dostępu światła do klasy. Zagadnienie wyboru i zarezerwowania właściwego miejsca dla kolekcji wydaje mi się szczególnie istotne, bo problem ten pojawia się i narasta stopniowo wraz ze wzrostem roślin – u nas niektóre okazy mają już ponad dwa metry wysokości i dwa metry średnicy. Oczywiste jest więc, że warunki lokalowe będą zawsze ważnym czynnikiem limitującym w prowadzeniu hodowli i należy być przewidującym. Znalezienie sojuszników wśród nauczycieli tego samego i pokrewnych przedmiotów, oraz w dyrekcji szkoły i samorządzie lokalnym okazuje się bardzo pomocne. Wskazane jest też pozyskanie sponsorów. Związanie utworzenia kolekcji z uczczeniem jakiejś rocznicy może to znacznie ułatwić. My związaliśmy powstanie naszego ogrodu botanicznego z uczczeniem 800 rocznicy powstania miasta Skalbmierza. Udało mi się też zdobyć sojuszników w firmie zaopatrującej w sprzęt ogrodniczy , oraz wśród rodziców uczniów, którzy prowadzą wielkotowarowe gospodarstwa produkujące owoce. Pozyskiwanie okazów: Tu już jest pole do popisu dla inwencji nauczyciela i jego operatywności.. My część posiadanych okazów (np.: bananowce) rozmnażamy i pozyskujemy nowe okazy drogą wymiany z innymi kolekcjonerami. Ogólnie nasza kolekcja nie obciąża obecnie budżetu szkoły. Organizacja systematycznej opieki nad hodowlą jest koniecznością. Należy zaangażować to tego uczniów, którzy poprzez wykonywanie prac pod kierunkiem nauczyciela zdobywają nowe umiejętności i wiadomości. Rotacyjne pełnienie dyżurów uczniowskich jest najlepszym rozwiązaniem. Bardzo dobrze sprawdza się sposób przydzielania opieki przez cały rok szkolny , nad określonym elementem ogrodu, pewnej grupie uczniów – uczniowie ci często przystępują samoistnie do hodowli podobnych roślin w domowych warunkach, interesują się literaturą fachową i chętnie doskonalą swoje umiejętności. Pamiętajmy, że nasze rośliny są żywe i wymagają stałej opieki. Muszą być podlewane co 3 dni, przesadzane i nawożone, a w razie choroby, czy zaatakowaniu przez szkodniki – odpowiednio leczone. O ile lepszą sytuację ma na przykład nauczyciel historii który zorganizuje szkolne muzeum i po opisaniu eksponatów raz na jakiś czas odkurzy wystawione eksponaty. Może spokojnie wyjechać na ferie i na wakacje po zamknięciu pracowni na klucz. Nauczyciel biologii musi odpowiednio zaopiekować się roślinami w czasie wakacji – wystawiając je na słońce na świeżym powietrzu. Musi też zapewnić im opiekę w czasie ferii zimowych i wiosennych. Każde zaniedbanie i lekkomyślność może pociągnąć za sobą przykre konsekwencje – rośliny zginą.. Jak dotychczas w ciągu trzech lat realizujemy program bez strat, dzięki obowiązkowości naszej woźnej i dobrej dyscyplinie i organizacji opieki. Ważną sprawą jest bezpieczeństwo – nie wolno nam używać środków chemicznych do ochrony roślin przed szkodnikami, natomiast wolno stosować metody ekologicznego zwalczania przy pomocy całkowicie nietoksycznych dla ludzi preparatów biodynamicznych (np.: wywaru z pokrzyw do zwalczania mszyc). W kolekcji nie powinno być roślin trujących, narkotycznych, parzących i alergizujących, natomiast 3 7. 8. IV. dopuszczalne są rośliny kłujące. Dlatego z kolekcji usunęliśmy oleandra, jako roślinę śmiertelnie trującą, ale pozostawiliśmy kolczaste kaktusy pithaya.. Wymagają one zwiększonej ostrożności i odpowiedniego ustawienia w bezpiecznym miejscu. Tworzenie obudowy dydaktycznej do prowadzonej hodowli. Już od początku tworzenia szkolnego ogrodu botanicznego należy myśleć jak włączyć go do procesu edukacyjnego i stopniowo tworzyć obudowę dydaktyczną w postaci konkretnych programów, konspektów, kart pracy i ćwiczeń. Punktem wyjścia do konstrukcji takich dokumentów powinny być: podstawa programowa, standardy wymagań i program nauczania realizowany w danej szkole. Bo nie należy w żadnym wypadku zakładać takiej hodowli sobie a muzom”, ale trzeba wykorzystywać ją jako pomoc w kształceniu konkretnych kompetencji uczniowskich. Z naszych doświadczeń wynika, że szkolne ogrody botaniczne mogą być przydatne w realizacji wytyczonych celów dydaktycznych. Propagowanie osiągnięć i doświadczeń nauczycielskich we własnym i w zewnętrznym środowisku. Do tego celu nauczyciel powinien gromadzić dokumentację fotograficzną w postaci kroniki, a także przeprowadzać ewaluację i wyciągać z niej wnioski dla samooceny pracy. Rodzicom można zaprezentować swoje osiągnięcia na wywiadówkach. Zdobytymi doświadczeniami można podzielić się na zespołach samokształceniowych, lub je opublikować. My wybraliśmy multimedia i internet jako sposób i miejsce prezentacji naszych wyników. Wyhodowane przez nas sadzonki rozpowszechniamy w sąsiednich szkołach - między innymi zdobią one pracownie przyrodnicze na Akademii Świętokrzyskiej w Kielcach. Trudności i zagrożenia: Byłoby z mojej strony nieuczciwe gdybym otwarcie nie przedstawił trudności z jakimi może spotkać się nauczyciel wprowadzający u siebie w szkole analogiczny ogród botaniczny jako pomoc w nauczaniu. Pozwoli to uniknąć błędów i późniejszych rozczarowań tym którzy zdecydują się pójść w nasze ślady. Po pierwsze będzie to praca na całe lata i trzeba wykazać się dużą determinacją i konsekwencją, zanim otrzymamy efekty. To nie dla tych którzy mają słomiany zapał, lub traktują swoje aktualne miejsce pracy jako coś tymczasowego. Mam jednak nadzieję że nie we wszystkich szkołach sytuacja kadrowa jest tak niestabilna. Po drugie utworzenie i prowadzenie szkolnego ogrodu botanicznego wymaga odpowiednich warunków lokalowych i tu z natury rzeczy nie każda szkoła będzie mogła sobie na coś takiego pozwolić. Ale nawet w małych wiejskich szkołach widziałem piękne mini ogródki sukkulentów, albo epifitów. Po trzecie w budynkach szkolnych panują często warunki wręcz zabójcze dla roślin ze względu na centralne ogrzewanie i związaną z tym zbyt małą wilgotność powietrza., oraz zbyt małą ilość światła. Klasa to nie szklarnia. W efekcie delikatnym roślinom śródziemnomorskim, a zwłaszcza cytrusom opadają liście i rozwija się chloroza (żółknięcie liści ).. Można temu przeciwdziałać przez wystawianie roślin na świeże powietrze w okresie od czerwca do września, co bardzo poprawia ich kondycję. Spryskiwanie liści wodą zapobiega ich przesuszeniu, a stosowanie specjalnej lampy w sezonie zimowym przeciwdziała niedoświetleniu. Jak jednak widać na załączonej prezentacji multimedialnej rośliny w kolekcji mogą być zdrowe i rosnąć szybko, jeżeli są właściwie pielęgnowane. Po czwarte wielu nauczycieli nie próbuje urządzać bardziej rozwiniętych form założeń ogrodowych z obawy przed wandalizmem rozpowszechnionym wśród uczniów Najlepszym sposobem przeciwdziałania wandalizmowi jest włączenie uczniów do realizacji - wkład pracy młodych ludzi zaowocuje poczuciem współodpowiedzialności i będą go chronić przed bezmyślnym niszczeniem. Po piąte – szkolny ogród botaniczny staje się w pełni przydatną bazą dydaktyczną dopiero po mniej więcej czterech latach od momentu założenia, ale jego wartość jako pomoc naukowa wzrasta z roku na rok. V. Oznaczenie roślin w kolekcji: Każdy okaz rośliny szkolnego ogrodu botanicznego powinien być odpowiednio oznakowany przy pomocy estetycznie wykonanych i dobrze czytelnych etykiet. Ma to duże znaczenie – gdyż w ten sposób uczniowie szybciej nauczą się identyfikować rośliny kolekcji.. Na podstawie kilkuletniego doświadczenia możemy stwierdzić, że najwłaściwsze jest oznaczenie każdej rośliny niewielką twardą zafoliowaną wodoodporną etykietką, a przez to nie ulegającą zniszczeniu podczas spryskiwania liści. Wskazane jest aby na etykietce znajdowały się nie tylko nazwy rośliny w języku polskim i łacińskim, jak to ma miejsce w ogrodach botanicznych, ale i inne informacje: pochodzenie odmiany jej rozmieszczenie i znaczenie w gospodarce człowieka. Ważne też jest umieszczenie wskazówek dotyczących wymagań i pielęgnacji okazu, co do sposobu podlewania i rodzaju używanej wody (woda miękka, woda wodociągowa odstała, woda o temperaturze pokojowej itp.), odpowiedniego stanowiska dla rośliny (zacienione, częściowo zacienione, słoneczne), oraz rubryki z dodatkowymi ważnymi informacjami dla dyżurnych uczniów opiekujących się poszczególnymi roślinami. (np.: o konieczności spryskiwania liści). Niektóre ważne informację, oraz nazwę rośliny można 4 napisać w kolorze, aby je lepiej wyodrębnić. Nie należy też zapomnieć o wpisaniu daty rozpoczęcia hodowli rośliny, co ma znaczenie przy długotrwałym zapisie obserwacji jej rozwoju. Tak opracowane etykiety na okazach kolekcji ułatwiają uczniom opiekę i mają dużą wartość edukacyjną. Można też zaprojektować inny typ etykiet z piktogramami zamiast opisu słownego. Oprócz etykiet na poszczególnych roślinach wskazane jest wywieszenie spisu (indeksu) wszystkich roślin hodowanych w naszym szkolnym ogrodzie botanicznym, oraz oczywiście umieszczenie aktualnego harmonogramu dyżurów uczniowskich związanych z podlewaniem roślin. Na koniec nie należy zapomnieć o kartach dokumentujących prowadzonych tu obserwacji i doświadczeń oraz o kronice dokumentującej naszą pracę. Indeks roślin: Szkolny Ogród Botaniczny Gimnazjum w Skalbmierzu: Dział rośliny subtropikalne: 1. Coffea arabica – kawa arabska* 2. Thea sinensis - herbata chińska ^ 3. Psidium guayava – guayawa 4. Passiflora coreluea – męczennica błękitna ** 5. Musa paradisi – bananowiec karłowaty^ 6. Akka sellowiana – akka fejihoa 7. Papaya carica – melonowiec właściwy - papaja Dział rośliny śródziemnomorskie: 8. Laurus nobilis – laur szlachetny^ 9. Ficus carica – figa jadalna (figa adriatycka) ^ 10. Myrtus communis – mirt zwyczajny^ 11. Actinidia chinensis – aktinidia chińska (kiwi właściwe) rośl. żeńska 12. Actinidia chinensis – aktinidia chińska (kiwi właściwe) rośl. męska 13. Olea europea – oliwka europejska 13. Castanea sativa – kasztan jadalny 13 Hylocereus undatus– Hylocereus falisty – pitaya (dragonfruit) 14. Phoenix dactylifera var. canarensis – palma daktylowa kanaryjska) 15. Punica granatum – granat właściwy*^ 16. Punica granatum var. nana – granat właściwy karłowaty** 17. Lichi chinensis – liczi chińskie, (chińska śliwa) Dział rośliny śródziemnomorskie cytrusowe /i spokrewnione z cytrusami/: 18. Citrus limon var. ponderosa – C. limon x C. medica - cytryna skierniewicka**^ 19. Citrus limon var. meyeri – cytryna Meyera**^ 20. Citrus reticulata – mandarynka ( odmiana tangeryna)** 21. Citrus grandis – pomarańcza olbrzymia (pompelo)* 22. Citrus sinensis – pomarańcza słodka (chińska) * 23. Citrus medica var. digitalis – cytron (cedrat) (odmiana „Ręka Buddy”)** 24. Cytranga – krzyżówka pomarańczy trójlistkowej i p. słodkiej)** 25. C. reticulatax C. paradisi -tangelo – krzyżówka mandarynki z grapefruitem)** 26. Citrus paradisi – grapefruit 27. Citrus mitis – kalamondyna (kalamondia)** 28. Citrus myrtifolia – chinotto – pomarańcza mirtolistna** 29. Citrus lima – lima (limona)** 30. Fortunella japonica – kumkwat japoński (kinkan) ^ rośliny rozmnożone wegetatywnie * rośliny kwitnące ** rośliny kwitnące i owocujące w kolekcji w 2004 5 Ryc.1.Przykład indeksu roślin ze szkolnego ogrodu botanicznego Pomarańcza chinotto – okaz Nr.3 (Citrus myrtifolia) Pochodzenie: odmiana wyhodowana w Europie południowej Rozmieszczenie: rozpowszechniona głównie w krajach śródziemnomorskich: Włochy , Hiszpania, pd. Francja znaczenie: owoce są stosowane do wyrobu przetworów i w kosmetyce miesiąc i rok założenia hodowli: IX, 2002 r wymagania hodowlane: przepuszczalna, żyzna gleba lekko kwaśna, zdrenowana! podlewać umiarkowanie miękką woda wodą (deszczówką) światło uwagi opiekun w roku szk. (2003-2004) stanowisko lekko zacienione konieczny okres zimowego spoczynku w temp<10oC przez około 2 miesiące unikać zalewania nadmiarem wody! Mateusz Żarnowiecki kl.1b Ryc.2.Przykład etykiety na okaz rośliny ze szkolnego ogrodu botanicznego Podsumowanie: Na podstawie kilkuletnich obserwacji można stwierdzić, że wprowadzenie szkolnego ogrodu botanicznego w Gimnazjum w Skalbmierzu okazało się trafnym pomysłem. Pozwoliło na zrealizowanie wybranych celów edukacyjnych i kształtowanie pożądanych postaw uczniów w twórczy sposób i umożliwia samorealizację nauczyciela w pracy. Daje możliwości indywidualizacji pracy z uczniami i korzystnie wpływa na estetykę szkoły. Kolekcja roślin może być wykorzystana na lekcjach biologii, geografii, oraz na zajęciach pozalekcyjnych. Należy jednak pamiętać, że szkolny ogród botaniczny jest przedsięwzięciem pracochłonnym, długotrwałym i wymagającym od nauczyciela opanowania specjalistycznej wiedzy i umiejętności, oraz zaangażowania i konsekwencji w działaniu. Literatura: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. I. Bednarek.Rośliny doniczkowe jako pomoce dydaktyczne. „Biologia w szkole”. 5/2003 P.Kardasz. Pielęgnacja Roślin Pokojowych hodowanych od pestki. Videograf II. Katowice 2002 E. Lamer-Zarawska. Owoce egzotyczne.Astrum 2003 J. Mlada , F Prochazka. Atlas Cizokrajnych Rostlin .SZN Praha 1987 B.Nowak, B. Schultz. Atlas owoców egzotycznych. Horyzont. W-wa 2002 S. A. Pieniążek. Na oknie kwitną cytryny. W-wa 1983 A. Sarwa. Egzotyczne rośliny lecznicze w naszym domu IPiW Novum W-wa 1989 A. Sarwa. Egzotyczne rośliny użytkowe w domu i w ogrodzie IWZZ W-wa 1989 A. Sokołowska, M. Szymkiewicz .Przeboje doniczkowe. Biblioteczka Poradnika domowego 5/2000 Pruszyński i S-ka 6 7
