Informacja Rady Ministrów dla Sejmu RP o skutkach obowiązywania
advertisement
Informacja Rady Ministrów dla Sejmu RP o skutkach obowiązywania ustawy z dnia 25 marca 2011 r. o zmianie niektórych ustaw związanych z funkcjonowaniem systemu ubezpieczeń społecznych (Dz. U. z 2011 r. Nr 75, poz. 398, z późn. zm.) wraz z propozycjami zmian 1 1. Wprowadzenie – zakres przeglądu funkcjonowania systemu emerytalnego Celem ustawy z dnia 25 marca 2011 r. o zmianie niektórych ustaw związanych z funkcjonowaniem systemu ubezpieczeń społecznych było zniwelowanie zagrożeń wynikających z narastania długu publicznego spowodowanego koniecznością pokrywania niedoboru w Funduszu Ubezpieczeń Społecznych w wyniku przekazywania części składki emerytalnej do OFE. Funkcjonujące rozwiązania zostały zmodyfikowane tak, aby ograniczyć tempo przyrostu państwowego długu publicznego przez zmniejszenie kosztów budżetowych funkcjonowania części kapitałowej systemu emerytalnego i potrzeb pożyczkowych Skarbu Państwa, przy założeniu jak najmniejszej ingerencji w istniejący wówczas model systemu Powyższa emerytalnego. regulacja, wprowadziła zmiany mające na celu poprawę kondycji finansów publicznych i FUS, dotyczące: obniżenia poziomu części składki przekazywanej do OFE z obecnych 7,3% do 3,5% (w latach następnych wysokość ta będzie stopniowo zwiększana z poziomu 2,3% w 2011 r. i 2012 r. oraz 2,8% w 2013 r. docelowo do poziomu 3,5% w 2017 r.). Obniżenie poziomu części składki przekazywanej do OFE zostało skorelowane ze zwiększeniem zasilenia FUS, dokonywane w formie ewidencjonowania na subkontach, które powstały przy kontach ubezpieczonych w FUS (docelowo 3,8% w 2017 r.); objęcia środków ewidencjonowanych na subkontach nowymi zasadami waloryzacji opartej na nominalnym wzroście PKB, z zastrzeżeniem braku zmian wartości środków na subkoncie w przypadku wystąpienia ujemnego wskaźnika tej waloryzacji i wprowadzenia zasady dziedziczenia środków zgromadzonych na subkontach; nowego sposobu finansowania emerytur kapitałowych, które łącznie pochodzić będą ze środków: o zgromadzonych w otwartych funduszach emerytalnych – tzn. finansowanie z tych środków, o zewidencjonowanych na subkoncie – tzn. finansowanie z przychodów Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, w tym dotacji z budżetu państwa. Regulacje powyższej ustawy wprowadziły nową formę dobrowolnego oszczędzania na starość – Indywidualne Konto Zabezpieczenia Emerytalnego „IKZE”. Celem rachunku 2 prowadzonego w ramach OFE przez Dobrowolne Fundusze Emerytalne albo w instytucjach finansowych dotychczas prowadzących IKE jest uzupełnienie emerytury przysługującej z obowiązkowego systemu emerytalnego. Zmianie uległy również limity inwestycyjne OFE. Limit inwestycji m.in. w akcje spółek notowanych na regulowanym rynku giełdowym będzie stopniowo podwyższany i ma wynosić docelowo 90% aktywów funduszu. Zgodnie z rozporządzeniem z dnia 26 kwietnia 2011 r. w sprawie określenia maksymalnej części aktywów otwartego funduszu emerytalnego (Dz. U. Nr 90, poz. 516) limit został podniesiony z 40% do 42,5% w 2011 r. 45,0% w 2012 r. i 47,5% w 2013 r. W 2014 r. limit ten wyniesie 50%, a następnie będzie corocznie powiększany o 2 p.p. aż do osiągnięcia w 2034 r. docelowego poziomu (90%). Równocześnie, mając na celu obniżenie kosztów funkcjonowania systemu otwartych funduszy emerytalnych, z dniem 1 stycznia 2012 r. zaczęły obowiązywać przepisy dotyczące zakazu prowadzenia działalności akwizycyjnej na rzecz OFE. Akwizycję zastąpił korespondencyjny sposób zawierania umów członkowskich oparty o samodzielny wybór ubezpieczonego dokonany na podstawie zunifikowanej i obiektywnej, aktualnej informacji o otwartych funduszach emerytalnych, sporządzanej i publikowanej przez Komisję Nadzoru Finansowego (KNF). Problemy związane z przyrostem długu publicznego w związku z finansowaniem przez budżet państwa kosztów okresu przejściowego, a także dbałość o ochronę interesu ubezpieczonych – przyszłych i obecnych emerytów, wymagają stałego monitorowania. Stąd na mocy ustawy z dnia 25 marca 2011 r. o zmianie niektórych ustaw związanych z funkcjonowaniem systemu ubezpieczeń społecznych (Dz. U. z 2011 r. Nr 75, poz. 398, z późn. zm.) wprowadzony został mechanizm okresowych analiz zmian wprowadzonych ustawą. Zgodnie z art. 32 ww. ustawy Rada Ministrów została zobowiązana do dokonywania przeglądu funkcjonowania systemu emerytalnego i przedkładania Sejmowi informacji o skutkach obowiązywania ww. ustawy wraz z propozycjami zmian, nie rzadziej, niż co 3 lata. Pierwszego przeglądu systemu emerytalnego Rada Ministrów ma obowiązek dokonać, nie później niż do dnia 31 grudnia 2013 r. Rozpoczynając przegląd: Wicepremier – Minister Finansów oraz Minister Pracy i Polityki Społecznej przedstawili w dniu 26 czerwca 2013 r. dokument „Przegląd funkcjonowania systemu Bezpieczeństwo emerytalnego. dzięki zrównoważeniu.” oraz rekomendacje zmian w systemie. W dokumencie podsumowano funkcjonowanie otwartych funduszy emerytalnych, ich wpływ na sektor finansowy, gospodarkę, wzrost 3 gospodarczy, Giełdę Papierów Wartościowych, prywatyzację, dług publiczny i Fundusz Ubezpieczeń Społecznych oraz dokonano analizy dotyczącej efektywności inwestowania środkami ubezpieczonych i polityki inwestycyjnej OFE oraz kosztów ich funkcjonowania. Przygotowany przez ministrów dokument posłużył jako podstawa do szerokich debat publicznych. Istotą niniejszej „Informacji o skutkach obowiązywania ustawy z dnia 25 marca 2011 r. o zmianie niektórych ustaw związanych z funkcjonowaniem systemu ubezpieczeń społecznych wraz z propozycjami zmian” jest ocena i wpływ wprowadzonych ustawą zmian, omówienie wyników dokonanego przez Radę Ministrów przeglądu oraz rekomendacja Sejmowi RP propozycji zmian w filarze kapitałowym. Należy podkreślić, że zgodnie z art. 21 ustawy z dnia 11 maja 2012 r. o zmianie ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. poz. 637) Rada Ministrów dokona do końca 2016 r. przeglądu funkcjonowania systemu emerytalnego po wejściu w życie ustawy, którą podniesiono i wyrównano wiek emerytalny i przedłoży Sejmowi informację o skutkach jej obowiązywania. Przeglądy wynikające z ww. ustawy będą dokonywane co cztery lata. Przeglądy te będą koncentrowały się na funkcjonowaniu I filaru polskiego systemu emerytalnego. Jednocześnie zgodnie z art. 61 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz. U. z 2009 r. Nr 205, poz. 1585, z późn. zm.) Zakład Ubezpieczeń Społecznych zobowiązany jest do sporządzania wieloletniej prognozy wpływów i wydatków funduszu emerytalnego wyodrębnionego w ramach Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. Prognoza ta stanowi podstawę gospodarki finansowej Funduszu Rezerwy Demograficznej i jest sporządzana co 3 lata. W bieżącym roku Zakład Ubezpieczeń Społecznych przygotował kolejną taką prognozę – „Prognozę wpływów i wydatków funduszu emerytalnego do 2060 r.”. Prognoza dostępna jest na stronach Zakładu Ubezpieczeń Społecznych pod adresem: http://www.zus.pl/bip/pliki/Prognoza_fundusz_emerytalny_2015_2060.pdf i wraz z opinią niezależnego aktuariusza została przedstawiona Radzie Ministrów. 4 2. Skutki obowiązywania ustawy z dnia 25 marca 2011 r. 2.1. Członkowie OFE Na koniec 2012 r. do otwartych funduszy emerytalnych (OFE) należało 15,9 mln członków, w tym 7,6 mln kobiet i 8,3 mln mężczyzn. Tabela 1. Liczba członków OFE (w tys.) na koniec 2012 r. OFE Liczba członków Udział w rynku ING 3 010 18,9% Aviva 2 673 16,8% PZU 2 223 13,9% Amplico 1 270 8,0% AXA 1 162 7,3% Generali 1 006 6,3% AEGON 947 5,9% Nordea 888 5,6% PKO BP Bankowy 658 4,1% Pocztylion 596 3,7% Allianz 554 3,5% Pekao 343 2,2% WARTA 312 2,0% POLSAT* 301 1,9% 15 942 100,0% Razem OFE 12 lutego 2013 r. – Komisja Nadzoru Finansowego wyraziła zgodę na przejęcie funduszu emerytalnego Polsat 19 lipca 2013 r. aktywa członków OFE Polsat zostały przeniesione do PKO BP Bankowy Źródło: Urząd Komisji Nadzoru Finansowego. * Udziały w rynku poszczególnych funduszy były istotnie zróżnicowane, co jest w znacznej mierze konsekwencją podziału rynku, jaki dokonał się w początkowym okresie funkcjonowania systemu, kiedy decydujący wpływ na liczbę pozyskanych klientów miała efektywność sieci dystrybucji (akwizycji). W kolejnych latach zmniejszała się dominacja największych funduszy, a procesowi temu sprzyjała aktywność akwizycyjna mniejszych podmiotów, procesy konsolidacyjne wśród małych i średnich funduszy, zmiana zasad losowania wykluczająca największe fundusze oraz wprowadzenie zakazu akwizycji. Na koniec grudnia 2012 r. subkonta posiadało 12,66 mln osób, którym otworzono rachunki w OFE, co oznacza, że liczba członków OFE, na których rachunki nie jest przekazywana nowa składka przekracza 3,3 mln (20% ogółu). 5 2.2. Wybór funduszu W ostatnich latach do podpisania umowy z otwartym funduszem emerytalnym zobligowanych było od 500 do 600 tys. osób rocznie. W przypadku osób, które nie podpisały umowy z OFE w ustawowym terminie, uzyskanie członkostwa w funduszu następuje w drodze losowania przeprowadzanego przez ZUS. Członek funduszu może również w dowolnym terminie dokonać zmiany wybranego (czy też wylosowanego) funduszu, którego jest członkiem i przenieść wszystkie środki do innego funduszu w ramach tzw. wypłaty transferowej. Obserwowany już od początku 2010 r. wzrost liczby osób biorących udział w losowaniu wskazywał na zmianę polityki akwizycyjnej prowadzonej przez PTE. Obniżenie wysokości maksymalnej opłaty od składki, a przede wszystkim wprowadzenie kwotowego ograniczenia opłaty za zarządzanie wpłynęły na zmianę struktury wydatków PTE, w tym na obniżanie kosztów ponoszonych w związku z pozyskiwaniem nowych członków i ograniczenie wydatków na reklamę, co w konsekwencji ograniczyło skalę akwizycji. Tabela 2. Liczba członków OFE uzyskujących członkostwo w drodze losowania przeprowadzanego przez ZUS w latach 2009-2013. data losowania liczba wylosowanych 2009-01-30 62 913 2009-07-31 55 545 2010-01-29 73 636 2010-07-30 93 209 2011-01-31 211 782 2011-07-29 109 275 2012-01-31 177 097 2012-07-31 178 964 2013-01-31 216 923 2013-07-31 143 241 Źródło: Urząd Komisji Nadzoru Finansowego. Ustawą z dnia 25 marca 2011 r. o zmianie niektórych ustaw związanych z funkcjonowaniem systemu ubezpieczeń społecznych z początkiem 2012 r. wprowadzono zakaz prowadzenia działalności akwizycyjnej otwartych funduszy emerytalnych. W związku z powyższym losowanie stało się najważniejszym trybem pozyskiwania członkostwa w OFE dla osób wchodzących na rynek pracy i rozpoczynających aktywność zawodową podlegającą ubezpieczeniu emerytalnemu w rozumieniu przepisów o systemie ubezpieczeń społecznych. 6 W pierwszym roku obowiązywania przepisów zakazujących prowadzenia działalności akwizycyjnej niewiele ponad 20% ubezpieczonych skorzystało z możliwości samodzielnego podjęcia decyzji o przystąpieniu do OFE. 2.3. Transfery Konsekwencją wprowadzonego zakazu czynnej akwizycji jest zdecydowane zmniejszenie liczby osób, które podejmują decyzję o zmianie funduszu emerytalnego i związany z tym spadek liczby osób zmieniających fundusz emerytalny. Przepisy przewidują, że w ciągu roku mają miejsce cztery sesje transferowe, podczas których dokonywane są zmiany funduszu. Przed wejściem w życie omawianych zmian ustawowych, liczba transferów wyraźnie przekraczała 100 tys. osób w każdej sesji, osiągając nawet poziom ponad 160 tys. osób w 2010 r. i 2011 r. Po wprowadzeniu zakazu akwizycji obserwowany jest drastyczny spadek liczby transferów do poziomu 1 869 osób, 1993 i 1675 osób w trakcie trzech sesji transferowych w 2013 r. Zakładając brak istotnych zmian w otoczeniu prawnym, należy się spodziewać utrzymania liczby transferów na tak niskim poziomie w najbliższych latach. Tabela 3. Liczba zmian funduszu od sierpnia 2009 r. do sierpnia 2012 r. liczba osób uczestniczących data sesji transferowej w transferze Sierpień 2009 154 817 Listopad 2009 140 734 Luty 2010 142 128 Maj 2010 148 616 Sierpień 2010 150 081 Listopad 2010 162 683 Luty 2011 161 169 Maj 2011 153 954 Sierpień 2011 127 796 Listopad 2011 130 707 Luty 2012 103 406 Maj 2012 12 455 Sierpień 2012 2 125 Listopad 2012 1 480 Luty 2013 1869 Maj 2013 1993 Sierpień 2013 1675 Źródło: Urząd Komisji Nadzoru Finansowego. 7 Ograniczenie, w wyniku zakazania akwizycji, liczby transferów oznacza obniżenie wysokich kosztów akwizycji ponoszonych przez PTE finansowanych przez ogół członków funduszy. W celu pozyskania jak największej liczby członków z innych OFE wykorzystywano stosunkowo niski poziom wiedzy ubezpieczonych w zakresie systemu otwartych funduszy emerytalnych i ogólnych zasad funkcjonowania rynku kapitałowego. Członkowie funduszy namowom ulegali akwizytorów funduszy, trudno mówić o dokonywaniu przez nich świadomych wyborów. Obecna skala transferów wskazuje na małe realnie zainteresowanie członków OFE zmianą funduszu. Wykres 1 Zmiany członkostwa na rynku OFE. Liczba nowych członków OFE samodzielnie podpisujących umowę o członkostwo (bez losowania) i liczba osób podlegających losowaniu oraz zmieniających fundusz w wyniku transferu w latach 2009 - 2013. 1200000 1000000 383 000 451 600 605 508 800000 569 078 329 097 322 648 600000 242 993 155 465 160 152 101 581 121 575 119 466 166 845 321 057 356 061 92 848 57 690 2011 2012 I kw 2013 0 2005 2006 2007 2008 2009 2010 1 869 241 325 403 482 435 277 534 260 537 759 419 697 472 440 400000 200000 573 616 216 923 liczba osób zmieniajacych OFE w danym roku (rynek wtórny) liczba członków pozyskanych w ramach losowania liczba członków pozyskanych z rynku pierwotnego (bez losowania) Źródło: Urząd Komisji Nadzoru Finansowego. 2.4. Przekazywanie składek do OFE W 2010 r. (ostatnim roku, w którym przez 12 pełnych miesięcy stopa procentowa składki przekazywanej do OFE wynosiła 7,3% podstawy wymiaru) Zakład Ubezpieczeń Społecznych przekazał do funduszy ponad 22 mld zł. Po ograniczeniu wysokości składki do 2,3% podstawy wymiaru, w 2012 r. ZUS przekazał do otwartych funduszy emerytalnych kwotę 8,018 mld zł. 8 Tabela 4. Składki i odsetki przekazane przez ZUS do OFE w latach 1999 – 2012 w relacji do PKB OKRES Suma składki i odsetki w PKB w mld zł Relacja sumy składek i mld zł (ceny bieżące) odsetek do PKB w % razem rok 1999 2,286 665,7 0,34% razem rok 2000 7,603 744,4 1,02% razem rok 2001 8,707 779,6 1,12% razem rok 2002 9,546 808,6 1,18% razem rok 2003 10,274 843,2 1,22% razem rok 2004 11,422 924,5 1,24% razem rok 2005 14,022 983,3 1,43% razem rok 2006 16,156 1 060,0 1,52% razem rok 2007 17,719 1 176,7 1,51% razem rok 2008 20,505 1 275,4 1,61% razem rok 2009 21,043 1 344,4 1,57% razem rok 2010 22,398 1 416,6 1,58% Razem rok 2011 15,112 1 528,1 0,99% Razem rok 2012 8,018 1 595,3 0,50% OGÓŁEM 16,86% * * Suma składek i odsetek przekazanych do OFE w latach 1999-2012 zdyskontowanym tempem wzrostu nominalnego PKB na wartości 2012 r. wynosi 271,9 mld zł, co stanowi 16,86% PKB. Źródło: Obliczenia MPiPS na podstawie danych ZUS, GUS i MF. W związku ze wzrostem stopy procentowej składki przekazywanej do OFE do 2,8%, w 2013 r. planuje się przekazanie do funduszy ponad 11 mld zł. Późniejszy wzrost stopy składki kierowanej do OFE do poziomu 3,5% podstawy wymiaru składek od 2017 r., wynikający z harmonogramu zapisanego w ustawie z dnia 25 marca 2011 r., spowodowałby dalszy wzrost kwot przekazywanych do funduszy w najbliższych latach do poziomu ok. 1% PKB. Tabela 5. Harmonogram zmian proporcji przekazywania składki w ramach II filara. Rok Część składki odprowadzanej do Część składki odprowadzanej na subkonto w FUS OFE w gotówce (w % podstawy (w % podstawy wymiaru) wymiaru) 2011 5,0 2,3 2012 5,0 2,3 2013 4,5 2,8 2014 4,2 3,1 2015 4,0 3,3 2016 4,0 3,3 od 2017 3,8 3,5 Źródło: ustawa z dnia 25 marca 2011 r. o zmianie niektórych ustaw związanych z funkcjonowaniem systemu ubezpieczeń społecznych (Dz. U. z 2011 r. Nr 75, poz. 398, z późn. zm.). 9 Tabela 6. Prognozowana wysokość refundacji z budżetu państwa. Rok Wysokość składki przekazywanej do OFE Refundacja w mld zł PKB w mld zł 2012 2,3% 8,181 1595,3 0,51% 2013 2,8% 10,887 1642,9 0,66% 2014 3,1% 11,604 1721,5 0,67% 2015 3,3% 13,272 1829,8 0,73% 2016 3,3% 14,243 1955,6 0,73% Refundacja w % PKB 2017 3,5% 16,094 2089,6 0,77% Źródło: MPiPS, obliczenia własne na podstawie planów finansowych FUS. 2.5. Aktywa OFE Na koniec grudnia 2010 r. wartość aktywów netto otwartych funduszy emerytalnych wyniosła ponad 221,25 mld zł. Na koniec grudnia 2011 r. wartość aktywów netto OFE osiągnęła 224,72 mld zł, a na koniec grudnia 2012 r. 269,6 mld zł. Oznacza to, że w 2011 r. wartość aktywów netto otwartych funduszy emerytalnych wzrosła o 3,47 mld zł, tj. o 1,57 %, a w 2012 r. o prawie 44,9 mld zł, tj. o prawie 20%. Wartość aktywów netto otwartych funduszy emerytalnych w latach 1999 – 2012 oraz ich relacje do PKB prezentuje poniższa tabela. Tabela 7. Wartość aktywów netto otwartych funduszy emerytalnych w latach 1999 – 2012 w relacji do PKB. Ostatni dzień roku Wartość aktywów netto OFE (w mld zł) PKB (w mld zł) 1999 2,26 2000 9,92 2001 19,41 2002 31,56 2003 44,83 2004 62,63 2005 86,08 2006 116,56 2007 140,03 2008 138,26 2009 178,63 2010 221,25 2011 224,72 2012 269,59 Źródło: Obliczenia MPiPS na podstawie danych KNF i GUS. 665,7 744,4 779,6 808,6 843,2 924,5 983,3 1060,0 1176,7 1275,4 1344,4 1416,6 1528,1 1595,3 Relacja aktywów netto OFE do PKB (w %) 0,34% 1,33% 2,49% 3,90% 5,32% 6,77% 8,75% 11,00% 11,90% 10,84% 13,29% 15,62% 14,71% 16,90% W latach 2007-2012 wycofano z rachunków członków funduszy w OFE, z powodu skorzystania przez nich z możliwości ustalenia prawa do emerytury w wieku niższym 10 niż ogólnie obowiązujący, i przekazano za pośrednictwem Zakładu Ubezpieczeń Społecznych na dochody budżetu państwa kwotę 1,33 mld zł. Tabela 8. Kwoty środków wycofanych z OFE i przekazanych na dochody budżetu państwa w latach 2007-2012. Rok przekazania Kwota zwrotu w zł 2007 1 971 297,15 2008 339 225 904,16 2009 226 031 951,76 2010 102 595 538,32 2011 449 694 645,48 2012 214228173,66 Suma 1 333 747 510,53 Źródło: ZUS. 2.6. Subkonto Na postawie ustawy z dnia 25 marca 2011 r. o zmianie niektórych ustaw związanych z funkcjonowaniem systemu ubezpieczeń społecznych utworzono w ramach konta ubezpieczonego w Zakładzie Ubezpieczeń Społecznych subkonta, na których ewidencjonuje się informacje o zwaloryzowanej wysokości wpłaconych składek na II filar pochodzących z części składki nieprzekazywanej do OFE, wraz z wyegzekwowanymi od tych składek odsetkami za zwłokę. Przyjęta regulacja dotycząca subkonta w ZUS zapewnia dziedziczenie środków gromadzonych w II filarze oraz wypłatę emerytur kapitałowych. Od składki ewidencjonowanej na subkoncie nie są pobierane żadne opłaty. Środki gromadzone na subkoncie w ZUS w ramach II filara są waloryzowane (rocznie lub kwartalnie – dla tych, którzy nabyli uprawnienia emerytalne w trakcie roku) według średniego nominalnego wzrostu PKB z ubiegłych 5 lat (z zastrzeżeniem nieujemności stopy waloryzacji). Termin waloryzacji składek na subkoncie jest zbieżny z terminem waloryzacji składek zewidencjonowanych na koncie ubezpieczonego. Przywołana ustawa określiła również nowy sposób finansowania emerytur kapitałowych, które łącznie pochodzić będą ze środków: zgromadzonych w otwartych funduszach emerytalnych – finansowane ze środków zgromadzonych w otwartych funduszach emerytalnych, zewidencjonowanych na subkoncie – finansowane z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. Emerytura kapitałowa pochodząca ze środków zewidencjonowanych na subkoncie jest ustalana przez ZUS na zasadach analogicznych do wypłacanych ze środków zgromadzonych w OFE. 11 W grudniu 2012 r. w Zakładzie Ubezpieczeń Społecznych funkcjonowało 12,66 mln subkont, w tym 6,55 mln dla mężczyzn i 6,11 mln dla kobiet. Na subkontach zostało zewidencjonowane 26 856,3 mln zł. Średnia kwota zgromadzona na subkoncie na koniec grudnia 2012 r. wynosiła 2 120,64 zł. Średnia kwota zgromadzona na subkoncie mężczyzny wyniosła 2 220,66 zł, a subkoncie kobiety 2 014,33 zł. 2.7. Wypłaty z II filaru w razie śmierci Możliwość wypłaty środków zgromadzonych na rachunku w funduszu na rzecz osób uposażonych w wypadku śmierci członka OFE, powoduje obniżenie wartości aktywów netto otwartych funduszy emerytalnych i zmniejszenie możliwych do wypłaty kwot świadczeń z środków przekazywanych do funduszy emerytalnych. W okresie od 2001 r. do 2011 r. łącznie na rzecz spadkobierców oraz małżonków członków OFE, fundusze przekazały z tytułu dziedziczenia 845 mln zł. Tabela 9. Wypłaty na rzecz małżonków i spadkobierców członków OFE w latach 2001-2011. Rok 2001 Wypłaty gotówkowe* dokonane na rzecz spadkobierców w związku ze śmiercią członka OFE (w mln zł) 1,6* 2002 8,7 2003 16,0 2004 24,3 2005 38,7 2006 62,9 2007 91,4 2008 100,3 2009 115,1 2010 173,7 2011 205,2 * wypłaty o których mowa w art.132 ust. 4 ustawy o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych Źródło: Urząd Komisji Nadzoru Finansowego. W zakresie wypłat na rzecz osób uposażonych analogiczne zasady obowiązują również w przypadku środków ewidencjonowanych na subkoncie ubezpieczonego w Zakładzie Ubezpieczeń Społecznych. W 2012 r. kwota wypłaconych jednorazowych wypłat środków z subkonta z tytułu dziedziczenia wyniosła 2 965,2 tys. zł. 12 2.8. Opłaty ponoszone przez członków OFE Rodzaje i wysokości opłat pobieranych od członków OFE są ściśle uregulowane ustawą z dnia 28 sierpnia 1997 r. o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych (Dz. U. z 2010 r. Nr 34, poz. 189, z późn. zm.). Od początku działalności powszechne towarzystwa emerytalne (PTE) mogły pobierać procentową opłatę od wpłacanych składek i miesięczną opłatę za zarządzanie aktywami funduszu. W początkowym okresie funkcjonowania OFE wysokość opłaty od składki nie była ograniczana ustawowo i w skrajnym przypadku sięgała nawet 10%, a wysokość opłaty za zarządzanie była ograniczona do 0,05% miesięcznie, czyli 0,6% rocznie. Od 2004 r. zmieniono w znaczący sposób system opłat, wprowadzając górne ograniczenie dla opłaty od składki (na początku 7%, docelowo 3,5%) oraz zmieniając sposób naliczania opłaty za zarządzanie na regresywny (im wyższe aktywa, tym niższa procentowa opłata, od 0,54% rocznie do 0,276%). Wprowadzono także nową formę opłaty – wycofanie środków z rachunku premiowego, której wysokość uzależniona jest od miejsca funduszu w rankingu stóp zwrotu (towarzystwo zarządzające funduszem o najwyższej stopie zwrotu może otrzymać przychód z tego tytułu w wysokości 0,06% aktywów netto rocznie, a towarzystwo uzyskujące najgorsze wyniki inwestycyjne nie otrzymuje z tego tytułu żadnego przychodu). Od 1 stycznia 2010 r. ustawą z dnia 26 czerwca 2009 r. o zmianie ustawy o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych oraz ustawy o zmianie ustawy o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 127, poz. 1048) obniżono do 3,5% opłatę od składki oraz wprowadzono maksymalne wysokości wynagrodzeń za zarządzanie otwartym funduszem emerytalnym. Wprowadzono więc górne ograniczenie zarówno opłaty od składki, jak i górne kwotowe ograniczenie opłaty za zarządzanie na poziomie 186 mln zł rocznie. Obecnie w przypadku dwóch funduszy o aktywach przekraczających 45 mld zł mamy do czynienia z sytuacją, w której rosnącym aktywom funduszy nie towarzyszy nominalny wzrost opłaty za zarządzanie. Nominalną wysokość opłat pobranych przez PTE w latach 2000-2012 przedstawia poniższa tabela. Łącznie w latach 1999 – 2012 tytułem opłat i wynagrodzeń pobrana została kwota odpowiadająca 1,56% PKB. 13 Tabela 10. Opłaty pobrane od członków OFE w latach 1999-2012 (mln zł). Relacja opłat do Opłata za Rachunek Obciążenia Rok Opłata od składki PKB (w%) zarządzanie premiowy łącznie 0,03% 1999 207,8 2,3 210,1 701,1 35,0 736,1 2000 0,10% 727,4 83,4 810,8 2001 0,10% 624,5 150,7 775,2 2002 0,10% 633,1 227,8 860,9 2003 0,10% 698,6 282,7 7,3 988,6 2004 0,11% 818,6 381,0 25,2 1 224,8 2005 0,12% 960,2 491,1 33,5 1 484,8 2006 0,14% 1 056,5 586,6 42,4 1 685,5 2007 0,14% 1 225,7 585,7 40,1 1 851,5 2008 0,15% 1 304,4 639,7 35,1 1 979,2 2009 0,15% 806,3 893,7 61,4 1 761,4 2010 0,12% 553,5 981,2 61,8 1 596,5 2011 0,10% 289,8 1 032,4 110,0 1 432,2 2012 0,09% Łącznie 1,55% Źródło: Ministerstwo Finansów i Urząd Komisji Nadzoru Finansowego. Relacja opłat do PKB – Obliczenia MPiPS na podstawie danych UKNF i GUS Zmiany legislacyjne zmierzające do obniżenia stawek pobieranych opłat przyczyniły się do obniżenia obciążeń istotnych z punktu widzenia członków OFE, w sumie nie wpływając na obniżenie rentowności PTE (ograniczenie kosztów ponoszonych przez PTE ze względu na zakaz akwizycji). Skalę obniżki opłat w latach 2000-2012 przedstawia poniższa tabela. Tabela 11. Średnioroczne stawki opłat od składki i za zarządzanie w latach 2000-2012. Średnia stawka opłaty za zarządzanie aktywami Średnia stawka opłaty od składki Rok 2000 9,1% 2001 8,4% 2002 6,6% 2003 6,4% 2004 6,0% 2005 5,9% 2006 5,9% 2007 6,0% 2008 6,0% 2009 6,1% 2010 3,5% 2011 3,5% 2012 3,5% Źródło: Urząd Komisji Nadzoru Finansowego. Pomimo powodującego znaczny 0,58% 0,60% 0,60% 0,60% 0,54% 0,51% 0,48% 0,44% 0,43% 0,41% 0,45% 0,43% 0,42% spadek kosztów zakazu akwizycji żadne z funkcjonujących na polskim rynku powszechnych towarzystw emerytalnych nie podjęło decyzji o obniżeniu wysokości pobieranych opłat. Jedenaście z trzynastu obecnie 14 funkcjonujących na rynku OFE pobiera obecnie opłatę w wysokości 3,5% przekazywanej składki, a więc na maksymalnym dopuszczalnym poziomie. Na tej podstawie można wnioskować, że towarzystwa emerytalne nie konkurują ze sobą cenami oferowanej przez siebie usługi. Obecnie, wysoka rentowność PTE i obniżone koszty działalności towarzystw stwarzają wciąż duże pole do dalszych obniżek opłat. 2.9. Polityka inwestycyjna OFE Najważniejszym czynnikiem wpływającym na ocenę kapitałowej części systemu emerytalnego jest jego efektywność, mierzona m.in. zyskami wypracowanymi przez fundusze emerytalne. regularnie Fundusze wypracowywały dodatnie wyniki finansowe, przy czym w okresach największego nasilenia kryzysu na rynkach finansowych, tj. w latach 2008 i 2011, OFE odnotowały straty na poziomie odpowiednio: 20,5 mld zł i 11 mld zł. Należy zwrócić uwagę na fluktuację osiąganych wyników finansowych OFE w poszczególnych latach. Dla członków, którzy mają przed sobą długi, wieloletni horyzont członkostwa w funduszu takie krótkookresowe zmiany mają stosunkowo ograniczone znaczenie. Jednak dla członków, dla których perspektywa osiągnięcia wieku emerytalnego jest bliska, duża zmienność wyników finansowych przekładająca się na znaczące wahania wysokości zgromadzonego kapitału emerytalnego, może istotnie rzutować na wysokość świadczenia. Tabela 12. Wyniki finansowe OFE w latach 1999-2012. Rok Wynik finansowy roku bieżącego (w mld zł) 1999 0,1 2000 0,7 2001 1,4 2002 3,2 2003 4,0 2004 7,1 2005 10,3 2006 15,2 2007 7,0 2008 -20,5 2009 20,7 2010 21,1 2011 -11,0 2012 Źródło: Urząd Komisji Nadzoru Finansowego 11,1 15 Istotnym wskaźnikiem efektywności inwestycyjnej OFE jest także uzyskiwana stopa zwrotu. W latach 2000-2012 stopy zwrotu uzyskiwane przez fundusze były zróżnicowane. Było to ściśle powiązane z sytuacją na rynkach, na których OFE lokowały swoje aktywa, czyli przede wszystkim na rynku instrumentów dłużnych i rynku kapitałowym. W ostatnich latach stopy zwrotu funduszy podlegały dużym wahaniom i osiągały wartości od -17,9% do 22,7% w skali roku. W 2008 r., na który przypadł szczyt kryzysu na rynkach finansowych, średnia stopa zwrotu osiągnęła wartość ujemną i spadła do -14,3%. W ciągu dwóch następnych lat średnie stopy zwrotu osiągały wartości dodatnie, by w 2011 r. znów osiągnąć wartość ujemną -4,6%. Należy zwrócić uwagę, że różnice pomiędzy rocznymi stopami zwrotu poszczególnych otwartych funduszy emerytalnych maleją. O ile w pierwszych latach funkcjonowania różnica rocznych stóp zwrotu pomiędzy najlepszym a najgorszym funduszem przekraczała 20%, to w ostatnich latach wahają się w przedziale od 2,6% do 3,9%. Jest to wynikiem działania mechanizmu średniej ważonej stopy zwrotu, który zachęca do „stadnego” zachowania funduszy (herding), ujednolicenia polityk inwestycyjnych, a w konsekwencji prowadzi do stopniowego zmniejszania się różnic w wynikach osiąganych przez fundusze. Inwestycje OFE koncentrują się głównie na krajowych instrumentach dłużnych i udziałowych. Najważniejszym składnikiem aktywów OFE pozostawały obligacje skarbowe, jednak w ostatnich latach zauważalny jest spadek udziału tych instrumentów w portfelu. Spadek ten nie oznacza jednak, że OFE pozbywają się obligacji skarbowych, gdyż ich nominalna wartość w portfelu wzrasta. Na koniec grudnia 2012 r. udział krajowych akcji w portfelu OFE wynosił 34,2%, natomiast udział krajowych instrumentów dłużnych w portfelu OFE wyniósł 56,1%. Inwestycje OFE w instrumenty udziałowe charakteryzowały się dużą zmiennością, co było w głównej mierze związane ze zmiennością koniunktury na rynku kapitałowym. Jest to szczególnie widoczne przez pryzmat udziału tego typu papierów wartościowych w portfelach OFE. Należy podkreślić, że dokonana w 2011 r. zmiana w zakresie limitu zaangażowania OFE w akcje notowane na rynku regulowanym nie wpłynęła w sposób zauważalny na zaangażowanie OFE w tę kategorię lokat. Ich udział w portfelu inwestycyjnym funduszy spadł w 2011 r. o 5,4 p.p. z niecałych 36,1% do poziomu 30,7%, a w pierwszym kwartale 2012 r. wzrósł o 3,1 p.p. do 33,8%, by na koniec 2012 r. osiągnąć poziom 34,9%. Udział tego rodzaju inwestycji oddala się od aktualnie obowiązujących limitów. Podczas, gdy na początku 2011 r. limit wykorzystywany był przez OFE w 92%, rok później już tylko 16 w 76%. Bezpośrednio po wprowadzaniu zmian regulacyjnych, tj. w drugiej połowie 2011 r., wzrósł natomiast udział aktywów lokowanych przez OFE w depozytach bankowych i bankowych papierach wartościowych (z 3% w marcu do 5,6% w grudniu 2011 r. i 8,1% w grudniu 2012 r.) oraz krajowych instrumentów dłużnych (z 6,9% w marcu do 10,1% w grudniu 2011 r. i 11,6% w grudniu 2012 r.). Udział lokat zagranicznych spadł z 0,8% w marcu do 0,5% w grudniu 2011 r. i 0,8% w grudniu 2012 r., natomiast udział papierów wartościowych Skarbu Państwa utrzymuje się nieprzerwanie powyżej 50%. Istotnym składnikiem portfela OFE są obligacje emitowane przez Bank Gospodarstwa Krajowego na zasadach określonych w ustawie z dnia 27 października 1994 r. o autostradach płatnych oraz o Krajowym Funduszu Drogowym. Na koniec grudnia 2012 r. ich wartość w portfelach OFE wynosiła 17,8 mld zł (6,5% portfela), a w prezentowanym poniżej zestawieniu została zaliczona do krajowych instrumentów dłużnych pozaskarbowych. Tabela 13. Portfel inwestycyjny OFE w latach 2005 – 2012 (wartość portfela w mld zł, stan na koniec poszczególnych lat). Lokaty krajowe 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 54,6 72,4 83,9 101,6 110,4 116,1 119,7 121,7 63,5 62,3 60,1 73,5 61,7 52,4 52,9 44,8 0,5 0,5 2,4 3,3 9,4 15,6 22,9 31,5 0,6 0,4 1,8 2,4 5,2 7,0 10,1 11,6 2,8 2,3 3,5 2,6 3,8 8,1 12,6 22,1 3,3 1,9 2,5 1,9 2,1 3,6 5,6 8,1 Źródło: Urząd Komisji Nadzoru Finansowego. 17 26,9 39,5 48,3 29,8 54,1 80,2 69,8 93,8 31,3 34,0 34,6 21,6 30,2 36,2 30,9 34,5 Lokaty poza granicami kraju 1,0 1,5 1,5 0,9 1,3 1,5 1,1 2,3 Udział (%) Wartość portfela ogółem Wartość Udział (%) Instrumenty udziałowe Wartość Udział (%) Depozyty i bankowe papiery wartościowe Wartość Udział (%) Pozostałe instrumenty dłużne Wartość Udział (%) Wartość Rok Instrumenty Skarbu Państwa 1,2 1,3 1,0 0,6 0,7 0,7 0,5 0,8 85,9 116,2 139,6 138,2 179,0 221,5 226,2 271,4 <50 134 29 3 044,1 71,1 2,3% 50 - 100 70 35 5 067,0 332,9 6,6% 100 - 500 126 10 30 129,1 4 360,7 14,5% 500 - 1 000 37 30 25 947,2 4 697,2 18,1% 1 000 – 5 000 45 37 93 669,1 21 180,0 22,6% 5 000 – 10 000 11 10 73 906,6 9 423,1 12,7% >=10 000 16 16 476 889,9 59 602,2 12,5% Razem 439 265 708 652,9 99 667,2 14,1% Źródło: obliczenia UKNF na podstawie dziennych sprawozdań finansowych OFE, GPW. 18 Udział OFE we free float spółek GPW Udział OFE w kapitalizacji spółek GPW Zaangażowanie OFE (w mln zł) Kapitalizacja spółek na GPW (w mln zł) Liczba spółek w portfelach OFE Liczba notowanych spółek na GPW Kapitalizacja spółki (w mln zł) Tabela 14. Zaangażowanie OFE w akcje wszystkich spółek notowanych na GPW w zależności od kapitalizacji spółki na dzień 28.03.2013 roku. 5,59% 15,5% 32,2% 40,3% 51,2% 25,6% 23,2% 27,4% BANK GOSPODARKI ŻYWNOŚCIOWEJ S.A. 2011-05-04 2009-08-05 2009-09-08 2009-08-13 2009-09-07 2010-02-10 2005-02-11 2004-12-17 2010-10-14 2010-01-22 2011-07-06 2010-01-08 2009-12-23 2009-06-25 2010-03-09 2010-04-26 2009-09-17 2010-10-08 2012-02-24 2004-11-09 2012-07-18 2013-01-24* 2013-02-13 2010-05-11** 2011-06-10 2005-05-09 2010-06-30 2011-03-22 2004-10-28 2005-01-25 2012-10-29 BANK POLSKA KASA OPIEKI S.A. BANK ZACHODNI WBK S.A. BANK BPH S.A. ENEA S.A. FABRYKA ŚRUB W ŁAŃCUCIE ŚRUBEX S.A. FIRMA CHEMICZNA DWORY S.A. GPW S.A. GRUPA LOTOS S.A. JASTRZĘBSKA SPÓŁKA WĘGLOWA S.A. KGHM POLSKA MIEDŹ S.A. KOPEX S.A. LUBELSKI WĘGIEL BOGDANKA S.A. MENNICA PAŃSTWOWA S.A. MONDI PACKAGING PAPER ŚWIECIE S.A. PGE POLSKA GRUPA ENERGETYCZNA S.A. PKO BANK POLSKI S.A. POLSKI HOLDING NIERUCHOMOŚCI S.A. POWSZECHNY ZAKŁAD UBEZPIECZEŃ SA POLMOS BIAŁYSTOK S.A. TAURON POLSKA ENERGIA S.A. WSiP S.A. ZELMER S.A. ZESPÓŁ ELEKTROWNI PAK S.A. Razem 297,6 1 245,4 189,1 167,4 67,2 1 020,3 16,0 118,2 1 208,1 406,0 4 835,8 2 060,0 54,2 528,0 1 119,7 262,0 167,5 3 982,6 2 515,2 7 600,8 3 087,5 856,3 214,8 1 349,3 3 169,1 303,7 3 984,7 1 282,1 230,7 169,0 681,5 43 189,7 Akcje nabyte przez OFE (mln zł) Wartość akcji oferowanych przez SP (mln zł) Nazwa spółki Data zawarcia umowy sprzedaży Tabela 15. Wartość akcji nabywanych przez OFE od Skarbu Państwa. 112,6 165,2 50,0 9,8 4,8 680,2 2,3 41,4 167,7 185,3 1 281,5 611,8 8,7 198,5 1 119,7 171,8 143,0 2 075,7 1 396,4 1 542,4 1 372,3 2 602,9 147,9 1 188,6 981,2 18,3 1 026,3 448,0 27,0 22,5 348,2 18 152,0 * OFE nabywały również akcje oferowane przez BGK (pula BGK: 4 387,5 mln zł) **OFE nabywały również akcje oferowane przez Kappa S.A. (podmiot powiązany z SP) i Eureko B.V. (pula Kappa SP i Eureko BV: 4 020,8 mln zł) Źródło: UKNF na podstawie danych Ministerstwa Skarbu Państwa i raportów dziennych OFE. 19 2.10. Wartość środków na rachunkach w otwartych funduszach emerytalnych Z danych UKNF wynika, że średnia wartość środków na rachunku w OFE wyniosła na koniec ubiegłego roku 16 854 zł, w tym kapitał kobiety wyniósł średnio 15 848 zł, a mężczyzny 17 769 zł. Przeprowadzone dla przeciętnego hipotetycznego ubezpieczonego symulacje wysokości środków zgromadzonych w poszczególnych otwartych funduszach emerytalnych wskazują, że wraz z długością okresu opłacania składek rośnie bezwzględna różnica pomiędzy kwotą środków zgromadzonych w najlepszym i najgorszym funduszu emerytalnym. Im więcej pieniędzy w funduszu emerytalnym, tym większe zatem znaczenie kwoty opłat i wyników inwestycyjnych funduszu emerytalnego. Bezwzględną różnicę pomiędzy wartością środków zgromadzonych w najlepszym i najgorszym funduszu, w zależności od roku rozpoczęcia pracy, ilustruje poniższe zestawienie. Tabela 16. Hipotetyczny stan konta w otwartym funduszu emerytalnym w zależności od momentu rozpoczęcia pracy, stan na 28 czerwca 2013 r. Moment rozpoczęcia pracy lipiec 1999 lipiec 2000 lipiec 2001 lipiec 2002 lipiec 2003 lipiec 2004 lipiec 2005 lipiec 2006 lipiec 2007 lipiec 2008 lipiec 2009 lipiec 2010 lipiec 2011 lipiec 2012 Stan konta w OFE Średni 42 918,30 zł 38 681,31 zł 34 305,14 zł 30 017,14 zł 26 300,80 zł 22 877,16 zł 19 663,03 zł 16 797,26 zł 14 208,17 zł 11 382,66 zł 7 895,63 zł 4 699,56 zł 2 011,69 zł 982,98 zł Minimalny 40 912,18 zł 37 003,89 zł 32 805,44 zł 28 785,92 zł 25 082,14 zł 21 825,43 zł 18 718,34 zł 15 949,25 zł 13 576,16 zł 10 902,16 zł 7 531,84 zł 4 532,39 zł 1 984,40 zł 977,34 zł Maksymalny 43 924,85 zł 39 393,51 zł 35 076,78 zł 30 967,50 zł 27 214,59 zł 23 747,65 zł 20 445,51 zł 17 401,86 zł 14 639,61 zł 11 641,41 zł 8 090,05 zł 4 800,45 zł 2 039,66 zł 990,94 zł Bezwzględna i względna różnica) 3 012,67 zł 6,9% 2 389,63 zł 6,1% 2 271,34 zł 6,5% 2 181,57 zł 7,0% 2 132,45 zł 7,8% 1 922,22 zł 8,1% 1 727,17 zł 8,4% 1 452,61 zł 8,3% 1 063,45 zł 7,3% 739,25 zł 6,4% 558,21 zł 6,9% 268,06 zł 5,6% 55,26 zł 2,7% 13,60 zł 1,4% Źródło: Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej Wyniki symulacji wskazują, że dla większości osób środki na rachunku w ZUS byłyby wyższe od średnich stanów rachunków w OFE. Więcej na kontach OFE miałyby osoby, które przystąpiły do OFE w lipcu 1999 r. oraz w lipcu w latach 2008 – 2011. Gdyby nie podjęły decyzji o podziale składki, kwota oszczędności zgromadzonych na ich emeryturę byłaby niższa o od 0,34% do 3,53%. Natomiast wyższe środki na rachunku w ZUS miałyby osoby, które rozpoczęły pracę w lipcu w latach 2000 – 2007 oraz osoby, które rozpoczęły pracę w lipcu 2012 r. Gdyby te osoby nie podzieliły składki, kwota oszczędności zgromadzonych 20 na ich emeryturę byłaby wyższa o od 0.89% do 7,77%. Nie są to jednak znaczne różnice. Wyniki tych symulacji obrazuje poniższa tabela. Tabela 17. Różnica pomiędzy wartością środków zewidencjonowanych na koncie w ZUS lub zgromadzonych średnio na rachunku w OFE przez osobę urodzoną w latach 1949 – 1968, która rozpoczęła pracę po dniu 1 stycznia 1999 r. i mogła podjąć decyzję o podziale składki, w zależności od roku rozpoczęcia pracy: Moment rozpoczęcia pracy Stan konta w ZUS* (składka 7,3%) Średni stan konta* w OFE (składka 7,3%) 42 475,91 zł 39 029,64 zł lipiec 2000 35 547,77 zł lipiec 2001 31 997,59 zł lipiec 2002 28 411,76 zł lipiec 2003 24 803,83 zł lipiec 2004 21 195,22 zł lipiec 2005 17 651,87 zł lipiec 2006 14 247,69 zł lipiec 2007 10 994,63 zł lipiec 2008 7 802,12 zł lipiec 2009 4 683,86 zł lipiec 2010 1 978,23 zł lipiec 2011 1 006,41 zł lipiec 2012 Źródło: Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej lipiec 1999 42 918,30 zł 38 681,31 zł 34 305,14 zł 30 017,14 zł 26 300,80 zł 22 877,16 zł 19 663,03 zł 16 797,26 zł 14 208,17 zł 11 382,66 zł 7 895,63 zł 4 699,56 zł 2 011,69 zł 982,98 zł Bezwzględna i względna różnica) - 442,38 zł 348,33 zł 1 242,63 zł 1 980,45 zł 2 110,96 zł 1 926,66 zł 1 532,18 zł 854,61 zł 39,52 zł -388,03 zł -93,51 zł -15,69 zł -33,46 zł 23,43 zł -1,04% 0,89% 3,50% 6,19% 7,43% 7,77% 7,23% 4,84% 0,28% -3,53% -1,20% -0,34% -1,69% 2,33% *do kwietnia 2011 r. stopa składki do OFE - 7,3%, od maja 2011 r. do grudnia 2012 r. - 2,3%, w 2013 r. - 2,8%. Stan konta w ZUS uwzględnia waloryzację, która powinna być przeprowadzona 1 czerwca 2013 r. Hipotetyczne porównanie działania mechanizmu waloryzacji konta i subkonta prowadzonego przez ZUS, z uwzględnieniem waloryzacji, która miała miejsce w czerwcu 2013 r., ze stanem rachunku w otwartym funduszu emerytalnym, pozwala stwierdzić, że dla większości osób, środki na subkoncie byłyby wyższe od średnich stanów rachunków w OFE oraz na rachunku w ZUS. 21 Tabela 18. Porównanie konta i subkonta w ZUS ze stanem rachunku w otwartym funduszu emerytalnym w zależności od momentu rozpoczęcia pracy. Rok rozpoczęcia pracy 1 lipiec 1999 1 lipiec 2000 1 lipiec 2001 1 lipiec 2002 1 lipiec 2003 1 lipiec 2004 1 lipiec 2005 1 lipiec 2006 1 lipiec 2007 1 lipiec 2008 1 lipiec 2009 1 lipiec 2010 1 lipiec 2011 Wartość opłaconych składek na II filar (tak jak do OFE) Stan konta w ZUS Stan rachunku w OFE Stan subkonta* w ZUS 27 768,78 zł 26 212,25 zł 24 488,53 zł 22 657,09 zł 20 771,10 zł 18 819,80 zł 16 778,42 zł 14 648,74 zł 12 401,02 zł 9 941,30 zł 7 246,31 zł 4 469,83 zł 1 956,54 zł 1 006,41 zł 42 475,91 zł 39 029,64 zł 35 547,77 zł 31 997,59 zł 28 411,76 zł 24 803,83 zł 21 195,22 zł 17 651,87 zł 14 247,69 zł 10 994,63 zł 7 802,12 zł 4 683,86 zł 1 978,23 zł 1 006,41 zł 42 918,30 zł 38 681,31 zł 34 305,14 zł 30 017,14 zł 26 300,80 zł 22 877,16 zł 19 663,03 zł 16 797,26 zł 14 208,17 zł 11 382,66 zł 7 895,63 zł 4 699,56 zł 2 011,69 zł 982,98 zł 44 290,92 zł 40 119,97 zł 36 109,99 zł 32 282,37 zł 28 643,47 zł 25 123,40 zł 21 658,78 zł 18 251,34 zł 14 893,98 zł 11 499,57 zł 8 061,40 zł 4 766,89 zł 1 985,60 zł 1 006,41 zł Stan konta w Stan konta ZUS w OFE Stan konta subkonto* składki = 100% 1 lipiec 2012 Źródło: Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej 153,0% 148,9% 145,2% 141,2% 136,8% 131,8% 126,3% 120,5% 114,9% 110,6% 107,7% 104,8% 101,1% 100,0% 154,6% 147,6% 140,1% 132,5% 126,6% 121,6% 117,2% 114,7% 114,6% 114,5% 109,0% 105,1% 102,8% 97,7% 159,5% 153,1% 147,5% 142,5% 137,9% 133,5% 129,1% 124,6% 120,1% 115,7% 111,2% 106,6% 101,5% 100,0% * hipotetyczny przypadek, gdzie zamiast OFE od 1999 r. powstało subkonto w ZUS. Zarówno w przypadku ZUS jak i subkonta uwzględniono czerwcową waloryzację, która została przeprowadzona 1 czerwca 2013 r. - dla składek wpłaconych do 31 stycznia 2012 r. Do kwietnia 2011 r. stopa składki do OFE - 7,3%, od maja 2011 r. do grudnia 2012 r. - 2,3%, w 2013 r. - 2,8%. Hipotetyczne porównanie działania mechanizmu waloryzacji konta i subkonta prowadzonego przez ZUS, z uwzględnieniem waloryzacji zarówno rocznej, jak i kwartalnej, (tak jak w przypadku naliczania kapitału dla osoby przechodzącej na emeryturę) ze stanem rachunku w otwartym funduszu emerytalnym, pozwala stwierdzić, że środki na rachunku w ZUS (przy obecnych zasadach waloryzacji) byłyby wyższe od średnich stanów rachunków w OFE, subkonta, czy też na rachunku w ZUS, gdyby pozostawiono pierwotnie ustalone zasady waloryzacji (tj. waloryzację kwartalną bez zasady ujemności tego konta w wyniku przeprowadzonych waloryzacji). 22 Tabela 19. Porównanie konta i subkonta w ZUS ze stanem rachunku w otwartym funduszu emerytalnym w zależności od momentu rozpoczęcia pracy według stanu na koniec czerwca 2013 r. (wariant uwzględniający w przypadku ZUS waloryzacje roczną i kwartalną). Rok rozpoczęcia pracy Wartość opłaconych składek na II filar (tak jak do OFE) Stan konta w ZUS* Stan rachunku w OFE Stan subkonta* w ZUS 1 lipiec 1999 1 lipiec 2000 1 lipiec 2001 1 lipiec 2002 1 lipiec 2003 1 lipiec 2004 1 lipiec 2005 1 lipiec 2006 1 lipiec 2007 1 lipiec 2008 1 lipiec 2009 1 lipiec 2010 1 lipiec 2011 1 lipiec 2012 27 768,78 zł 26 212,25 zł 24 488,53 zł 22 657,09 zł 20 771,10 zł 18 819,80 zł 16 778,42 zł 14 648,74 zł 12 401,02 zł 9 941,30 zł 7 246,31 zł 4 469,83 zł 1 956,54 zł 1 006,41 zł 48 608,49 zł 44 659,06 zł 40 668,84 zł 36 600,33 zł 32 490,97 zł 28 356,28 zł 24 220,81 zł 20 160,13 zł 16 258,95 zł 12 530,94 zł 8 872,32 zł 5 298,80 zł 2 198,15 zł 1 077,59 zł 43 273,82 zł 39 945,38 zł 36 495,97 zł 32 893,12 zł 29 237,27 zł 25 596,58 zł 21 964,35 zł 18 384,15 zł 14 934,45 zł 11 614,31 zł 8 247,31 zł 4 917,52 zł 2 061,19 zł 1 033,17 zł 42 918,30 zł 38 681,31 zł 34 305,14 zł 30 017,14 zł 26 300,80 zł 22 877,16 zł 19 663,03 zł 16 797,26 zł 14 208,17 zł 11 382,66 zł 7 895,63 zł 4 699,56 zł 2 011,69 zł 982,98 zł Stan konta w ZUS (zasady waloryzacji przed 2004 r.) 45 060,06 zł 40 818,20 zł 36 741,81 zł 32 849,12 zł 29 146,59 zł 25 566,69 zł 22 043,17 zł 18 577,80 zł 15 163,37 zł 11 711,26 zł 8 214,63 zł 4 864,11 zł 2 035,55 zł 1 014,75 zł Źródło: Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej * konta w ZUS zostały zwaloryzowane, tak jak w przypadku osoby przechodzącej na emeryturę w lipcu 2013 r., ostatnia waloryzacja kwartalna za I kwartał 2013 r. Tabela 20. Relacja stanu konta do wartości opłaconych składek na II filar (tak jak do OFE) w zależności od rodzaju rachunku. (wariant uwzględniający w przypadku ZUS waloryzacje roczną i kwartalną). Rok rozpoczęcia pracy Stan konta w ZUS Stan rachunku w OFE Stan subkonta* w ZUS Stan konta w ZUS (zasady waloryzacji przed 2004 r.) Wartość opłaconych składek na II filar (tak jak do OFE)=100% 1 lipiec 1999 1 lipiec 2000 1 lipiec 2001 1 lipiec 2002 1 lipiec 2003 1 lipiec 2004 1 lipiec 2005 1 lipiec 2006 1 lipiec 2007 1 lipiec 2008 1 lipiec 2009 1 lipiec 2010 1 lipiec 2011 175% 170% 166% 162% 156% 151% 144% 138% 131% 126% 122% 119% 112% 107% 1 lipiec 2012 Źródło: Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej 156% 152% 149% 145% 141% 136% 131% 125% 120% 117% 114% 110% 105% 103% 155% 148% 140% 132% 127% 122% 117% 115% 115% 114% 109% 105% 103% 98% 162% 156% 150% 145% 140% 136% 131% 127% 122% 118% 113% 109% 104% 101% * konta w ZUS zostały zwaloryzowane, tak jak w przypadku osoby przechodzącej na emeryturę w lipcu 2013 r., ostatnia waloryzacja kwartalna za I kwartał 2013 r. 23 2.11. Indywidualne Konto Zabezpieczenia Emerytalnego 2.11.1. Podstawowe informacje o IKZE Ustawa z dnia 25 marca 2011 r. o zmianie niektórych ustaw związanych z funkcjonowaniem systemu ubezpieczeń społecznych wprowadziła zmiany do ustawy z dnia 20 kwietnia 2004 r. o indywidualnych kontach emerytalnych, umożliwiające założenie, obok funkcjonującego już IKE, dodatkowego indywidualnego IKZE. Regulacje dotyczące IKZE w dużej mierze oparte są na rozwiązaniach przyjętych w funkcjonujących już IKE. Zasadnicze różnice występują w rozwiązaniach dotyczących limitu wpłat oraz opodatkowania. W IKZE zastosowano preferencję podatkową polegającą na odliczaniu od podstawy opodatkowania podatkiem dochodowym od osób fizycznych wpłat na to konto. Natomiast opodatkowaniu podatkiem dochodowym, według skali podatkowej podlega wypłata z IKZE po zakończeniu okresu oszczędzania, zwrot środków zgromadzonych na tym koncie oraz wypłata środków osobie uprawnionej, po śmierci oszczędzającego. Jest to inne rozwiązanie niż przyjęte przy IKE, gdzie na to konto wpłacane są środki już po opodatkowaniu, a wypłata zarówno dla oszczędzających jak i uprawnionych jest zwolniona z podatku dochodowego. W przeciwieństwie do limitu wpłat na IKE, który jest ustalany kwotowo na dany rok i taki sam dla wszystkich oszczędzających, limit wpłat na IKZE jest zależny od wysokości kwoty stanowiącej podstawę wymiaru składki na ubezpieczenie emerytalne, ustalonej dla oszczędzającego za rok poprzedni. Stąd wysokość limitu wpłat nie jest jednakowa dla wszystkich oszczędzających na IKZE. Prawo do wpłat na IKZE przysługuje osobie, która ukończyła 16 lat. Osoba małoletnia może dokonywać wpłat na IKZE tylko w roku kalendarzowym, w którym uzyskuje dochody z pracy wykonywanej na podstawie umowy o pracę. Na IKZE może gromadzić oszczędności wyłącznie jeden oszczędzający. Również w przypadku IKZE nie ma możliwości prowadzenia wspólnego konta np. dla małżonków. IKZE można założyć bez względu na to, czy posiada się już IKE i czy jest się uczestnikiem PPE. Wpłaty dokonywane na IKZE w roku kalendarzowym nie mogą przekroczyć kwoty odpowiadającej równowartości 4% podstawy wymiaru składki na ubezpieczenie emerytalne, ustalonej dla oszczędzającego za rok poprzedni, nie więcej jednak niż 4% kwoty ograniczenia rocznej podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe1, tj. 30-krotności Ogłoszonej na podstawie art. 19 ust. 10 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz. U. z 2009 r. Nr 205, poz. 1585, z późn. zm.). 1 24 przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia w gospodarce na rok poprzedni, która w 2011 r. wyniosła 100 770 zł. Tak więc przy 4% limicie, maksymalna wpłata na IKZE nie mogła przekroczyć w 2012 r. kwoty 4 030,80 zł. Tabela 21. Maksymalny limit wpłat na IKZE w latach 2012 – 2013. Rok 2012 2013 Kwota limitu 4030,80 4 231,20 Pewne odstępstwo od tej zasady przewidziano dla osób osiągających niskie dochody, których podstawa wymiaru składki na ubezpieczenie emerytalne jest niska, a które chciałyby dokonywać większych wpłat na IKZE. Osobom tym, w przypadku, gdy kwota odpowiadająca równowartości 4% podstawy wymiaru składki na ubezpieczenie emerytalne, ustalonej dla nich za rok poprzedni nie przekracza 4% równowartości 12-krotności minimalnego wynagrodzenia za pracę, umożliwiono dokonanie w roku kalendarzowym wpłaty na IKZE do wysokości 4% równowartości 12-krotności minimalnego wynagrodzenia za pracę w poprzednim roku kalendarzowym. Warunkiem skorzystania z odliczenia podatkowego jest posiadanie tylko jednego IKZE. Indywidualne Konto Zabezpieczenia Emerytalnego może być prowadzone przez zawarcie umowy z: 1) funduszem inwestycyjnym; 2) podmiotem prowadzącym działalność maklerską o świadczenie usług polegających na wykonywaniu zleceń nabycia lub zbycia instrumentów finansowych i prowadzenie rachunku papierów wartościowych oraz rachunku pieniężnego; 3) zakładem ubezpieczeń – ubezpieczenia na życie z ubezpieczeniowym funduszem kapitałowym; 4) bankiem o prowadzenie rachunku bankowego; 5) dobrowolnym funduszem emerytalnym prowadzonym przez powszechne towarzystwo emerytalne. Przeniesienie środków zgromadzonych na IKZE możliwe jest tylko do innej instytucji prowadzącej IKZE, z którą oszczędzający zawarł umowę o prowadzenie IKZE. Ustawa nie przewiduje możliwości dokonania wypłaty transferowej na IKE lub do PPE. Wypłaty transferowe środków zgromadzonych przez oszczędzającego między instytucjami prowadzącymi IKZE, a także wypłaty transferowe dokonane na IKZE osoby uprawnionej na wypadek śmierci oszczędzającego, są zwolnione z opodatkowania. Ponadto w 2012 r. istniała możliwość przeniesienia środków zgromadzonych przez oszczędzającego na IKE 25 do IKZE. Przeniesienie to stanowi wpłatę środków na IKZE, która podlega odliczeniu od podatku dochodowego. Nadwyżka tej wpłaty ponad limit wpłat przypadający w danym roku podatkowym podlega odliczeniu w kolejnych latach, z tym, że w okresie odliczeń od dochodu środków przeniesionych z IKE na IKZE, oszczędzającemu nie przysługuje prawo do wpłat na IKZE. Z konta IKZE nie można wycofać części zgromadzonych środków, tak jak z konta IKE. Z IKZE możliwy jest zwrot wszystkich środków zgromadzonych na tym koncie. Zwrot środków podlega opodatkowaniu podatkiem dochodowym od osób fizycznych, wg skali podatkowej. Wypłata środków zgromadzonych na IKZE następuje wyłącznie: 1) na wniosek oszczędzającego, po osiągnięciu przez niego wieku 65 lat oraz pod warunkiem dokonywania wpłat na IKZE co najmniej w 5 latach kalendarzowych; 2) w przypadku śmierci oszczędzającego – na wniosek osoby uprawnionej. Środki zgromadzone przez oszczędzającego na IKZE mogą być, w zależności od wniosku oszczędzającego, wypłacone jednorazowo lub w ratach. Wypłata w ratach następować będzie przez co najmniej 10 lat, chyba że okres oszczędzania w ramach IKZE był krótszy (jednak nie mniej niż 5 lat). W takim przypadku wypłata środków będzie mogła być pobierana przez okres równy okresowi oszczędzania, tj. okresowi, w jakim dokonywane były wpłaty. Środki wypłacane po zakończeniu oszczędzania na IKZE są opodatkowane podatkiem dochodowym od osób fizycznych, wg skali podatkowej. W przypadku wypłaty jednorazowej oszczędzający wykaże kwotę wypłaty z IKZE – na podstawie informacji otrzymanej z instytucji dokonującej wypłaty – w zeznaniu składanym za rok, w którym tę wypłatę otrzymał. Natomiast przy wypłacie w ratach, podatek będzie pobierany w formie zaliczek przez płatnika (instytucję wypłacającą). Oszczędzający może w umowie o prowadzenie IKZE wskazać osobę uprawnioną do środków zgromadzonych na IKZE, w przypadku jego śmierci. W takim przypadku, wypłata środków zgromadzonych na IKZE następuje na wniosek osoby uprawnionej. Wypłata środków zgromadzonych na IKZE zmarłego oszczędzającego na rzecz osoby uprawnionej podlega opodatkowaniu PIT, wg skali podatkowej. 2.11.2. Liczba oraz wartość aktywów IKZE Na dzień 31grudnia 2012 r. IKZE prowadziło: 7 zakładów ubezpieczeń, 12 funduszy inwestycyjnych, 4 podmioty prowadzące działalność maklerską, Spółdzielcza Grupa Bankowa oraz 9 dobrowolnych funduszy emerytalnych zarządzanych przez powszechne 26 towarzystwo emerytalne. Instytucje finansowe prowadziły 496 821 IKZE. Łączna wartość zgromadzonych aktywów na tych kontach wyniosła 52,8 mln zł. Tabela 22. Liczba oraz wartość aktywów IKZE wg stanu na dzień 31 grudnia 2012 r. w tym prowadzone przez: podmioty towarzystwa Ogółem zakłady prowadzące funduszy banki ubezpieczeń działalność inwestycyjnych maklerską liczba IKZE (w szt.) 363 399 5 202 559 19 496 821 wartość aktywów IKZE (w tys. zł) 36 393 7 973 1 673 40 52 882 dobrowolne fundusze emerytalne zarządzane PTE 127 642 6 803 Źródło: Urząd Komisji Nadzoru Finansowego. W pierwszym roku funkcjonowania IKZE zostało otwartych 504 072 konta, z czego ok. 7,2 tys. IKZE zostało zamkniętych w wyniku podejmowanych przez oszczędzających decyzji o odstąpieniu od umowy o prowadzenie IKZE przed dokonaniem pierwszej wpłaty na konto. Po uwzględnieniu odstąpienia od umowy o prowadzenie IKZE, zrealizowanych wypłat oraz dokonanych zwrotów z IKZE, na dzień 31 grudnia 2012 r. funkcjonowało 496 821 IKZE. Do dnia 31 grudnia 2012 r. na IKZE przyjęto 31,9 mln zł pochodzących z 2 320 IKE. Najwięcej IKZE założono w zakładach ubezpieczeń oraz w dobrowolnych funduszach emerytalnych, jednak na większość kont w tych instytucjach oszczędzający nie dokonywali wpłat. Na ogólną liczbę 496 821 funkcjonujących na koniec grudnia 2012 r. IKZE, jedynie na 32 837 kont dokonano chociaż jednej wpłaty (ok. 6,6% IKZE było kontami aktywnymi). Podobnie rozkładał się udział IKZE zasilanych wpłatami w zakładach ubezpieczeń (5,69%) i w dobrowolnych funduszach emerytalnych (5,7%). Natomiast inaczej przedstawiał się ten wskaźnik w podmiotach prowadzących działalność maklerską (87,6%), w Spółdzielczej Grupie Bankowej (84,2%) oraz w funduszach inwestycyjnych (83,6%). Przeciętna wpłata oszczędzającego na IKZE wyniosła: 0,6 tys. zł w zakładach ubezpieczeń, 1,7 tys. zł w funduszach inwestycyjnych, w podmiotach prowadzących działalność maklerską 3,3 tys. zł, w Spółdzielczej Grupie Bankowej 2,5 tys. zł a w dobrowolnych funduszach emerytalnych 0,7 tys. zł (średnia wpłata dla rynku IKZE wyniosła 0,8 tys. zł). W 2012 r. zanotowano niewiele transferów pomiędzy instytucjami prowadzącymi IKZE. W tym okresie było 11 przyjętych wypłat transferowych, o łącznej wartości 29 tys. zł, a dokonanych wypłat transferowych było 17, o łącznej wartości 166 tys. zł. 27 2.11.3. Struktura wiekowa oszczędzających na IKZE W 2012 r. 50,7% wszystkich IKZE należało do kobiet a 49,3% do mężczyzn. Biorąc pod uwagę liczbę osób posiadających IKZE według płci i wieku, zarówno w grupie wiekowej do 30 lat jak i ponad 60 lat, dominują mężczyźni. W grupie osób najmłodszych mężczyźni byli posiadaczami 57,4 tys. IKZE, tj. o prawie 15,8 tys. (tj. o 38%) kont więcej niż kobiety. W grupie najstarszej mężczyźni mieli 4,2 tys. IKZE, tj. ponad dwukrotnie więcej niż kobiety. Natomiast w kategoriach wiekowych od 41 lat do 60 lat więcej IKZE posiadają kobiety. W grupie wiekowej od 41 lat do 50 lat kobiety miały 74,8 tys. IKZE, tj. o jedną czwartą więcej niż mężczyźni, a w grupie wiekowej od 51 lat do 60 lat kobiety miały 66,4 tys. IKZE, tj. o prawie jedną piątą kont więcej niż mężczyźni. Natomiast w grupie wiekowej od 31 lat do 40 lat udział w IKZE dla obu płci kształtował się na poziomie ok. 50% z lekką przewagą mężczyzn. W 2012 r. ponad 27% IKZE było prowadzone zarówno dla grupy osób w wieku od 31 lat do 40 lat oraz dla grupy osób w wieku od 41 lat do 50 lat. W tym samym czasie 24,5% wszystkich oszczędzających w IKZE stanowiła zarówno grupa osób w wieku od 51 lat do 60 lat. 19,9 % oszczędzających w IKZE stanowiły osoby w wieku do 30 lat. Resztę, tj. 1,3 % IKZE było założone przez osoby powyżej 60. roku życia. Tabela 23. Liczba IKZE wg wieku i płci. 2012 r. ogółem liczba oszczędzających w IKZE w tys. w tym do 30 lat 31-40 lat 41-50 lat 51-60 lat ponad 60 lat mężczyźni kobiety 497 252 245 41,6 67,4 74,8 66,4 1,7 57,4 67,8 59,7 55,5 3,7 w tys. 99,0 135,2 134,5 121,9 5,4 Źródło: Urząd Komisji Nadzoru Finansowego. 28 2.11.4. Wypłaty i zwroty z IKZE W 2012 r. instytucje finansowe prowadzące IKZE zrealizowały 17 wypłat w formie jednorazowej, na łączną kwotę 2 tys. zł. w tym 15 wypłat o łącznej wartości 1 tys. zł zrealizowały zakłady ubezpieczeń i po 1 wypłacie fundusze inwestycyjne oraz dobrowolne fundusze emerytalne. Tabela 24. Liczba i wartość wypłat z IKZE wg stanu na dzień 31 grudnia 2012 r. w tym prowadzone przez: liczba wypłat z IKZE (w szt.) wartość wypłat z IKZE (w tys. zł) zakłady ubezpieczeń towarzystwa funduszy inwestycyjnych podmioty prowadzące działalność maklerską banki dobrowolne fundusze emerytalne zarządzane przez PTE 17 15 1 0 0 1 2 1 1 0 0 0 IKZE ogółem Źródło: Urząd Komisji Nadzoru Finansowego. Dyspozycje zwrotu środków z IKZE zostały głównie zrealizowane przez zakłady ubezpieczeń (98% wszystkich zwrotów), najwyższe przeciętne kwoty wypłacono rezygnującym z IKZE w funduszach inwestycyjnych, gdzie przeciętny zwrot wyniósł 12,3 tys. zł (dla porównania: ogółem przeciętny zwrot to kwota nieco ponad 1 tys. zł). Tabela 25. Liczba i wartość zwrotów z IKZE wg stanu na dzień 31 grudnia 2012 r. w tym prowadzone przez: IKZE liczba zwrotów z IKZE (w szt.) wartość zwrotów z IKZE (w tys. zł) podmioty prowadzące działalność maklerską banki dobrowolne fundusze emerytalne zarządzane przez PTE ogółem zakłady ubezpieczeń towarzystwa funduszy inwestycyjnych 5 043 4 969 35 0 0 39 5 287 4 703 429 0 0 155 Źródło: Urząd Komisji Nadzoru Finansowego. 29 3. Debaty publiczne Po prezentacji przez: Wiceprezesa Rady Ministrów – Ministra Finansów i Ministra Pracy i Polityki Społecznej w dniu 26 czerwca 2013 r. dokumentu „Przegląd funkcjonowania systemu emerytalnego. Bezpieczeństwo dzięki zrównoważeniu.” rozpoczęły się ponad dwumiesięczne, szerokie debaty nad dokumentem. 3.1. Debaty emerytalne W ramach przeglądu w Ministerstwie Pracy i Polityki Społecznej odbyły się cztery debaty emerytalne (w dniach 4 lipca, 18 lipca, 22 lipca i 24 lipca br.), w trakcie których przedstawiciele różnych środowisk mieli możliwość podzielenia się poglądami, co do prezentowanych przez autorów przeglądu propozycji zmian systemu emerytalnego. W toku otwartej dyskusji przeprowadzonej w duchu możliwie szerokiego dialogu społecznego, obejmującej swoim zasięgiem reprezentantów m.in. powszechnych towarzystw emerytalnych, Ministra Finansów, Ministra Pracy i Polityki Społecznej, twórców reformy emerytalnej z 1999 r., środowisk naukowych i eksperckich, organizacji pracodawców i związków związkowców, Giełdy Papierów Wartościowych, Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, zarysowane zostały stanowiska poszczególnych interesariuszy. Pełny zapis stenograficzny debat jest dostępny na stronach internetowych MPiPS. 3.2. Zgłoszone uwagi i opinie. Opinie i uwagi zgłosiły związki zawodowe (OPZZ, Forum Związków Zawodowych), organizacje pracodawców (Konfederacja Lewiatan, Business Centre Club, Pracodawcy RP), przedstawiciele rynku finansowego: Izba Domów Maklerskich, Izba Gospodarcza Towarzystw Emerytalnych, Izba Zarządzających Funduszami i Aktywami, Giełda Papierów Wartościowych, Związek Banków Polskich oraz Koalicja na rzecz rynku kapitałowego: Izba Domów Maklerskich, Stowarzyszenie Emitentów Giełdowych, Związek Maklerów i Doradców, Polskie Stowarzyszenie Inwestorów Kapitałowych, Stowarzyszenie Inwestorów Indywidualnych oraz Towarzystwo Ekonomistów Polskich, Polski Związek Emerytów, Rencistów i Inwalidów, a także Komitet Obywatelski do Spraw Bezpieczeństwa Emerytalnego. Ogólnopolskie Porozumienie Związków Zawodowych pozytywnie oceniło rekomendacje dotyczące bezpiecznego zredukowania budżetowych kosztów funkcjonowania OFE i ograniczenia w długim okresie udziału OFE w kapitalizacji giełdy. Poparło zmianę 30 zasad wyboru OFE (wprowadzenie dobrowolności uczestnictwa) i sposobu wynagradzania PTE. Według OPZZ konieczne jest uzupełnienie dokumentu o rekomendacje dotyczące odpowiedzialności OFE oraz uprawnień ubezpieczonych ze względu na przedmiotowe traktowanie członków OFE. Pozytywnie zostały ocenione: wypłaty całości emerytury z ZUS, likwidacja części tzw. nieakcyjnej, która powinna być uzupełnieniem wprowadzenia dobrowolności udziału w części kapitałowej systemu emerytalnego (OPZZ zgłaszało od lat taki postulat). Okres na podjęcie decyzji przez ubezpieczonego powinien być znacznie dłuższy i wynosić 6-12 miesięcy. Zdaniem OPZZ kontrowersyjna jest propozycja zastosowania suwaka bezpieczeństwa, ze względu na możliwość znacznego zmniejszenia środków w wyniku złej koniunktury i braku możliwości nadrobienia strat. Dodatkowo OPZZ postuluje oskładkowanie umów zlecenia, ograniczenie opłat PTE, wprowadzenie do rad nadzorczych PTE przedstawicieli ubezpieczonych oraz proponuje ulgi w III filarze systemu emerytalnego. OPZZ podtrzymuje zgłoszoną wcześniej deklarację aktywnego udziału w realizacji wniosku w zakresie działań edukacyjnych na rzecz rozwoju dobrowolnych ubezpieczeń emerytalnych, szczególnie pracowniczych programów emerytalnych. Forum Związków Zawodowych opowiada się za daniem obywatelom możliwości wyboru odprowadzania składek do ZUS lub do OFE (decyzja w zakresie nowych składek). Zdaniem FZZ reforma OFE jest niezbędna, konieczna jest zmiana opłat za zarządzanie i uzależnienie ich od osiąganych wyników inwestycyjnych, gdyż OFE powinny konkurować stopą zwrotu. FZZ postuluje sprofilowanie ryzyka i podział oszczędzających w OFE na dwie grupy. Członkowie OFE powinni mieć możliwość podjęcia decyzji, w jakim momencie ma nastąpić przeniesienie środków i przez jaki okres czasu chcą by ich składki były inwestowane bardziej lub mniej ryzykownie. FZZ proponuje przekształcenie PTE w TFI. Zdaniem FZZ najważniejsze jest bezpieczeństwo systemu emerytalnego i ochrona ubezpieczonych, ale o poziomie tego bezpieczeństwa powinien każdy obywatel decydować indywidualnie. FZZ proponuje wprowadzenie zachęt do korzystania z produktów III filarowych, np. podwyższenie limitu gromadzonych środków, przy zryczałtowanym podatku 5-8% kwot wypłacanych z konta. Opinia Konfederacji Lewiatan została podzielona na dwie części: ocenę Przeglądu jako Oceny Skutków Regulacji ex-post oraz ocenę właściwą „Przeglądu…”, diagnozę i ocenę zawartych rekomendacji. W ocenie Konfederacji dokument koncentruje się wyłącznie na funkcjonowaniu OFE, nie wspomina o IKE i IKZE, brak jest propozycji zmian w III filarze systemu emerytalnego. Przegląd nie zajmuje się również problemami I filara systemu 31 emerytalnego jak również nie omawia dyskutowanych od dawna propozycji zmian w regulacjach OFE podnoszących ich efektywność. Na nowo powinien zostać określony sposób oceny efektów działania OFE, poprzez wprowadzenie benchmarku zewnętrznego, musi zostać również podniesiony limit dla inwestycji zagranicznych w związku z wyrokiem Trybunału Sprawiedliwości UE z grudnia 2011 r. Według Konfederacji Lewiatan, w Przeglądzie opracowanym przez Ministerstwo Finansów i Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej przeszacowuje się negatywny wpływ OFE na finanse publiczne, niedoszacowując pozytywnego wpływu OFE na gospodarkę, wzrost gospodarczy, rynek kapitałowy. Konfederacja Lewiatan podkreśla, że żadne z zamieszczonych w opinii stanowisk (NBP, GPW, KNF) nie rekomenduje marginalizacji II filaru systemu emerytalnego ani jego likwidacji, wręcz przeciwnie wskazują na niezbędne kierunki reform w systemie emerytalnym. Według Konfederacji Lewiatan, żadna z rekomendacji zawartych w „Przeglądzie…” nie jest możliwa do zaakceptowania, ponieważ wszystkie propozycje zwiększają ryzyko nadmiernego zadłużenia państwa w przyszłości i grożą skutkami przeciwnymi do tytułu Przeglądu „Bezpieczeństwo dzięki zrównoważeniu”. Przeglądowi przyświeca jeden cel – zmniejszenie długu publicznego związanego z transferami części składki (cel fiskalny MF). W każdym z proponowanych wariantów wynik będzie taki sam; zamiast dywersyfikacji ryzyka, ryzyko dla przyszłych emerytów zostanie zwiększone, a w konsekwencji wysokość przyszłych świadczeń może być niższa a nie wyższa jak sugeruje raport. Konfederacja Lewiatan postuluje nieprzyjmowanie raportu w takim kształcie przez Radę Ministrów i przeprowadzenie powtórnego rzetelnego obiektywnego całościowego przeglądu systemu emerytalnego uwzględniającego postulaty i stanowiska uczestników debaty. Materiał zawiera: stanowisko Konfederacji Lewiatan do raportu, ocenę proponowanych rozwiązań, ocenę prawną poszczególnych wariantów oraz opracowanie Instytutu Allerhanda „Konstytucyjnoprawna ocena rekomendacji dotyczących II filara systemu emerytalnego zawartych w rządowym przeglądzie funkcjonowania systemu emerytalnego z dnia 26 czerwca 2013 r.”. Według Business Centre Club, każdy z wariantów rekomendowanych w Przeglądzie prowadzi do wygaszenia filaru kapitałowego i likwidacji OFE. Stanowisko BCC wskazuje na ryzyka, które pomija Przegląd (ryzyko pogłębienia ekspozycji polskiego długu publicznego na zaburzenia na rynkach zagranicznych, dopłat do minimalnych emerytur, niedorozwoju dobrowolnych ubezpieczeń emerytalnych). Wg BCC raport podtrzymuje mit o równoważeniu się systemu emerytalnego w długim horyzoncie czasu. BCC wskazuje, że rozmiar deficytu jest na ogół celem a nie wynikiem polskiej polityki fiskalnej. 32 Według BCC przejęcie przez Skarb Państwa nagromadzonych w II filarze środków ma pomóc w wyjściu z procedury nadmiernego deficytu bez politycznie bardziej kosztownych reform finansów publicznych. Resorty pracy i finansów powinny dokonać rzetelnego przeglądu całości systemu emerytalnego, a nie wyłącznie OFE. Pracodawcy RP dostrzegają problem zbyt wysokich opłat pobieranych przez PTE oraz braku modelu wspierającego konkurencję. Wprowadzając w 2011 r. zmiany związane z funkcjonowaniem II filara systemu kapitałowego, rząd zapowiedział modyfikację sposobu wynagradzania PTE, która doprowadziłaby do zwiększenia efektywności OFE, przy równoczesnym obniżeniu wysokości pobieranych opłat. Obietnica ta nie została jak dotąd spełniona, co powoduje że kolejni członkowie OFE osiągają potencjalnie niższe stopy zwrotu i będą pobierali w przyszłości niższe świadczenia. Oceniają sugestię o pasywnym zarządzaniu OFE jako niebezpieczną, gdyż w przypadku zastosowania takiej strategii przez podmioty posiadające znaczący udział w rynku, jego funkcjonowanie mogłoby zostać zaburzone. W opinii Pracodawców RP najkorzystniejszym rozwiązaniem byłoby przekazanie nieakcyjnej części OFE do ZUS z możliwością powierzenia jej zarządzania instytucjom trzecim. Biorąc pod uwagę m.in. ryzyko tzw. złej daty oraz korzyści wynikające z budowy zdywersyfikowanego portfela, zasadne byłoby pozwolenie OFE na nabywanie komercyjnych papierów dłużnych, co chroniłoby środki członków OFE przed spadkami na rynku akcji. Koalicja na rzecz rynku kapitałowego: Izba Domów Maklerskich, Stowarzyszenie Emitentów Giełdowych, Związek Maklerów i Doradców, Polskie Stowarzyszenie Inwestorów Kapitałowych, Stowarzyszenie Inwestorów Indywidualnych apeluje o wypracowanie takich rozwiązań dotyczących OFE, które nie będą oznaczać destabilizacji polskiego rynku kapitałowego oraz osłabienia możliwości finansowania polskich przedsiębiorstw przez krajowy kapitał. Koalicja stoi na stanowisku, że OFE są kluczowym akcjonariuszem w setkach prywatnych firm, filarem sukcesu polskiego rynku kapitałowego oraz polskiej gospodarki, a przejęcie przez ZUS akcji stanowiłoby zagrożenie dla stabilności rynku kapitałowego. Rekomenduje: ostateczne rozwiązania powinny mieć charakter systemowy i kompleksowy, a nie tylko odnosić się do II filara, odrzucenie formuły dobrowolności uczestnictwa w OFE, gdyż możliwość praktycznie dowolnego zdefiniowania zasad dobrowolności prowadzić może do transferu praktycznie wszystkich środków z OFE do ZUS, pozostawienie w portfelach inwestycyjnych OFE instrumentów odpowiadających w swej strukturze dzisiejszym obligacjom Skarbu Państwa. 33 Wg instytucji rynku kapitałowego (opinia Izby Domów Maklerskich) ograniczenie roli OFE zmniejszy firmom dostęp do kapitału i zwiększy w skali makro ryzyko finansowania firm. W portfelu muszą pozostać instrumenty dłużne odpowiadające strukturze obligacjom Skarbu Państwa. Istnieje konieczność wprowadzenia systemowych rozwiązań stymulujących rozwój III filaru. Natomiast według Izby Zarządzających Funduszami i Aktywami, wprowadzenie dobrowolności w filarze kapitałowym oznacza demontaż jednego z fundamentów zreformowanego w 1999 r. sytemu emerytalnego. System nie wymaga rewolucji a jedynie niezbędnej ewolucji, przez rozsądną korektę efektywności OFE, ustawowego określenia zasad wypłat emerytur i wprowadzenia mechanizmów usprawniających funkcjonowanie systemu. Zaproponowane zmiany w każdym wariancie będą miały negatywny wpływ na rynek. Według IZFiA, próba pozbycia OFE części aktywów o charakterze obligacyjnym zrodzi szereg problemów zarówno dla ZUS jak i OFE. ZUS potrzebując środków na bieżące wypłaty emerytur, zmuszony będzie do szybkiego upłynniania obligacji, co w ich przypadku jest niezwykle trudne i nieopłacalne oraz ryzykowne dla gospodarki. Sprzedaż dużej liczby obligacji przed terminem ich wykupu wiązać się będzie niewątpliwie z ich przeceną, z opłakanym skutkiem dla krajowego budżetu. Stworzenie klasycznych akcyjnych funduszy to utrata płynności jednorodzajowych aktywów zgromadzonych w portfelach OFE i wzrost ryzyka inwestycyjnego dla oszczędzających, którzy w przypadku profilu akcyjnego, bez możliwości zbalansowania ryzyka bezpieczniejszymi papierami dłużnymi narażeni będą na wyższe straty, w związku z brakiem stabilności na rynku akcji. W ocenie IZFiA propozycja dotycząca sposobu wypłat polegająca na przesuwaniu środków zgromadzonych w OFE do ZUS na 10 lat przed osiągnięciem wieku emerytalnego nie będzie spełniać wymogu zapewnienia bezpieczeństwa systemu emerytalnego i ochrony interesu ubezpieczonych. Rekomendacje Przeglądu zmierzają w kierunku likwidacji II filaru systemu emerytalnego, przeniesienia środków do ZUS z zamiarem spożytkowania ich na bieżące emerytury, co oznacza demontaż reformy emerytalnej z 1999 r. Przegląd poświęcony głównie analizie II filaru miał na celu wyszukanie argumentów wskazujących na konieczność likwidacji OFE dla doraźnych potrzeb finansowych. Niezbędnym jest dokonanie pełnego przeglądu całości systemu emerytalnego oraz przedstawienie harmonogramu systemowych działań, uwzględniając zgłoszone w debatach uwagi. Dodatkowo, nie poświęca się miejsca dobrowolnemu oszczędzaniu na emeryturę w ramach produktów III filaru systemu emerytalnego. W opinii IZFiA obecne rozwiązania zastosowane przy IKZE stanowią bardzo słaby bodziec do korzystania z tej formy oszczędzania, co więcej ulga ta jest zbyt 34 skomplikowana. Pożądana jest modyfikacja obecnych form zachęt podatkowych dla oszczędzających w ramach IKZE, m.in. poprzez zwolnienie wypłat środków z IKZE z podatku dochodowego w ogóle. IZFiA przekazała założenia i propozycje zmian wraz z uzasadnieniem do: ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych w związku z ustawą o indywidualnych kontach emerytalnych oraz indywidualnych kontach zabezpieczenia emerytalnego – w zakresie IKZE, ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych oraz ustawy o pracowniczych programach emerytalnych, oraz uwagi o charakterze szczegółowym do ustaw regulujących długoterminowe oszczędzanie obywateli. Giełda Papierów Wartościowych wskazuje na pozytywną rolę OFE na rynku kapitałowym, uważa, że bez zmian dotychczasowych zasad działania może dojść do istotnego pogorszenia atrakcyjności publicznego rynku kapitałowego. Wskazując na najistotniejszy z punktu widzenia rynku giełdowego parametr świadczący o jego atrakcyjności tj. płynność obrotu, uważa, że OFE w polskich spółkach giełdowych osiągnęły stosunkowo wysoki poziom zaangażowania i w niektórych przypadkach przekroczyły już poziom, który można uznać za optymalny, co wpływa na malejącą płynność całego rynku. Giełda rekomenduje pierwszy wariant zmian zaproponowany w Przeglądzie tj. likwidację części obligacyjnej OFE. Ponadto m.in.: zmianę limitów inwestycyjnych oraz zmiany w polityce lokacyjnej również przez zwiększenie limitów inwestycji zagranicznych, zmianę w zakresie wynagradzania i premiowania PTE, ustalenie benchmarku zewnętrznego, uzależnienie wynagrodzeń PTE od wyników. Proponuje szereg zmian w zakresie III filara. Związek Banków Polskich uznał za uzasadnione debaty mające na celu poszukiwanie źródeł obniżania kosztów systemu emerytalnego lub optymalizacji jego wyników z punktu widzenia wysokości wypłacanych w przyszłości emerytur. Podkreślił, że specyfika tego obszaru wymaga zachowania niezbędnej równowagi pomiędzy roczną perspektywą wpływów i wydatków budżetowych a długoterminowym interesem społeczeństwa i gospodarki. Związek uznał za w znacznej mierze uzasadnioną negatywną ocenę różnych aspektów działalności OFE, jak np. mało efektywną alokację środków przez OFE, konieczne zwiększenie podaży skarbowych papierów wartościowych i wynikające z tego zwiększenie deficytu finansów publicznych, wysokie opłaty, mały udział w obrocie na rynku regulowanym czy też znikomy poziom konkurencji pomiędzy poszczególnymi funduszami. Związek Banków Polskich zwrócił uwagę, że radykalizm wyrażanych poglądów przez 35 niektóre instytucje rządowe może mieć negatywny wpływ na poczucie bezpieczeństwa socjalnego Polaków. Zdaniem Związku, celem wszystkich uczestników debaty powinno być osiągnięcie rozsądnego kompromisu i przekazanie polskiej opinii publicznej oraz polskim i zagranicznym uczestnikom rynku finansowego wyraźnego sygnału, że wypracowane rozwiązania lepiej odpowiadają na obecne wyzwania oraz modyfikują dotychczasowy system w kierunku optymalizacji jego efektów dla gospodarki oraz stabilności systemu emerytalnego. Za niepokojące Związek uznał zredukowanie debaty wyłącznie do kwestii funkcjonowania OFE oraz ich wpływu na wysokość deficytu budżetowego. Tematem dyskusji powinna być przyszłość systemu emerytalnego oraz wszystkich jego elementów, w tym Zakładu Ubezpieczeń Społecznych. Koniecznym jest dokonanie ponownego przeglądu maksymalnych dopuszczalnych limitów inwestycyjnych OFE w kierunku zachęcania ich do udziału w długoterminowych przedsięwzięciach gospodarczych (np. naturalny partner w realizacji Programu „Inwestycje Polskie”). Cennym wnioskiem z rządowego raportu jest stwierdzenie, że należy podjąć działania zwiększające motywację Polaków do samodzielnego oszczędzania na przyszłą emeryturę. W tym kontekście Związek proponuje przeprowadzenie analiz na temat przyczyn porażki rynkowej IKE i IKZE, gdyż doświadczenia te powinny stanowić punkt wyjścia do tworzenia rozwiązań prawnych zachęcających do długoterminowego oszczędzania. Izba Gospodarcza Towarzystw Emerytalnych postuluje nieprzyjmowanie Przeglądu, powołanie zespołu ekspertów, który wypracuje kompromisowe rozwiązanie zmian w systemie emerytalnym, odpowiadające na bieżące potrzeby sektora finansów publicznych oraz interesy obecnych i przyszłych emerytów oraz wprowadzenie przepisów, które jednoznacznie określą, że środki zgromadzone w OFE są własnością członków funduszy emerytalnych. Punktem wyjścia do prac zespołu powinny być rekomendacje Europejskiego Kongresu Finansowego. Wg IGTE treść Przeglądu podporządkowana jest jednoznacznej tezie o potrzebie marginalizacji OFE. Raport również nie zawiera propozycji zmian w III filarze systemu emerytalnego. Opracowanie IGTE zawiera stanowisko IGTE do Przeglądu, materiał P. Lewandowskiego „Dobrowolność uczestnictwa w OFE – analiza potencjalnych skutków oraz rekomendacje EKF dotyczące reformy systemu emerytalnego. Zgodnie z rekomendacjami EKF: celem reformy powinno być zwiększenie bezpieczeństwa finansów publicznych państwa, należy podjąć działania zmierzające do zaliczenia OFE do sektora finansów publicznych co najmniej w części obligacyjnej portfela funduszy emerytalnych 36 (wyodrębnienie subfunduszu obligacji skarbowych z aktywów OFE, przekazanie własności aktywów tego subfunduszu z OFE do ZUS oraz pozostawienie w gestii OFE/PTE zarządzania tymi aktywami) przy proporcjonalnie dzielonej składce przekazywanej z ZUS do OFE, należy podjąć rozmowy na temat traktowania OFE w Europejskim Systemie Rachunków Narodowych i Regionalnych ESA2010, należy wprowadzić rozwiązania podnoszące konkurencyjność i efektywność OFE (ustalenie zewnętrznego benchmarku, uzależnienie opłaty za zarządzanie od rentowności). IGTE przekazało dodatkowo, w dniu 30 sierpnia br. pismo nawiązujące do Stanowiska Izby Gospodarczej Towarzystw Emerytalnych w sprawie Przeglądu. W piśmie tym IGTE wskazuje, że należy wypracować rozwiązanie, które łagodząc skutki istnienia OFE dla statystyki finansów publicznych w okresie przejściowym – pozwoli zachować korzyści, jakie filar kapitałowy przynosi dla długotrwałej stabilności systemu emerytalnego, bezpieczeństwa ubezpieczonych oraz dla wzrostu gospodarczego Polski. IGTE proponuje: wyodrębnienie subfunduszu obligacji skarbowych w aktywach OFE, których zarządzanie pozostałoby w gestii PTE, obowiązkowe stworzenie przez każde OFE funduszu bezpiecznego, inwestującego prawie wyłącznie w instrumenty dłużne, do którego trafiałaby stopniowo środki ubezpieczonych, w określonym wieku przed emeryturą, umożliwienie OFE inwestowania w instrumenty służące finansowaniu infrastruktury oraz na rynku niepublicznym, wprowadzenie systemu opłat powiązanych z osiąganymi wynikami i adekwatnych do prowadzonej przez PTE aktywności i bezpieczeństwa systemu oraz nowoczesnych regulacji w zakresie działalności inwestycyjnej umożliwiających finansowanie rozwoju realnej gospodarki, dokonanie przeglądu kosztów systemowych (gwarancja, koszty funkcjonowania ZUS, KDPW). Zdaniem Komitetu Obywatelskiego do spraw Bezpieczeństwa Emerytalnego, ocena Przeglądu koncentruje się na krytyce jego części diagnostycznej i stawia zarzut fundamentalnych błędów w ocenie faktów, stronniczych przemilczeń i zafałszowań oraz stawia tezę o niekonstytucyjności zaproponowanych rozwiązań. Komitet rekomenduje: 37 zmniejszenie dopłat z budżetu do repartycyjnego pierwszego filaru, KRUS oraz systemu budżetowego przez różnego rodzaju reformy: szybsze zrównanie i podwyższenie wieku emerytalnego i ograniczenie przywilejów emerytalnych, zwiększenie elastyczności systemu emerytalnego przez danie możliwości wyboru ubezpieczonym przechodzenia między filarami I oraz II w obie strony, ale przy zachowaniu równowagi w całkowitych przepływach zobowiązań, pozostawienie środków gromadzonych przez ubezpieczonych w drugim filarze nie tylko do osiągnięcia wieku emerytalnego, lecz także po jego przekroczeniu. Oznacza to, że niezbędne jest zrealizowanie pierwotnego celu reformy i opracowanie systemu dożywotnich świadczeń emerytalnych wypłacanych z kapitałowego filaru, podjęcie prac nad zmianą mechanizmu waloryzacji składek w pierwszym filarze emerytalnym, gdyż obecne reguły waloryzacji mają krótkookresowy horyzont i mogą odrywać przyszłe świadczenia z ZUS od ekonomicznych możliwości ich finansowania z wpływów składkowych. Postulat ten dotyczy również zrównania zasad waloryzacji zobowiązań państwa na kontach podstawowych i subkontach ZUS, gdyż zróżnicowany sposób ich waloryzacji nie ma żadnego uzasadnienia, usunięcie głównych dysfunkcji systemu OFE przez wdrożenie rozwiązań zaproponowanych w raporcie zespołu min. Boniego z 2010 r., czyli m.in. zewnętrznego benchmarku, silniejszego powiązania przychodów PTE ze wzrostem wartości jednostki uczestnictwa, wielofunduszowości oraz mechanizmu płynnego przechodzenia wraz z wiekiem do docelowego funduszu kapitałowego o minimalnym poziomie ryzyka, utrzymanie zapisów ustawy z 2011 roku dotyczących stopniowego powrotu składki emerytalnej do OFE do poziomu 3,5% w 2017 r. Zdaniem Towarzystwa Ekonomistów Polskich, Przegląd funkcjonowania systemu emerytalnego został poświęcony głównie analizie działania II filara, w szczególności sytuacji OFE, a nie całości systemu emerytalnego w Polsce. Wszystkie trzy zaproponowane warianty zmian znacząco ograniczają role II filara w polskim systemie emerytalnym, a w dłuższym okresie prowadzą do jego faktycznej likwidacji. W przeglądzie nieoszacowany został pozytywny wpływ OFE na rynek kapitałowy i polską gospodarkę przy jednoczesnym przeszacowaniu negatywnego wpływu na finanse publiczne. Przegląd nie zawiera głębszej oceny wpływu proponowanych rozwiązań na wysokość przyszłych świadczeń. Z niezrozumiałych przyczyn przedstawiono tylko jedną propozycję wypłat emerytur z II filara, która w fazie de kumulacji powraca do jednofilarowego i repartycyjnego systemu 38 opartego wyłącznie o ZUS. Korekty w systemie emerytalnym powinny dotyczyć głównie zmian efektywnościowych OFE, tak by fundusze były jeszcze bardziej korzystne i tańsze dla ubezpieczonych. Polski Związek Emerytów, Rencistów i Inwalidów dość pozytywnie ocenił wariant umożliwiający wprowadzenie dobrowolności udziału w części kapitałowej systemu emerytalnego. Jednak proponowany wybór przez ubezpieczonego jest ograniczony, gdyż przewiduje „ruch w jedną stronę”, bez możliwości rezygnacji/wystąpienia z ZUS. Zaproponowany 3-miesięczny termin wyboru jest zbyt krótki. Związek wyraził poparcie dla ograniczenia opłat pobieranych przez PTE. 3.3. Podsumowanie debaty publicznej. Przez okres ponad 2 miesięcy wszystkie zainteresowane strony mogły zarówno wypowiedzieć się w ramach czterech zorganizowanych w MPiPS debatach jak i przedstawić swoje uwagi i opinie w formie pisemnej. Podsumowując przedstawione w ramach debat stanowiska reprezentantów związków zawodowych, pracodawców i przedstawicieli rynku finansowego należy stwierdzić, że przegląd został uznany za niepełny i wymagający przepracowania ze względu na fakt, że dotyczy wyłącznie II filara systemu kapitałowego, nie wspominając o problemach części repartycyjnej systemu i nie rekomendując żadnego rozwiązania w zakresie wprowadzenia zachęt do oszczędzania w ramach dobrowolnego III filara. Jednak w zasadzie wszyscy wypowiadający uznali za zasadne poszukiwanie źródeł optymalizacji kosztów systemu emerytalnego i zapewnienie bezpieczeństwa obecnym i przyszłym świadczeniobiorcom. Przedstawiciele związków zawodowych, pracodawców, rynku kapitałowego pozytywnie odnieśli się do poniżej przedstawionych rekomendacji: 1) przekazanie części nieakcyjnej OFE (OPZZ, Pracodawcy RP, Giełda Papierów Wartościowych); 2) wypłata emerytur ze środków zgromadzonych w OFE przez ZUS (OPZZ); 3) umożliwienie ubezpieczonym dokonania wyboru czy chcą przekazywać składki do OFE (OPZZ, FZZ, Polski Związek Emerytów i Rencistów); 4) zwiększenie efektywności OFE (OPZZ, FZZ, Konfederacja Lewiatan, Pracodawcy RP, GPW, Związek Banków Polskich, IGTE, Towarzystwo Ekonomistów Polskich, Komitet Obywatelski do spraw Bezpieczeństwa Emerytalnego); 5) stymulacja III filaru (OPZZ, FZZ, IZFiA, GPW, Konfederacja Lewiatan, Pracodawcy RP). 39 4. Propozycje zmian Po przeprowadzeniu przeglądu funkcjonowania systemu emerytalnego Rada Ministrów przedkłada Sejmowi RP propozycje następujących zmian w porządku prawnym: 1. Przeniesienie wyrażonych obligacyjnymi zobowiązaniami Skarbu Państwa części uprawnień emerytalnych ubezpieczonych z OFE do ZUS. 2. Określenie zasad wypłaty emerytur ze środków zgromadzonych w OFE i sposobu przenoszenia uprawnień emerytalnych ubezpieczonych z OFE do ZUS. 3. Ustalenie nowej wysokości składki przekazywanej do OFE. 4. Umożliwienie ubezpieczonym dokonania wyboru czy chcą w dalszym ciągu przekazywać nową składkę do otwartych funduszy emerytalnych (w odniesieniu do przyszłych składek). 5. Likwidacja minimalnej stopy zwrotu i urynkowienie zasad inwestowania. 6. Rewizja systemu opłat i wynagrodzeń funduszy emerytalnych. 7. Stymulacja III filaru – zmiany w IKZE. 40 Ad. 1. Przeniesienie wyrażonych obligacyjnymi zobowiązaniami Skarbu Państwa części uprawnień emerytalnych ubezpieczonych z OFE do ZUS. Powyższe działanie sprowadza się do zmiany charakteru gwarancji wypłaty przyrzeczonych przez Państwo kwot z papieru wartościowego na bezpośrednie zobowiązanie wypłaty przyszłych emerytur na podstawie kwot zewidencjonowanych na subkontach ubezpieczonych, co pozwala na oszczędności wynikające z wyeliminowania pośredników. Działanie: a) przekazanie aktywów w łącznej kwocie stanowiącej 51,5% aktywów każdego OFE, b) zapisanie wynikających z przekazanych aktywów uprawnień emerytalnych ubezpieczonych na subkoncie prowadzonym przez ZUS i umorzenie obligacji skarbowych przekazanych do ZUS. Oczekiwane efekty: a) zmniejszenie relacji długu do PKB, b) oszczędności wynikające z niższych kosztów obsługi długu, c) likwidacja mechanizmu „jałowego” zaciągania przez sektor publiczny długu w celu przekazania otwartym funduszom emerytalnym środków, za które następnie fundusze nabywają ten sam dług, d) stworzenie instrumentów służących faktycznemu wspieraniu przez otwarte fundusze emerytalne realnej gospodarki (przez zakaz inwestycji w dług SP), e) pozostawienie w rękach PTE (prywatnych zarządzających) środków zaangażowanych w chwili obecnej w realną gospodarkę, f) obniżenie długu podniesie wiarygodność na rynkach i może mieć pozytywny wpływ na rating. 41 Ad. 2. Określenie zasad wypłaty emerytur ze środków zgromadzonych w OFE i sposobu przenoszenia uprawnień emerytalnych ubezpieczonych z OFE do ZUS. Działanie: a) uruchomienie „suwaka bezpieczeństwa” – przekazywanie zgromadzonego w OFE kapitału na fundusz emerytalny FUS i ewidencjonowanie na prowadzonym w ZUS subkoncie, na 10 lat przed osiągnięciem wieku emerytalnego, b) wymierzanie emerytury przez ZUS na podstawie środków zewidencjonowanych na koncie ubezpieczonego (I filar) i subkoncie (II filar). Oczekiwane efekty: a) uniknięcie ryzyka złej daty – stopniowe przenoszenie na subkonto w ZUS zmniejsza negatywne konsekwencje zawirowań rynkowych dla wysokości emerytur. Uwagi: a) środki przeniesione na subkonto będą podlegały obecnym zasadom waloryzacji wskaźnikiem równym średniorocznej dynamice wartości produktu krajowego brutto za ostatnich pięć lat. Kapitał zewidencjonowany na subkoncie podlega dziedziczeniu i podziałowi w przypadku ustania małżeńskiej wspólności majątkowej. W celu zapewnienia bezpieczeństwa i ochrony wartości środków zgromadzonych w OFE w ostatnim okresie oszczędzania na emeryturę proponuje się, by otwarty fundusz emerytalny zobligowany był do stopniowego umorzenia zgromadzonych na rachunku członka jednostek rozrachunkowych, w przypadku gdy otrzyma od ZUS informację o ukończeniu przez danego ubezpieczonego wieku o 10 lat niższego zamknięciu rachunku od obowiązujacego dla tej osoby, wieku emerytalnego, b) emerytura (również częściowa) jest wymierzana ubezpieczonego w otwartym funduszu emerytalnym. 42 po Ad. 3. Ustalenie nowej wysokości składki przekazywanej do OFE. Składka przekazywana do OFE zostanie ustalona w wysokości 2,92% co odpowiada 40% limitowi inwestycji otwartych funduszy emerytalnych w akcje przy pierwotnej wysokości składki przekazywanej do otwartych funduszy emerytalnych. Jednocześnie obniżenie poziomu składki przekazywanej do otwartych funduszy emerytalnych umożliwia takie zmiany w sposobie funkcjonowania funduszy, aby ich członkowie odnosili korzyści, jakie w długim okresie mogą generować rynki akcji i równocześnie byli dodatkowo (po uwzględnieniu suwaka bezpieczeństwa) zabezpieczeni przed ryzykiem istotnej utraty wartości kapitału emerytalnego w okresie bezpośrednio poprzedzającym osiągnięcie przez nich wieku emerytalnego. Oczekiwane efekty: a) zachowanie stymulującego dla gospodarki napływu środków przy jednoczesnym urealnieniu wysokości składki, b) ustalenie składki do OFE w wysokości 2,92% zapewnia napływ środków do realnej gospodarki (poziom 2,92% odpowiada limitowi inwestycji w akcje, ustalonemu wraz z wprowadzeniem reformy emerytalnej w 1999 r.). 43 Ad. 4. Umożliwienie ubezpieczonym dokonania wyboru, czy chcą w dalszym ciągu przekazywać nową składkę do otwartych funduszy emerytalnych (w odniesieniu do przyszłych składek). W związku z tym, że ok. 70% wszystkich członków otwartych funduszy emerytalnych nie miało możliwości podjęcia decyzji o swoim uczestnictwie w kapitałowej części systemu emerytalnego, należy wprowadzić mechanizm dobrowolności przekazywania nowych składek do otwartych funduszy emerytalnych. Dobrowolność uczestnictwa w otwartym funduszu emerytalnym dotyczyć będzie również osób rozpoczynających aktywność zawodową. Działanie: a) stworzenie możliwości podjęcia przez ubezpieczonych decyzji o przekazywaniu składki do OFE przez złożenie oświadczenia w ZUS, b) likwidacja mechanizmu losowania. Oczekiwane efekty: a) realizacja postulatu dobrowolności bez negatywnego wpływu na krajowy rynek kapitałowy, b) oszczędności wynikające z niższych kosztów finansowania ubytku składki w FUS i obsługi długu publicznego. 44 Ad.5. Likwidacja minimalnej stopy zwrotu i urynkowienie zasad inwestowania. Obecny system oceny efektywności inwestycji OFE opiera się przede wszystkim na średniej ważonej stopie zwrotu (benchmark wewnętrzny) i ustalonej na jej podstawie minimalnej wymaganej stopie zwrotu. Taki wewnętrzny benchmark dla OFE nie sprzyja podejmowaniu przez PTE, zarządzające otwartymi funduszami emerytalnymi długookresowych działań, które mogą podnieść efektywność inwestowania w postaci wyższej stopy zwrotu, gdyż wiążą się one ze wzrostem ryzyka konieczności pokrycia niedoboru w krótkim okresie czasu. W efekcie system inwestowania OFE charakteryzuje się ujednolicaniem portfeli (herding). Likwidacji minimalnej stopie zwrotu towarzyszyć będzie zmiana obecnych limitów inwestycyjnych. Działanie: a) likwidacja minimalnej stopy zwrotu, b) likwidacja Funduszu Gwarancyjnego, c) zmiana limitów inwestycyjnych w poszczególne kategorie lokat, d) rozszerzenie katalogu instrumentów finansowych mogących być przedmiotem lokat OFE, e) podwyższenie limitów inwestowania za granicą, w związku z realizacją wyroku Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej w sprawie C-271/09. Oczekiwane efekty: a) wyeliminowanie wady obecnego systemu, polegającej na dysproporcji między karami (koniecznością dopłaty do minimalnej stopy zwrotu) i nagrodami (rachunek premiowy) za efekty polityki inwestycyjnej, b) podniesienie efektywności OFE przez konkurencyjność w zakresie inwestowania i uzyskiwania wyższych stóp zwrotu, c) zapewnienie większej przejrzystości wyników inwestycyjnych OFE, d) pozostawienie swobody w kształtowaniu długookresowej polityki inwestycyjnej przez OFE, e) wykonanie wyroku Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej z dnia 21 grudnia 2011 r. w sprawie C-271/09. 45 Ad. 6. Rewizja systemu opłat i wynagrodzeń funduszy emerytalnych. Po wprowadzeniu zakazu akwizycji wzrosła rentowność zarządzających OFE powszechnych towarzystw emerytalnych – spadły ich koszty, ale nie ceny oferowanej przez nie usługi. Ponieważ w OFE pozostają aktywa wszystkich ubezpieczonych (nie ma możliwości rezygnacji z ich usług) konieczna jest regulacja opłat i wynagrodzeń funduszy. Działanie: a) obniżenie o połowę opłaty na rzecz ZUS za transfer składki do OFE, b) obniżenie o połowę maksymalnej wysokości opłaty od składki do poziomu 1,75 p.p. Oczekiwane efekty: a) wzrost wartości przyszłych emerytur, b) stymulacja przez właściwe opłaty zarządzających OFE do maksymalizacji stopy zwrotu netto. 46 Ad. 7. Stymulacja III filaru – zmiany w IKZE. Mając na uwadze bardzo słabe efekty wprowadzonych rozwiązań konieczne jest dokonanie zmian w regulacjach dotyczących IKZE, mających na celu zwiększenie motywacji osób aktywnych zawodowo do dobrowolnego oszczędzania z myślą o emeryturze. Działanie: 1) przyjęcie rozwiązań podatkowych realnie motywujących do oszczędzania na IKZE – tj. wprowadzenie opodatkowania wypłat z IKZE oraz wypłat na rzecz osób uprawnionych zryczałtowanym podatkiem dochodowym, w miejsce obecnie obowiązującego opodatkowania wypłaty z IKZE wg skali PIT; 2) wprowadzenie limitu kwotowego wpłat na IKZE, jednakowego dla wszystkich, w wysokości podobnej do obecnie obowiązującego maksymalnego rocznego limitu wpłat na konto IKZE, tj. ok. 4000 zł; 3) rozszerzenie oferty produktowej podmiotów prowadzących działalność maklerską o możliwość inwestowania na koncie IKZE we wszystkie oferowane przez Skarb Państwa obligacje detaliczne. Oczekiwane efekty: 1) zwiększenie motywacji osób aktywnych zawodowo do dobrowolnego oszczędzania, z myślą o uzupełnieniu obowiązkowej emerytury. Obecna konstrukcja ulgi w istocie nie stanowi bodźca, który zmotywuje aktywnych zawodowo do oszczędzania, z uwagi na to, że ulga polega na odpisie od podstawy opodatkowania i stanowi niewielką bieżącą korzyść jedynie w roku jej realizacji. Natomiast w ostatecznym rozliczeniu, po zakończeniu procesu oszczędzania podatek będzie pobrany i to nie wiadomo w jakiej wysokości, gdyż nie są znane przyszłe stawki podatkowe obowiązujące w okresie realizacji wypłaty; 2) wzrost zainteresowania oszczędzania przez wprowadzenie jednakowego dla wszystkich limitu kwotowego. Skomplikowany obecnie sposób ustalania limitu wpłat na IKZE jest jedną z przyczyn niskiego zainteresowania oszczędzaniem na tym koncie. Niektórych potencjalnych oszczędzających te uregulowania zniechęcają (konieczność obliczenia podstawy wymiaru i ewentualne dokonywanie jej korekty), a niektórym, w przypadku braku ustalonej za rok poprzedni podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne, uniemożliwiają dokonywanie wpłat. Uproszczenie reguł związanych z ustalaniem wysokości wpłaty na IKZE powinno również przyczynić się do upowszechnienia oszczędzania na tym koncie; 47 3) stabilny wzrost liczby prowadzonych kont IKZE przez umożliwienie dokonywania inwestycji we wszystkie oferowane przez Skarb Państwa obligacje detaliczne. Na przykładzie kont IKE można było zaobserwować, że spośród instytucji finansowych oferujących IKE, jedynie podmioty prowadzące działalność maklerską (na IKE prowadzonych przez te podmioty oszczędzający w większości inwestują w obligacje SP) nawet w okresie kryzysu finansowego, nie zanotowały spadku liczby prowadzonych kont a liczba IKE prowadzonych te instytucje, choć niewielka, stale rośnie; 4) rozszerzenie oferty produktowej podmiotów prowadzących działalność maklerską o możliwość inwestowania na koncie IKZE we wszystkie oferowane przez Skarb Państwa obligacje detaliczne ma w założeniu służyć stworzeniu benchmarku kosztowego. potencjalnych Jednym z najważniejszych oszczędzających powodów dodatkowymi, braku zainteresowania dobrowolnymi oszczędnościami emerytalnymi jest cena oferowanych usług. W tej sytuacji obowiązkiem państwa jest promowanie i popularyzacja tanich rozwiązań, co powinno sprzyjać spadkowi cen usług finansowych i bardziej zrównoważonej dystrybucji korzyści podatkowych pomiędzy oferującymi usługę i oszczędzającymi. 48
