Kryteria konwergencji nominalnej w państwach członkowskich Unii
advertisement
UNIWERSYTET RZESZOWSKI WYDZIAŁ EKONOMII STUDIA PODYPLOMOWE Mechanizmy funkcjonowania strefy euro VII edycja, rok akademicki 2015/16 Katarzyna Kopeć Kryteria konwergencji nominalnej w państwach członkowskich Unii Europejskiej w kontekście kryzysu finansowego Praca dyplomowa wykonana pod kierunkiem Dr Małgorzaty Wosiek Przyjmuję pracę ……………………………… Podpis promotora Studia realizowane z Narodowym Bankiem Polskim w ramach programu edukacji ekonomicznej Rzeszów 2016 Oświadczenie autora pracy Świadoma odpowiedzialności prawnej oświadczam, że niniejsza praca dyplomowa została napisana przeze mnie samodzielnie i nie zawiera treści uzyskanych w sposób niezgodny z obowiązującymi przepisami. Oświadczam również, że przedstawiona praca nie była wcześniej publikowana, jest w pełni autorska i powstała dla celów uzyskania świadectwa ukończenia studiów podyplomowych „Mechanizmy funkcjonowania strefy euro” i nie była także przedmiotem procedur związanych z uzyskaniem tytułu zawodowego w wyższej uczelni. Data Podpis autora pracy 2 Streszczenie <Niniejsza praca porusza problematykę wspólnej waluty i jednolitej polityki pieniężnej w obrębie strefy euro, która następuje w zgodności z przyjętą procedurą prawno-ekonomiczną. Procedura ta określa wymagania dotyczące spełnienia szeregu czynników makroekonomicznych oraz harmonizacji regulacji prawnych. Celem pracy było omówienie kryteriów konwergencji nominalnej wybranych państw członkowskich Unii Europejskiej w dobie kryzysu finasowego. Starano się odpowiedzieć na pytanie jak światowy kryzys finansowy wpłynął na stopnień realizacji poszczególnych kryteriów zbieżności. Przedstawiono różnice w kształtowaniu się podstawowych wskaźników konwergencji w relacji do wskazanych norm referencyjnych> Słowa kluczowe konwergencja nominalna, kryzys finansowy, strefa euro, Unia Europejska, inflacja, dług publiczny, kursy walut, kryteria monetarne, stopy procentowe, deficyt budżetowy ******************************************************** Summary < This thesis is consider with issues of common currency and the single monetary policy in the euro area, which is followed in compatibility with present legal and economic procedure. This procedure defines requirements concerting fulfilling macroeconomic factors and harmonization legal laws. The main point of my thesis is describe nominal convergence criteria of selected European Union countries. I try to answer the questions: how financial word crisis affect on implementation stadium of individual convergence criteria. I present differences in creation basic indicators of convergation in relation indicated reference standards. > Key words: nominal convergence, financial crisis, Eurozone, European Union, inflation, public debt, exchange rates, monetary criterion, interest rates, budget deficit Title Nominal convergence criteria in the member states of the European Union in the context of the financial crisis 3 Spis treści Wstęp ............................................................................................................................. 5 Rozdział I Kryteria uczestnictwa w Unii Gospodarczo - Walutowej 1.1. Kryteria konwergencji nominalnej ............................................................................ 7 1.1.1. Monetarne kryteria konwergencji ...................................................................................... 7 1.1.2. Fiskalne kryteria konwergencji .............................................................................. 11 1.2. Kryteria wynikające z TOOW................................................................................... 13 Rozdział II Kryzys finansowy w Unii Europejskiej 2.1. Przyczyny kryzysu w EU .......................................................................................... 15 2.2. Zarys przebiegu kryzysu w EU ................................................................................. 17 Rozdział III Analiza porównawcza procesu konwergencji nominalnej w wybranych krajach Unii Europejskiej w latach 2002 - 2014 3.1. Analiza kryterium stabilności cen ............................................................................ 20 3.2. Analiza kryterium długookresowych stóp procentowych .......................................... 24 3.3. Analiza kursu walutowego ........................................................................................ 27 3.4. Analiza kryteriów fiskalnych .................................................................................... 30 Podsumowanie .............................................................................................................. 36 Bibliografia .................................................................................................................... 38 Spis tabel i rysunków .................................................................................................... 40 4 Wstęp Od przełomu lat 2008/2009 mamy do czynienia z kryzysem strefy euro, który stwarza zagrożenie nie tylko dla krajów posiadających wspólną walutę, ale stanowi wyzwanie dla funkcjonowania całej Unii Europejskiej. Kryzys finansowy, w szczególności jego druga odsłona charakteryzująca się spowolnieniem tempa wzrostu gospodarczego oraz pogorszeniem stanu finansów publicznych pokazała, że brak wypełniania przez kraje członkowskie kryteriów zbieżności w okresie uczestnictwa w unii walutowej prowadzi do niesprawności w funkcjonowaniu strefy euro i stanowi asumpt do zasadniczych reform w zakresie mechanizmów jej funkcjonowania. Przynależność do strefy euro powinna zwiększać bezpieczeństwo i stabilność gospodarki kraju. Dlatego ważne jest, aby kraje członkowskie spełniały kryteria konwergencji nominalnej, zwane inaczej kryteriami zbieżności z Maastricht. Kryteria te są wskaźnikami ekonomicznymi, które powinny zostać osiągnięte, aby dany kraj zastał uznany za przygotowany do uczestnictwa we wspólnym obszarze walutowym. Kryteria z Maastricht obejmują kryteria fiskalne odnoszące się do stanu finansów publicznych oraz kryteria monetarne. Celem niniejszej pracy jest: Analiza porównawcza procesu konwergencji nominalnej w wybranych państwach członkowskich strefy euro oraz państwach spoza strefy przed i po kryzysie finansowym; Ocena wpływu kryzysu finansowego po 2007 roku na proces konwergencji nominalnej – badanie stopnia zbieżności poszczególnych kryteriów. Do celów badawczych przyjęta została teza która zakłada, że kryzys finansowy po 2007 roku istotnie wpłynął na niewypełnienie poszczególnych kryteriów zbieżności w wybranych krajach Unii Europejskiej. Trwałe wypełnianie kryteriów konwergencji jest warunkiem prawidłowego funkcjonowania całej strefy euro. W części teoretycznej została pokrótce opisana specyfika kryteriów konwergencji nominalnej oraz sposób ich weryfikacji. Następnie omówiono przyczyny kryzysu finansowego i jego przebieg w Unii Europejskiej. W części badawczej przeanalizowano proces konwergencji nominalnej w latach 2002-2014 za pomocą następujących kryteriów: wskaźnik cen konsumpcyjnych HICP, długoterminowe stopy procentowe, kursy 5 walut, deficyt budżetowy oraz dług publiczny. Dokonano również oceny, w jakim stopniu kryzys finansowy miał wpływ na realizację owych kryteriów. Do przygotowania niniejszej opracowania posłużono się fachową literaturą naukową, raportami NBP, EBC i Komisji Europejskiej. W części badawczej wykorzystano dane statystyczne pochodzące z bazy danych Eurostatu. W pracy zostały przyjęte następujące metody badawcze: analiza opisowa oraz analiza porównawcza. 6 Rozdział I Kryteria uczestnictwa w Unii Gospodarczo-Walutowej 1.1. Kryteria konwergencji nominalnej Stosowanie wspólnej waluty i jednolitej polityki pieniężnej w obrębie strefy euro następuje w zgodności z przyjętą procedurą prawno-ekonomiczną. Procedura ta określa wymagania dotyczące spełnienia szeregu czynników makroekonomicznych oraz harmonizacji regulacji prawnych. Oceniając gotowość kraju do przystąpienia do stery euro, instytucje Unii Europejskiej w tym Komisja Europejska oraz Europejski Bank Centralny, w pierwszej kolejności rozpatrują, czy spełnione są nominalne kryteria zbieżności zawarte w artykule 121 Traktatu z Maastricht oraz dołączonym do niego protokole. Kryteria te są wskaźnikami ekonomicznymi, które powinny zostać osiągnięte, by dany kraj zastał uznany za przygotowany do uczestnictwa we wspólnym obszarze walutowym. Kryteria z Maastricht obejmują kryteria fiskalne odnoszące się do wielkości deficytu i długu finansów publicznych oraz kryteria monetarne uwzględniające stabilność cen w danej gospodarce, wysokość długookresowych stóp procentowych oraz stabilność kursu walutowego. Poszczególne kryteria zbieżności stanowią nie tylko formalny warunek uczestnictwa w unii walutowej, lecz także podstawę stabilności makroekonomicznej, tworząc warunki sprzyjające długofalowemu wzrostowi gospodarczemu. Kryteria konwergencji z Maastricht stanowią kryteria „zdrowej” gospodarki charakteryzującej się niską inflacją, uporządkowanymi finansami publicznymi oraz stabilnym kursem walutowym. 1 Nominalne kryteria zbieżności wyznaczają wartości referencyjne oraz pasmo wahań kursu walutowego. Spełnienie kryteriów pozwala uznać, że gospodarka jest przygotowana do uczestnictwa w obszarze wspólnej waluty i w ten sposób będzie mogła pozostać konkurencyjna nie stanowiąc przy tym ciężaru dla pozostałych krajów członkowskich. Kryteria konwergencji z Maastricht nie obejmują jednak części warunków wyodrębnionych w teorii funkcjonowania optymalnych obszarów walutowych, między innym 1 J. Borowski, Polska i UGW: Optymalny obszar walutowy?, Materiały i studia NBP, nr 115, Warszawa 2000, s. 23. 7 dywersyfikacji produkcji czy otwartości gospodarki. Spełnienie owych warunków oznacza pełną zdolność akcesji państwa do unii walutowej.2 Komisja Europejska wraz z Europejskim Bankiem Centralnym przyjęły określone zasady oceny poszczególnych kryteriów zbieżności. Zasady te wskazują na: spójność kryteriów, równoważność kryteriów, restrykcyjność oceny, przejrzystość i jawność weryfikacji oraz trwałość konwergencji. 3 Zasada spójność kryteriów oznacza, że wszystkie kryteria muszą być spełnione jednocześnie, co odnosi się do jednoznacznie wskazanych kryteriów okresów dokonywania ocen. Kolejna zasada równoważności wskazuje, że każde z kryteriów jest równie istotnie, więc nie ustanowiono sytemu hierarchii w zakresie ich wykonywania oraz ważności oceny. Restrykcyjność oznacza, że ocena stopnia konwergencji jest dokonywana na podstawie ścisłego przestrzegania procedur i rygorystycznego egzekwowania wymaganych poziomów referencyjnych. Zasada przejrzystości i jawności gwarantuje czytelność procedur weryfikacji krajów pod względem stopnia wypełniania kryteriów zbieżności oraz wskazuje na konieczność wykorzystywania przy pomiarze rzeczywistych danych statystycznych. Jednak najważniejszą zasadą jest zasada trwałości konwergencji, która stanowi, że wypełnienie kryteriów zbieżności ma potwierdzać długookresową stabilność makroekonomiczną. 4 1.1.1. Monetarne kryteria konwergencji Pierwszym z monetarnych kryteriów konwergencji, jakie dany kraj musi spełnić wstępując do unii gospodarczo-walutowej, jest kryterium stabilności cen, zwane również kryterium inflacyjnym. Kryterium inflacyjne zakłada, że wzrost cen w danym kraju nie może być wyższy od średniej stopy inflacji w trzech krajach członkowskich Unii Europejskiej o najlepszych pod tym względem wskaźnikach o więcej niż 1, 5 pkt. procentowego. W warunkach unii 2 J. Borowiec, Unia ekonomiczna i monetarna. Historia, podstawy teoretyczne, polityka, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej im. Oskara Langego, Wrocław 2001, s. 32. 3 Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej - wersja skonsolidowana. Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej, C 326/47, 26.10.2012, http://eurlex.europa.eu/legalcontent/PL/TXT/PDF/?uri=CELEX:12012E/TXT&from=PL, [data dostępu: 03.05.2016]. 4 M. Wajda – Lichy, Perspektywy rewizji oceny kryteriów konwergencji w świetle kryzysu finansowego 2007 – 2009, "Studia Ekonomiczne", Nr 123, Katowice 2012, s. 132. 8 walutowej są to kraje, w których inflacja najbardziej zbliża się do się to stabilności cen określonej przez Europejski Bank Centralny, tzn. nie przekracza 2%.5 Do weryfikacji zbieżności w zakresie stabilności cen Komisja Europejska wykorzystuje zharmonizowany indeks cen konsumpcyjnych HICP. Indeks ten umożliwia porównywanie cen w krajach członkowskich Unii Europejskiej, jak również w państwach kandydujących. Wskaźnik HICP uwzględnia również wydatki cudzoziemców w badanym kraju. W praktyce badanie danego kryterium nie polega tylko na ocenie stopnia inflacyjnego w danym roku, natomiast przybiera formę dynamiczną, tj. analizy wskaźnika w okresie kilku lat.6 Kryterium stabilności cen przyjęto z kilku powodów. Głównym zadaniem kryterium inflacyjnego było doprowadzenie do znacznego zbliżenia stóp inflacji pomiędzy strefą euro a krajem kandydującym. Ponadto kraje o niskim poziomie inflacji chciały w ten sposób zabezpieczyć politykę Europejskiego Banku Centralnego, która byłaby oparta na preferencjach reprezentowanych przez kraje o wysokiej stopie inflacji. 7 Podstawowa ekonomiczna przyczyna postanowienia takiego wymogu wiąże się ze zjawiskiem inercji inflacyjnej i wynikających z niej realnych kosztów wyrównywania poziomów inflacji w ramach unii monetarnej.8 Z punktu widzenia państw członkowskich zbliżony niski poziom inflacyjny w każdym kraju należącym do wspólnoty UE ma generalnie dobry wpływ na wzrost gospodarczy, ponieważ redukuje się niepewność w prowadzeniu działalności gospodarczej. Dzięki stabilnemu poziomowi inflacji minimalizuje się ryzyko konfliktów, które wpływają negatywnie na całą sferę gospodarki. 9 Kolejne kryterium monetarne dotyczy stabilności długoterminowej stopy procentowej. Kryterium konwergencji w zakresie stóp procentowych ma odzwierciedlać trwały charakter konwergencji. Pozwala uwzględnić koszty pozyskania na rynku środków finansowania wydatków rządowych, co w dużej części eliminuje możliwość oddziaływania instytucji UE oraz kraju członkowskiego na wynik badanego wskaźnika. 10 Dane kryterium oparte jest na rentowności długoterminowych obligacji państwowych lub porównywalnych papierów 5 H. Bąk, Interpretacja kryteriów konwergencji, [w:] J. Ostaszewski (red.), Polska w strefie Euro szanse i zagrożenia, Warszawa 2008, s. 16. 6 Raport na temat korzyści i kosztów przystąpienia do strefy euro., NBP, Warszawa 2004, s.1 03 https://www.nbp.pl/publikacje/o_euro/korzysci_euro_2004.pdf. [data dostępu: 06.05.2016] 7 S. I. Bukowski, Unia Monetarna. Teoria i praktyka, Wydawnictwo Difin, Warszawa 2007, s. 147. 8 Raport na temat korzyści……, op. cit., s. 107. 9 S. I. Bukowski, Unia Monetarna…., s. 148. 10 M. Wajda – Lichy, Perspektywy rewizji oceny…, op. cit., s. 236. 9 wartościowych. Według zaleceń Europejskiego Banku Centralnego instrument referencyjny powinien spełniać określone warunki: 11 emitentem obligacji jest Skarb Państwa; termin zapadnia obligacji jest jak najbardziej zbliżony do 10 lat; obligacja jest dostatecznie płynna; wyznaczana jest za pomocą średniej rentowności obligacji obserwowanych w okresie roku (12 miesięczna średnia ruchoma). Wartość referencyjną dla stopy procentowej wyznacza się poprzez wybór trzech krajów członkowskich o najniższych średniorocznych stopach inflacji HICP. Następnie do wyliczonej średniej arytmetycznej z dwunastomiesięcznych średnich ruchomych długoterminowych nominalnych stóp procentowych tych właśnie krajów dodać należy 2 punkty procentowe.12 Kryterium stóp procentowych należy postrzegać jako rozszerzenie kryterium inflacyjnego. Następuje weryfikacja, czy osiągnięty poziom nominalnej zbieżności gospodarek, w tym przypadku spadek długookresowych oczekiwań inflacyjnych, można uznać za zjawisko permanentne. W celu badania sięga się po bezstronnego arbitra, jakim jest rynek finansowy.13 Wyższe długoterminowe stopy procentowe mogą świadczyć o oczekiwaniu wyższych krótkoterminowych stóp w przyszłości. To zaś można interpretować jako przekonanie rynku finansowego, że inflacja w przyszłości wzrośnie i Bank Centralny będzie zmuszony do podnoszenia stóp procentowych. Wysoki poziom długoterminowych stóp procentowych może wskazywać, że osiągniętego stopnia zbieżności w zakresie inflacji nie postrzega się jako trwałego, a rynki finansowe spodziewają się wzrostu cen w przyszłości. 14 Ostatnim z monetarnych kryteriów konwergencji jest kryterium kursowe. Mówi ono o tym, że przez okres co najmniej dwóch lat kurs waluty krajowej winien być włączony do mechanizmu ERM II. Uczestnictwo w ERM II oznacza, że kurs walutowy danego kraju w stosunku do kursu centralnego nie powinien odchylać się o więcej niż +/- 15%, bez dewaluacji w stosunku do euro. Kryterium to uważa się za wypełnione, jeżeli dane państwo stosowało normalne granice wahań przewidziane w mechanizmie kursów walutowych 11 Raport na temat korzyści……, op. cit., s. 106. E. Kawecka – Wyrzykowska (red.), Stosunki Polski z UE, Wydawnictwo SGH, Warszawa 2002, s. 176. 13 K. Arya, Möglichkeiten und Probleme der Geld Währungspolitik in der Euro – Zone, Shaker Verlag, Aachen 2002. 14 S. Pastuszka, Konwergencja nominalna nowych państw członkowskich Unii Europejskiej, "Studia Regionalne i Lokalne", Nr 3(45) /2011, s 136. 12 10 europejskiego systemu walut bez poważnych napięć przynajmniej przez dwa lata przed badaniem. W szczególności wtedy, gdy państwo nie zdewaluowało dwustronnego kursu centralnego swojej waluty z własnej inicjatywy. 15 Kwestie braku poważnych napięć rozstrzyga się m.in. poprzez: zbadanie stopnia odchylenia danej waluty wobec euro od parytetów w ERM II, wykorzystanie takich wskaźników jak zmienność kursu walutowego i trend jej zmienności, analizę roli interwencji walutowych oraz ocenę znaczenie międzynarodowych programów pomocy finansowej dla stabilizacji waluty. 16 W przypadku tego kryterium istnieje ryzyko szybkiego wzrostu zmienności kursu oraz ryzyko wyodrębnienia niewłaściwego kursu konwergencji. Ważne jest również odpowiednie ustanowienie poziomu kursu centralnego. Zbyt wysoki poziom kursu może przyczynić się do obniżenia konkurencyjności gospodarek, pogorszenia salda bilansu handlowego oraz spowolnienia tempa wzrostu gospodarczego. Natomiast ustalenie kursu centralnego na zbyt niskim poziomie może przyczynić się do spadku realnych dochodów, ograniczenia importu technologii oraz zwiększenie presji inflacyjnej. 17 1.1.2. Fiskalne kryteria konwergencji Kryterium fiskalne odnosi się do stabilności finansów publicznych. Kryterium sytuacji finansów publicznych, określone w artykule 140 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej oznacza, że w czasie badania państwo członkowskie nie jest objęte decyzją Rady zgodnie z artykułem 126 ustęp 6 wspomnianego Traktatu, stwierdzającą istnienie nadmiernego deficytu.18 W celu ustalenia, czy dane państwo jest objęte procedurą nadmiernego deficytu, bierze się pod uwagę dwa wskaźniki finansowe:19 stosunek faktycznego deficytu budżetowego państwa, który nie może być wyższy od 3% PKB danego kraju chyba, że stosunek ten znacznie i stale się zimniejsza i osiąga poziom bliski wartości 3% PKB. Poza tym państwo nie zostaje objęte procedurą 15 C. Kosikowski, Finanse i prawo finansowe Unii Europejskiej, Wyd. Wolter Kluwer Business, Warszawa 2014, s. 23. 16 Raport EBC o Konwergencji Czerwiec 2014, https://www.ecb.europa.eu/pub/pdf, [ data dostępu 05.05..2016] s. 18. 17 W. Małecki, Globalny kryzys finansowo-gospodarczy a integracja Polski ze strefą euro, [w], Globalizacja, kryzys:, co dalej? (red.) G. W. Kołodko, Wydawnictwo Poltex, Warszawa 2010, s. 246-257. 18 Raport EBC o Konwergencji Czerwiec 2014…, op. cit. s.13. 19 W. Małecki, Globalny kryzys….., op. cit. s. 258. 11 nadmiernego deficytu, gdy jest to sytuacja chwilowa, a sam poziom deficytu nieznacznie przekracza wymagany próg; poziom długu publicznego nie może przekraczać 60% PKB. W sytuacji niespełnienia tego warunku, dopuszczalne jest, aby wskaźnik ten malał w stosunkowo szybkim tempie, jednocześnie zbliżając się do wartości progowej – 60% PKB. Zatem wskazana w protokole wartość referencyjna 60% w relacji do PKB może być przekroczona, co nie będzie traktowane jak brak dyscypliny finansów publicznych. Należy zauważyć, że powyższą interpretację tego wskaźnika stosowano wyjątkowo często, o czym świadczy zakwalifikowanie w maju 1998 toku to trzeciego etapu UGW ośmiu krajów UE, w których poziom zadłużenia przekraczał 60%. PKB. Przewidziana w traktacie procedura nadmiernego deficytu jest jednym z fundamentów Paktu Stabilności i Wzrostu, który zobowiązuje kraje Unii Europejskiej do utrzymania równowagi budżetowej w średnim okresie, który obejmuje pełen cykl koniunkturalny. Zgodnie z interpretacją Paktu, polityka fiskalna powinna oddziaływać stabilizująco na gospodarkę poprzez działanie tzw. automatycznych stabilizatorów koniunktury, uruchamianych np. poprzez spadek wpływów podatkowych czy zwiększenie wypłat z tytułu zasiłków dla bezrobotnych. Reguły Paktu Stabilności i wzrostu mają za zadanie przeciwdziałać rozluźnianiu polityki fiskalnej w okresie dobrej koniunktury gospodarczej, kiedy pokusa wykorzystania rosnących wpływów podatkowych do zwiększenia wydatków jest szczególnie duża. Skonsolidowanie finansów publicznych ma zapobiegać cyklicznemu osłabieniu koniunktury gospodarczej, przy jednoczesnym nieprzekraczaniu wartości referencyjnej relacji długu do PKB i tym samym uniknięcie wszczęcia wobec kraju procedury nadmiernego deficytu. 20 Pakt zobowiązuje wszystkie kraje UE do systematycznego przedkładania programów ekonomicznych, na podstawie, których Komisja Europejska ocenia ich sytuację gospodarczą w tym głównie sytuację finansów publicznych. Jeżeli Komisja Europejska stwierdzi, że dyscyplina fiskalna nie jest przestrzegana, wówczas przygotowuje opinię o występowaniu nadmiernego deficytu skierowaną do Rady Ecofin, która następnie zapoznając się z nią podejmuję decyzję i wydaje rekomendacje do danego kraju stanowiące o obniżeniu danego deficytu poniżej określonego progu referencyjnego. Ta sama Rada wydaje również decyzję 20 Raport na temat korzyści……, op. cit., s. 105. 12 dotycząca zakończenia procedury nadmiernego deficytu po wcześniejszych konsultacjach z Komisją Europejską, Parlamentem Europejskim oraz Europejskim Bankiem Centralnym. 21 Dla większości krajów przystępujących do strefy euro to właśnie to kryterium jest najbardziej problemowe spośród wszystkich kryteriów nominalnych. Wiele państw będących już w strefie euro nie radzi sobie ze spełnieniem owego kryterium i jest objęte procedurą nadmiernego deficytu. Warunkiem wstąpienia do strefy euro jest również konwergencja prawna. Polega ona na zgodności ustawodawstwa krajowego z unijnym w zakresie przedstawionym w Traktacie o Unii Europejskiej, Statucie Europejskiego Banku Centralnego oraz Europejskiego Systemu Banków Centralnych. Istotnym wymogiem jest również niezależność Banku Centralnego rozpatrywania w czterech wymiarach: funkcjonalnym, instytucjonalnym, personalnym oraz finansowym. Cele Banku Centralnego muszą być spójne z celami Europejskiego Banku Centralnego i Europejskiego Sytemu Banków Centralnych.22 1.2. Kryteria wynikające z teorii optymalnych obszarów walutowych Funkcjonowanie w ramach Unii Gospodarczo-Walutowej nie powinno zmniejszać dobrobytu państwa. Jednym z głównych założeń strefy euro jest osiąganie korzyści przez gospodarki wszystkich członków unii m.in. poprzez intensyfikację handlu i obniżenie inflacji. Powodzenie państw, które używają wspólnej waluty, tłumaczy teoria optymalnych obszarów walutowych. Twórcami tej teorii są Robert Mundell, Ronald McKinnon, Peter Kenen, którzy wyodrębnili kryteria funkcjonowania optymalnego obszaru walutowego. Spełnienie określonych wymogów oznacza zdolność akcesji państwa do unii monetarnej. 23 Optymalny obszar walutowy definiuje się jako grupę krajów, dla których korzyści z posiadanej waluty przewyższają koszty takiej formy integracji. Ten wyższy poziom korzyści wiąże się z pozytywnymi efektami unii walutowej, jak: eliminacja kosztów transakcyjnych, ryzyka kursowego czy obniżka stóp procentowych.24 21 Raport na temat pełnego uczestnictwa RP w trzecim etapie UGW, http://www.nbp.pl/publikacje/o_euro/re.pdf, str. 38, [data dostępu: 04.05.2016]. 22 E. Latoszek, Integracja Europejska, mechanizmy i wyzwania, Wydawnictwo Książka i wiedza, Warszawa 2007, s. 417. 23 E. Wojnicka, Spory wokół teorii optymalnych obszarów walutowych, "Ekonomista", Nr 1, s. 61. 24 G. Tchorek, Teoretyczne podstawy Unii Walutowej [w:] Mechanizmy funkcjonowanie strefy euro, P. Kowalewski, G. Tchorek, J. Górski, NBP, Warszawa 2014, s. 31. 13 Pierwszym z kryteriów jest otwartość i wzajemna integracja członków wspólnego obszaru walutowego. Otwartość pozwala na wzrost integracji gospodarczej. Im jest ona większa, tym istotniejsze korzyści przynosi wprowadzenie wspólnej waluty. 25 Następne kryterium to wysoka mobilność czynników produkcji - kapitału i pracy. W przypadku wystąpienia szoków asymetrycznych czynniki mogą przemieszczać się z państwa dotkniętego recesją do kraju, w którym istnieje duży popyt. W strefie euro spełniono warunek mobilności kapitału, ale mobilność siły roboczej jest na dość niskim poziomie. Niedostateczną mobilność siły roboczej może łagodzić elastyczność płac, która podnosi konkurencyjność gospodarki. Członkowie Unii Walutowej tracą wpływ na wysokość nominalnych stóp procentowych oraz kursu walutowego, jednak skutki negatywnego szoku asymetrycznego może łagodzić obniżka płac realnych. Zniesienie wszystkich ograniczeń w przepływie siły roboczej pomiędzy krajami pozwala na optymalizację alokacji czynników produkcji. 26 Kolejnym kryterium jest dywersyfikacji struktury produkcji i konsumpcji, a także importu i eksportu w krajach wspólnego obszaru walutowego, która zmniejsza ryzyko wystąpienia asymetrycznych zaburzeń. Jeśli nawet zaburzenie tego typu dotknie kraje, wywoła to negatywne skutki jedynie w danym sektorze, a nie w całej gospodarce. Kiedy struktury gospodarek są zróżnicowane, szok zewnętrzny rozkłada się w równolegle na poszczególnych członków unii walutowej. 27 Czwartym kryterium jest jednolitość preferencji, która polega na dopasowaniu stóp inflacji w poszczególnych krajach. Warunek ten stwierdza, że różnice w tempie wzrostu pomiędzy krajami mogą prowadzić do utraty konkurencyjności przez kraje dopuszczające do nadmiernego przyrostu inflacji. 28 Kolejnym kryterium jest niewielka zmienność realnego kursu walutowego. Spadek wartości realnego kursu wspólnej waluty w jednych krajach w stosunku do walut innych krajów obszaru walutowego powoduje, że towary z krajów odnotowujących aprecjację kursu walutowego są relatywnie drogie, a więc mniej konkurencyjne na wewnętrznym rynku. 29 Wskazane kryteria powinny spełniać wszystkie państwa wchodzące do strefy optymalnego obszaru walutowego. Im więcej kryteriów jest wypełnionych, tym większe jest 25 S. Pastuszka, Konwergencja nominalna…, op. cit. s. 134. Ibidem. 27 M. Jurek, P. Marszałek, Pieniądz, polityka pieniężna i systemy kursowe. Współczesne teorie i rozwiązania praktyczne, Akademia Ekonomiczna w Poznaniu, Poznań 2007, s. 179. 28 G. Tchorek, Teoretyczne podstawy…, op. cit. s. 39. 29 B. Burda, C. Wypłosz, Makroekonomia. Podręcznik Europejski, wyd. 2, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2010, s. 123. 26 14 prawdopodobieństwo prawidłowego funkcjonowania wspólnej gospodarki. Kryteria konwergencji z Maastricht nie obejmują w swoich założeniach wszystkich warunków zawartych w teorii optymalnego obszaru walutowego m.in. dywersyfikacji produkcji oraz otwartości gospodarki. 15 Rozdział II Kryzys finansowy w Unii Europejskiej 2.1. Przyczyny kryzysu finansowego w Unii Europejskiej Istnieje wiele przyczyn obecnego kryzysu finansowego. Obok błędów w polityce fiskalnej oraz długookresowego utrzymywania się deficytu budżetowego, pierwszoplanowe znaczenie miały następstwa światowego kryzysu finansowo-gospodarczego, które negatywnie wpłynęły na funkcjonowanie światowego oraz europejskiego rynku kapitałowego. Jedną z głównych i pierwotnych przyczyn wystąpienia kryzysu było pęknięcie bańki spekulacyjnej na rynku mieszkaniowym USA w latach 2006-2007, które zapoczątkowało kryzys finansowy stopniowo ogarniający kolejne rejony światowej gospodarki, przekształcający się z czasem w międzynarodowy kryzys ekonomiczny. Pęknięcie to było związane z nadmiernym udzielaniem ponadstandardowych kredytów subprime. Były one oprocentowane na ogół niewiele wyżej niż kredyty standardowe, a udzielane kredytobiorcom o niskiej wiarygodności kredytowej i w związku z tym obarczone dużym ryzykiem niespłacalności. Dotyczyły głównie kredytów hipotecznych i części kart kredytowych. Kredyty te stały się przedmiotem sekurytyzacji przez banki w postaci emisji obligacji CDO. Sekurytyzacja niespłacalnych kredytów, czyli zamienianie ich na papiery wartościowe, było początkiem zapaści na rynku finansowym. Załamanie kursów tych obligacji związane było z szybko rosnącą niespłacalnością kredytów subprime, która wynikała z niskiej wiarygodności kredytobiorców, jak i gwałtownego załamania cen nieruchomości od 2006 roku.30 Sytuacja ta wraz z zbyt ekspansywną polityką państwa, brakiem nadzoru nad częścią sektora bankowego i innych instytucji finansowych doprowadziła do kryzysu bankowego w USA. Punktem strategicznym był upadek banku inwestycyjnego Lehman Brothers we wrześniu 2008 roku. Ze względu na silne powiązania kapitałowe i transakcyjne oraz rozbudowaną wymianę towarową z Unią Europejską, kryzys rozprzestrzenił się na jej obszarze oraz w innych częściach świata. W ten sposób, szczególnie w odniesieniu do strefy euro, następowało 30 N. Roubini., S. Mihm, Ekonomia Kryzysu, Oficyna Wolters Kluwer Polska, Warszawa 2011, s. 84. 16 zarażanie się kryzysem. Pogorszenie koniunktury na świecie, w tym zaburzenia w systemie finansowym, wepchnęły strefę euro w recesję. 31 Kolejną przyczyną kryzysu w strefie euro było zaburzenie równowagi strukturalnej w gospodarce światowej, w której jedne kraje wykazywały stale dodatni bilans płatniczy i powiększały rezerwy, a inne osiągały ujemny bilans, wskutek czego zadłużały się. Szybki wzrost eksportu Chin spowodował nagromadzenie się olbrzymich rezerw, w skład których wchodził m.in. dług publiczny USA, jak i krajów europejskich. Nierównowaga wystąpiła nie tylko za tylko na zewnątrz Unii, ale i wewnątrz gdzie wykształciły się dwie grupy krajów z nadwyżką w handlu zagranicznym np. Niemcy, Belgia, Francja oraz grupa krajów odnotowująca deficyt w obrotach bieżących np. Grecja, Francja, Włochy. 32 Ważna przyczyną rozwoju kryzysu finansowego strefy euro są trudności w prowadzeniu jednolitej polityki makroekonomicznej przez władze Europejskiego Banku Centralnego. Zdaniem ekonomistów funkcjonowanie EBC w latach przed kryzysem w nadmiernym stopniu było ukierunkowane na przeciwdziałanie inflacji. Natomiast w małym stopniu uwzględniało potrzeby rozwoju gospodarczego. Prowadziło to do długofalowego obniżenia tempa wzrostu gospodarczego w strefie euro, nadmiernego bezrobocia oraz obniżenia konkurencyjności eksportu.33 Za kolejną przyczynę kryzysu możemy uznać nieumiejętną i nieracjonalną politykę fiskalną państw członkowskich. Nieustanny wzrost wydatków w stosunku do wpływów budżetowych oraz finansowanie aktualnych zobowiązań ze sprzedaży obligacji państwowych przekłada się na nierealizowanie kryteriów fiskalnych zawartych w Traktacie i tym samym przybliża wizję bankructwa państwa.34 Należy stwierdzić, iż to światowy kryzys finansowy zapoczątkowany w USA stał się iskrą zapalną kryzysu w strefie euro, jednak nie jest on źródłem jej problemów. Obecny kryzys finansowy jest więc połączeniem kilku czynników:35 Duże zróżnicowanie poziomu rozwoju oraz struktur gospodarek państw członkowskich; 31 P. Albiński, Kryzys, a polityka stabilizacyjna Unii Europejskiej, Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa 2014 s. 20. 32 K. Opolski, J, Górski, Perspektywy integracji ekonomicznej i walutowej w gospodarce strefy euro. Dokąd zmierza strefa euro, Warszawa 2012, s. 30. 33 J. Karciuk, Kryzys finansowy strefy euro, "Optimum Studia Ekonomiczne", Nr 4, SGGW, Warszawa 2013, s. 130. 34 Ł. Wróblewski, Kryzys Unii Gospodarczo-Walutowej – przyczyny i dotychczasowe rozwiązania, Biuletyn Instytuty Zachodniego, Nr 74, Poznań 2014, s. 3. 35 Raport NBP - Kryzys w strefie euro, https://www.nbp.pl/cie/download/kryzys-w-strefie-euro.pdf, [data dostępu 07.05.2016] 17 mała zdolność części państw do radzenia sobie ze wstrząsami gospodarczymi, związana z brakiem odpowiednich regulacji i instytucji lub niską konkurencyjnością; brak dostatecznego nadzoru nad systemem finansowym; nieskuteczność mechanizmów wymuszających prowadzanie odpowiedniej polityki fiskalnej w tym mechanizmów rynkowych; brak mechanizmów zarządzania kryzysowego oraz wsparcia finansowego dla najbardziej zagrożonych krajów członkowskich. 2.2. Zarys przebiegu kryzysu w Unii Europejskiej W przebiegu kryzysu finansowego na kontynencie europejskim można wyróżnić trzy etapy: 36 Kryzys bankowy (2007 – 2009); Kryzys w sferze realnej – recesja (2009- 2010); Kryzys fiskalny – kryzys finansów publicznych (od 2010). I Faza Kryzysu II Faza Kryzysu W czasie kryzysu bankowego nasilały się zjawiska braku płynności i niewypłacalności w bankach. amerykańskim Kryzys rynku bankowy zapoczątkowało mieszkaniowym pęknięcie powiązane z banki spekulacyjnej nadmierną emisją na papierów wartościowych opartych niespłacalnych kredytach podstandardowych. Gwałtowne załamanie kursów tych papierów zapoczątkowało kryzys bankowy w USA. Kryzys ten przeniósł się do Europy zarażając inne banki. Prowadziło to najpierw do utraty płynności, a następnie do niewypłacalności. Część banków była ratowana przez rządy. Upowszechniał się kryzys zaufania do systemu bankowego. Następowała repartycja kapitału do sektora bankowego w USA, a w związku z odpływem części kapitału amerykańskiego nastąpiło ograniczenie kredytowania generujące negatywne szoki popytowe w całej Unii Europejskiej. Państwowa pomoc udzielana prywatnym bankom przyczyniła się do zwiększenia deficytów i długu sektora finansów publicznych w krajach dotkniętych kryzysem. Pogłębianiu kryzysu sprzyjała wzrastająca rentowność obligacji rządowych. 37 36 E. Radomska, Globalny kryzys finansowy, przyczyny, przebieg, skutki, Zarządzanie Zmianami Zeszyty Naukowe 2 -3/2013(59), s. 3. 37 P. Albiński, Kryzys, a polityka stabilizacyjna …, op. cit., s. 23. 18 Kryzys w sferze realnej był konsekwencją kryzysu bankowego, który spowodował zahamowanie akcji kredytowych i co wywołało negatywny szok popytowy. W 2009 roku zanotowano recesję i wzrost bezrobocia w większości rozwiniętych krajów świata. 38 Kryzys w sferze realnej pojawił się już się w pierwszej fazie od 2007 roku. Oznaczył się spadkiem popytu i zmniejszeniem tempa wzrostu produkcji. W 2008 roku UE znalazła się w fazie recesji, osiągając największy spadek produkcji i PKB w 2009 roku. Według danych Eurostatu w 2009 roku średnia spadku PKB dla Unii Europejskiej wynosiła 4, 3% PKB, a dla strefy euro – 4,4%. Gwałtownemu spowolnieniu uległy obroty międzynarodowe. Wystąpiło pogorszenie perspektyw rozwojowych w Unii Europejskiej. Recesję pogłębiał brak reform strukturalnych, w tym na rynku pracy oraz spadek konkurencyjności, szczególnie w zagrożonych niewypłacalnością państwach strefy euro. Szybki wzrost płac w sektorze publicznym jak i prywatnym podniósł jednostkowe koszty pracy, co obniżyło konkurencyjność europejskich gospodarek. W państwach strefy euro doszło do powiększenia zróżnicowania poziomów konkurencyjności. W latach 2001-2011 w Hiszpanii, Portugalii i we Włoszech jednostkowe koszty pracy rosły szybciej niż stopa inflacji w strefie euro, a w Grecji trend ten zaznaczył się silniej od 2007 roku. Natomiast w Niemczech jednostkowe koszty pracy rosły wolniej niż stopa inflacji, co doprowadziło do pojawienia się niemieckich przewag konkurencyjnych w stosunku do większości państw strefy euro.39 W drugiej fazie kryzysu od 2010 roku większość państw strefy euro zanotowała wzrost PKB, stopniowo wychodząc z recesji i rozpoczynając proces ożywienia. Sprzyjała temu poprawa światowej koniunktury m.in. Japonii i USA. Natomiast dalszy spadek PKB występował wśród takich państw jak Grecja, Irlandia oraz Hiszpania. W 2011 faza ożywania osłabła przechodząc ponownie w recesję w 2012 roku. Średnia dla UE wynosiła 0,3% PKB, dla strefy euro 0,6% PKB. Największe spadki nastąpiły w krajach Południowej Europy. Lata 2010-2012 można określić fazą ożywienia i płytkiej recesji, które w roku 2013 przeszły w stagnację. Należy dodać, że recesja i stagnacja przyczyniają się do wzrostu zadłużenia publicznego większości krajów Unii. 40 Kolejny etap kryzysu to kryzys finansów publicznych, charakteryzujący się wysokim poziomem długu publicznego (powyżej 100%), szczególnie silnie narastającym w państwach UE po 2008 roku zagrożonych utratą płynności i niewypłacalnością. W roku 2013 średni poziom zadłużenia w strefie euro wynosił 92, 7% PKB i był w dużym stopniu odległy od 38 Ibidem., s. 27. H. Flassbeck, 10 mitów na temat kryzysu, Wydawnictwo Krytyki Politycznej, Warszawa 2013, s. 71 -73. 40 P. Albiński, Kryzys, a polityka stabilizacyjna …, op. cit., s. 27. 39 19 wymaganego progu 60% PKB określonego w Traktacie z Maastricht oraz w Pakcie Stabilności i Wzrostu. W państwach nienależących do strefy euro dług publiczny z wyjątkiem Wielkie Brytanii i Węgier, nie przekraczał 60% PKB. Do zaistniałej sytuacji przyczyniały się długotrwale utrzymujące się deficyty sektora finansów publicznych powstałe w wyniku nadmiernych wydatków rządowych, w tym braku dyscypliny płacowej. Obok rosnącego zadłużenia publicznego część krajów dotknięta kryzysem borykała się z szybko rosnącym zadłużeniem prywatnym m.in. Irlandia, Hiszpania czy Portugalia. W części państw tolerowano nadmierną ekspansje kredytową, prowadzono niefrasobliwą politykę fiskalną, często pod presją cyklu politycznego. Nie podejmowano reform strukturalnych. Spadek konkurencyjności przyczyniał się do niskiego tempa wzrostu, które pogłębiało kryzys zadłużeniowy finansów publicznych. W państwach tych stopa oprocentowania "starego" długu i nowego, bieżąco zaciągniętego, była wyższa od tempa wzrostu PKB, przy czym saldo pierwotne budżetu pozostawało długotrwale ujemne. W każdym z państw objętych kryzysem następowała kombinacja wymienionych wyżej czynników.41 41 P. Albiński, Kryzys, a polityka stabilizacyjna …, op. cit., s. 21 -25. 20 Rozdział III Analiza porównawcza procesu konwergencji nominalnej w wybranych krajach Unii Europejskiej w latach 2002 -2014 3.1. Analiza kryterium stabilności cen w latach 2002 -2014 Do weryfikacji zbieżności w zakresie stabilności cen - zgodnie z normami unijnymi wykorzystuje się zharmonizowany indeks cen konsumpcyjnych - HICP, porównując go ze średnią referencyjną ustalaną przez EBC. Tabela 1 Wskaźnik cen konsumpcyjnych HICP w wybranych krajach UE latach 2002–2014 Państwo UE -28 2002 2,5 2003 2,1 2004 2,3 2005 2,3 2006 2,3 2007 2,4 2008 3,7 2009 1,0 2010 2,1 2011 3,1 2012 2,6 2013 1,5 2014 0,5 Strefa Euro 2,3 2,1 2,2 2,2 2,2 2,2 3,3 0,3 1,6 2,7 2,5 1,3 0,4 Wybrane kraje strefy euro Belgia 1,5 1,5 1,9 2,5 2,3 1,8 4,5 0,0 2,3 3,4 2,6 1,2 0,5 Francja 1,9 2,2 2,3 1,9 1,9 1,6 3,2 0,1 1,7 2,3 2,2 1,0 0,6 Niemcy 1,4 1,0 1,8 1,9 1,8 2,3 2,8 0,2 1,1 2,5 2,1 1,6 0,8 Irlandia 4,7 4,0 2,3 2,2 2,7 2,9 3,1 -1,7 -1,6 1,2 1,9 0,5 0,3 Portugalia 3,7 3,2 2,5 2,1 3,0 2,4 2,7 -0,9 1,4 3,6 2,8 0,4 -0,2 Grecja 3,9 3,4 3,0 3,5 3,3 3,0 4,2 1,3 4,7 3,1 1,0 -0,9 -1,4 Hiszpania 3,6 3,1 3,1 3,4 3,6 2,8 4,1 -0,2 2,0 3,0 2,4 1,5 -0,2 Włochy 2,6 2,8 2,3 2,2 2,2 2,0 3,5 0,8 1,6 2,9 3,3 1,2 0,2 Łotwa Estonia 2,0 3,6 2,9 1,4 6,2 3,0 6,9 4,1 6,6 4,4 10,1 6,7 15,3 10,6 3,3 0,2 -1,2 2,7 4,2 5,1 2,3 4,2 0,0 3,2 0,7 0,5 Litwa 0,3 -1,1 1,2 2,7 3,8 5,8 11,1 4,2 1,2 4,1 3,2 1,2 0,2 Kraje nienależące do strefy euro Węgry 5,2 4,7 6,8 3,5 4,0 7,9 6,0 4,0 4,7 3,9 5,7 1,7 0,0 Polska 2,0 0,7 3,6 2,2 1,3 2,6 4,2 4,0 2,6 3,9 3,7 0,8 0,1 Czechy 1,4 -0,1 2,6 1,6 2,1 2,9 6,3 0,6 1,2 2,2 3,5 1,4 0,4 Wartość referencyjna42 3,3 2,4 2,4 2,8 3,0 3,0 3,2 3,1 1,5 1,0 3,1 2,7 1,7 Kolorem czerwonym oznaczono wartości przekraczające poziom referencyjny. Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Eurostat, http: //appsso.eurostat.ec.europa.eu/nui/show.do [data dostępu 20.05.2016] 42 Wartości referencyjne pochodzą z Raportów o konwergencji EBC z lat 2002-2014. 21 W tabeli 1 przedstawiono wartości wskaźnika HICP w latach 2002-2014 w wybranych państwach UE. Państwa wybrane do analizy to zarówno kraje członkowskie strefy euro Belgia, Francja, Niemcy, Irlandia, Portugalia, Grecja, Hiszpania, Włochy, państwa bałtyckie jak i kraje spoza stery euro: Węgry, Czechy, Polska. Oceny sytuacji gospodarczej poszczególnych krajów w aspekcie trwałości konwergencji dokonuje się standardowo za okres minimum 10 lat. Pozwala to lepiej określić, w jakim stopniu bieżące osiągnięcia wynikają z autentycznych zmian strukturalnych, przez co trafniej ocenić trwałość konwergencji nominalnej. Problemy strefy euro, które ujawnił kryzys finansowy od roku 2007 w dużej mierze wynikały z braku trwałości wypełnienia kryteriów konwergencji w odniesieniu do inflacji. O ile podejście Komisji Europejskiej oraz Europejskiego Banku Centralnego wskazuje na konsekwentne respektowanie kryterium stabilności cen, to po włączeniu się krajów w struktury unii walutowej można zaobserwować (w niektórych przypadkach) tendencję do przyspieszenia inflacji, co w dużej mierze wynika z braku dyscypliny fiskalnej oraz szybkiego wzrostu kosztów, przy stosunkowo niskiej dynamice produktywności czynników produkcji43. Sytuacja taka miała miejsce m.in. w Grecji czy Hiszpanii, które od momentu wejścia do strefy euro (od 2002 roku) w większości analizowanych lat nie spełniały kryterium stabilności cen. W Grecji stopa inflacji w latach 2002 -2006 znacznie przewyższała wartość referencyjną. Wyjątkiem są lata 2007, 2009 oraz 2012 gdzie wartość inflacji była zbieżna z wymaganym kryterium i wynosiła odpowiednio 3%, 1,3%, 1%. W 2010 roku poziom inflacji prawie czterokrotnie przewyższał wartość referencyjną, dochodząc do deflacji w latach 2013 2014 ( -0,9%, -1,3%). Podobnie sytuacja miała się w Hiszpanii, gdzie deflację odnotowano w 2009 r. oraz 2014 r. na poziomie – 0,2%. Najlepszą konwergencją odznaczyły się państwa bloku zachodniego tzn. Niemcy, Francja oraz Belgia, które tylko w latach 2008, 2010, 2011 nie wypełniły kryterium stabilności cen. W pozostałych latach poziom inflacji oscylował na granicy 1% – 2% i był mniejszy niż wartość referencyjna. Analizując kraje bałtyckie, które w późniejszych latach stały się członkami strefy euro, można zauważyć, że przez większość badanego okresu nie wypełniały one kryterium inflacyjnego. Estonia przystępując do strefy euro w 2011 roku nie spełniała kryterium, wskaźnik HICP pięciokrotnie przewyższał wartość referencyjną. Najwyższą rekordową inflację odnotowano w roku 2008 - 11,1%. Natomiast Łotwa i Litwa przystępując do unii 43 M. Wajda-Lichy, Perspektyw rewizji…, op. cit. s. 5 22 walutowej wpisały się w wymagane normy inflacyjne. Analizując przebieg inflacji w Estonii i Litwie należy z pewnością wziąć pod uwagę zmiany koniunktury i spadek dynamiki gospodarczej w 2009 roku, które doprowadziły do silnej redukcji wydatków wewnętrznych. Na Łotwie natomiast na te zaburzenia nałożył się efekt pęknięcia bańki kredytowej i mieszkaniowej oraz efekt zarażenia światowym kryzysem gospodarczym. W rezultacie w latach 2008 - 2010 gospodarki bałtyckie znalazły się w sytuacji kryzysowej. W związku z tym konwergencja inflacyjna nie mogła być uznana za trwałą. 44 Państwa pozostające poza strefą euro z wypełnianiem kryteriów radziły sobie niejednakowo. Węgry zarówno przed, jak i w czasie kryzysu finansowego, nie wpisywały się w kryteria konwergencji stabilności cenowej. Warto jednak zauważyć, że na Węgrzech w latach 2003-2007 średnioroczna inflacja rosła, a w latach 2008- 2009 wyraźnie spadła przechodząc w deflację. Jedynie w roku 2013 poziom inflacji był zgodny z przyjętą wartością referencyjną, w roku 2014 nie odnotowano inflacji. Z kolei w Polsce w latach 2003-2006 średnioroczny poziom inflacji stale się zmniejszał. Co ciekawe w roku 2006, gdy poziom inflacji w Polsce wynosił 1, 3%, uznano go za jeden z punktów odniesienia przy obliczaniu wartości referencyjnej, po czym w dwóch kolejnych latach wzrósł on do 2, 9%, a w 2009 przyjął wartość 4%. Czechy wykazywały się podobną tendencją nie licząc roku 2003, gdzie odnotowana deflację na poziomie -0,1%. Należy nadmienić, że w latach 2010 - 2011, w II fazie kryzysu, żaden z badanych krajów Unii nie spełniał kryterium inflacyjnego. Wynikało to z występującego zadłużenia publicznego wspólnoty oraz ze spowolnieniem tempa wzrostu gospodarczego, w tym z przejścia gospodarek w stagnację. Natomiast odwrotna tendencja nastąpiła w latach 2013 2014, gdzie większość państw członkowskich wpisała się w przyjętą przez Unię wartość referencyjną nie licząc państw ogarniętych deflacją, tj. Grecji, Hiszpanii, Portugalii. Tendencje deflacyjne okazały się nowym wyzwaniem dla interpretacji kryterium stabilności cen. Dotychczasowa praktyka wskazywała, że przy wyliczaniu wartości referencyjnej dla kryterium stabilności cen nie uwzględniano krajów z ujemną stopą inflacji. Przykładem jest rok 2004, kiedy Litwa została wykluczona z grup państw referencyjnych, jako kraj z ujemną, nietypową dynamiką cen. W raporcie o Konwergencji z 2010 roku pojawia się nowa wykładnia stabilności cen, według której w niektórych sytuacjach (np. wystąpienie szoków asymetrycznych) ujemne stopy procentowe powinny być podstawą do obliczania wartości referencyjnej, a wykluczenie wszystkich państw z deflacją sztucznie ją 44 Raport o konwergencji, Europejski Bank Centralny, 2010, s. 42, https://www.ecb.europa.eu/pub/pdf, [data dostępu 18.05.2016] 23 zawyża. Koncepcję państwa o najbardziej stabilnych cenach należy traktować dynamicznie, biorąc pod uwagę bieżące okoliczności ekonomiczne. 45 Ze względu na procykliczność zachowań gospodarek zwiększa się ryzyko wystąpienia szoków asymetrycznych, co utrudnia prowadzenie jednolitej polityki oraz pogłębia różnice w konkurencyjności. Należy oczekiwać, że podejście Komisji Europejskiej i Europejskiego Banku Centralnego do oceny będzie bardziej restrykcyjne niż dotychczas. Może on obejmować dłuższy horyzont czasowy, w którym będą porównywane wyniki poszczególnych krajów w zakresie spełnienia tego kryterium. Podsumowując powyższą analizę kryterium inflacyjnego można stwierdzić, że zarówno w okresie przed i po kryzysie, większość analizowanych państw nie wpisywała się w normy referencyjne ustalone przez EBC, wyjątkiem są lata 2013 – 2014. Problemy strefy euro od roku 2007 wynikały m.in. z braku trwałości wypełnienia kryteriów konwergencji w odniesieniu do inflacji. W latach 2002 - 2007 tylko nieliczne kraje odnotowały wartości zgodne z kryterium inflacyjnym tj. Belgia, Niemcy, Francja oraz Włochy nie wliczając roku 2003. Od roku 2007 kraje członkowskie unii w większości analizowanego okresu przyjęły wartości znacznie powyżej średniej referencyjnej. Odnotowano również tendencje deflacyjne w Irlandii, Portugali, Grecji i Łotwie. Zaobserwowano ponadto, że kraje wchodząc do strefy euro oznaczają się tendencją do przyspieszenia inflacji, co w dużej mierze wynika z braku dyscypliny fiskalnej, napływu funduszy unijnych oraz inwestycji zagranicznych. 3.2. Analiza kryterium długookresowych stóp procentowych w latach 2002-2014 Kryterium konwergencji w zakresie stóp procentowych ma za zadnie odzwierciedlać trwały charakter konwergencji. Uwzględnia weryfikację przez rynek kosztów pozyskiwania finansowania wydatków rządowych, co w dużej mierze eliminuje możliwość oddziaływania instytucji UE, czy zainteresowanego kraju na wynik badanego indeksu. Istotne znaczenie dla obliczenia wartości referencyjnej ma określenia krajów o najbardziej stabilnych cenach. W tabeli 2 przedstawiono dotychczasowe wartości odniesienia dla stóp procentowych. Jak wynika z danych przedstawionych w tabeli 2 wartość referencyjna w analizowanym okresie kształtowała się w przedziale: 5,5% - 6,4%. 45 Raport EBC o Konwergencji Maj 2010, http://www.ecb.europa.eu/pub/pdf. [data dostępu 30.05.2016]. 24 Tabela 2. Wartość referencyjna dla kryterium stóp procentowych Raport Grupa referencyjna Październik 2004 Grudzień 2006 Maj 2008 Maj 2010 Maj 2012 Czerwiec 2014 Finlandia Dania Szwecja Szwecja Finlandia Polska Malta Holandia Dania Belgia Portugalia Pominięcie w grupie Estonii Szwecja Słowenia Pominięcie w grupie Irlandii Łotwa Irlandia Portugalia Wartość referencyjna 6,4% 6,2% 6,5% 6,0% 5,5% 6,2% Źródło: Opracowanie własne na podatnie Raportów o konwergencji EBC. O spełnieniu kryterium stóp procentowych można mówić, jeśli inwestorzy oceniają kraj przystępujący do strefy euro, jako mniej ryzykowny, więc poziom stóp procentowych powinien być zbliżony do stóp procentowych ukształtowanych w strefie euro. Wysokie stopy procentowe w krajach wynikają z premii za ryzyko właściwe danemu krajowi (ryzyko wahań kursów oraz ryzyko niewypłacalności) oraz prognoz zmian kursu walutowego. Najwyższe stopy procentowe występują w państwach, które mają trudności ze spełnieniem kryteriów budżetowego.46 Przykładem może być sytuacja Grecji, która wpadła w spiralę zadłużenia stając się w pewnym momencie niewypłacalna. Od roku 2007 jej średniookresowe stopy procentowe stale rosły osiągając największą wartość w roku 2012 – 22, 50%, przewyższająca o prawie 400% wartość referencyjną. Wyjątkiem są lata 2013 – 2014, kiedy stopa stopniowo malała i zbliżała się do ustalonego kryterium 6,2%. Wynikać to może z uruchomionych programów naprawczych nałożonych przez Komisję Europejską oraz sytemu pomocowego udzielonego przez wszystkie kraje Unii Europejskiej. W tabeli 3 przedstawiono wartości długoterminowych stóp procentowych w krajach Unii Europejskiej w latach 2002 – 2014. 46 P. Krugman., M. Obtefeld, Ekonomia międzynarodowa. Teoria i praktyka, tom 2, Wydawnictwo PWN, Warszawa 2007, s. 136. 25 Tabela 3 Długoterminowe stopy procentowe w krajach UE w latach 2002 -2014 Państwo EU -28 2002 5,07 2003 4,35 2004 4,44 2005 3,75 2006 4,08 2007 4,56 2008 4,55 2009 4,11 2010 3,82 2011 4,27 2012 3,64 2013 2,95 2014 2,20 Strefa euro 4,91 4,14 4,12 3,42 3,84 4,32 4,31 3,82 3,60 4,34 3,86 2,99 2,04 3,46 4,23 3,00 2,41 1,71 Belgia 4,99 4,18 4,15 Wybrane kraje strefy euro 3,43 3,81 4,33 4,42 3,90 Francja 4,86 4,13 4,10 3,41 3,80 4,30 4,23 3,65 3,12 3,32 2,54 2,20 1,67 Niemcy 4,78 4,07 4,04 3,35 3,76 4,22 3,98 3,22 2,74 2,61 1,50 1,57 1,16 Irlandia 5,01 4,13 4,08 3,33 3,77 4,31 4,53 5,23 5,74 9,60 6,17 3,79 2,37 Grecja 5,12 4,27 4,26 3,59 4,07 4,50 4,80 5,17 9,09 15,75 22,50 10,05 6,93 Portugalia 5,01 4,18 4,14 3,44 3,91 4,42 4,52 4,21 5,40 10,24 10,55 6,29 3,75 Hiszpania 4,96 4,12 4,10 3,39 3,78 4,31 4,37 3,98 4,25 5,44 5,85 4,56 2,72 Włochy 5,03 4,25 4,26 3,56 4,05 4,49 4,68 4,31 4,04 5,42 5,49 4,32 2,89 Łotwa 5,41 4,90 4,86 3,88 4,13 5,28 6,43 12,36 10,34 5,91 4,57 3,34 2,51 Estonia b.d. b.d. b.d. b.d. b.d. b.d. b.d. b.d. b.d. b.d. b.d. b.d. b.d. Litwa 6,06 5,32 4,50 3,70 4,08 4,54 5,61 14,00 5,57 5,16 4,83 3,83 2,79 Węgry 7,09 6,82 8,19 6,60 Kraje spoza strefy euro 7,12 6,74 8,24 9,12 7,28 7,63 7,89 5,92 4,81 Polska 7,36 5,78 6,90 5,22 5,23 5,48 6,07 6,12 5,78 5,96 5,00 4,03 3,52 Czechy Wartość referencyjna47 4,88 4,12 4,82 3,54 3,80 4,30 4,63 4,84 3,88 3,71 2,78 2,11 1,58 5,1 6,4 6,4 6,2 6,2 6,4 6,5 6 6 5,5 5,5 6,2 6,2 Kolorem czerwonym oznaczono wartości przekraczające poziom referencyjny. Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych z Eurostatu, http://appsso.eurostat.ec.europa.eu/nui/show.do [data dostępu: 20.05.2016] Analizując dane dotyczące kształtowania się długoterminowych stóp procentowych (tabela 3), możemy wywnioskować, że w badanych latach kraje należące do strefy euro w większości wpisywały się w wyznaczoną wartość referencyjną i nie odbiegały znacząco od ustalonej średniej. Możemy tu wymienić Belgię, Francję, Niemcy oraz Włochy, które doskonale radziły sobie z kryterium stabilności stóp procentowych zarówno, przed jaki i w dobie kryzysu finansowego. Poczynając od roku 2007 długookresowe stopy procentowe malały osiągając w roku 2014 poziom oscylujący na granicy 3 punktów procentowych. W tym samym czasie najwyższe stopy procentowe odnotowały kraje z tzw. grupy PIIGS w skład której wchodzi m.in. Grecja, Portugalia oraz Irlandia. Natomiast Hiszpania tylko w roku 2012 nie spełniła wymogu konwergencji długookresowych stóp procentowych. Z dostępnych danych Eurostatu wynika też, że równie wysokie stopy procentowe zanotowano w krajach bałtyckich. Na Łotwie w latach 2008-2011 kryterium długoterminowych stóp procentowych nie było spełnione. Średnia długoterminowa stopa 47 Wartości referencyjne pochodzą z Raportów o konwergencji EBC z lat 2002-2014. 26 procentowa w 2009 roku kształtowała się na najwyższym poziomie 12,36% i znacznie przewyższała poziom referencyjny (6%). Pogorszenie się sytuacji gospodarczej Łotwy w 2009 roku spowodowało radykalne załamanie popytu na obligacje łotewskie, a w konsekwencji drastyczny wzrost długoterminowych stóp procentowych. Powolna poprawa sytuacji gospodarczej i finansów publicznych przejawiała się stabilizacją stóp procentowych, jednak dalej na podwyższonym poziomie. Spowodowane to było przede wszystkim działaniami łotewskiego rządu w kierunku spełnienia ustaleń Komisji Europejskiej, wynikających z udzielonej pomocy finansowej. Podobną sytuację w zakresie kryterium długoterminowych stóp procentowanych można zaobserwować na Litwie, gdzie długoterminowa stopa procentowa w 2009 roku kształtowała się na poziomie 14%, a więc daleko od wartości referencyjnej 6%. Wpływ na to miało przede wszystkim załamanie gospodarcze na świecie oraz obniżenie ratingu kraju. Jednak na Litwie płynność rynku finansowego znacznie poprawiła się w 2010 r. Stopa procentowa ustabilizowała się na poziomie 5, 5% była, więc zgodna z punktem odniesienia. W kolejnych latach stopniowo malała spełniającym tym samym kryterium konwergencji. Najmniejszą wartość osiągnęła w roku 2014 wynoszącą 2,79%. W Estonii, która nie emitowała długoterminowych obligacji skarbowych ze względu na niskie potrzeby pożyczkowe, brak rozwiniętego rynku obligacji w koronach estońskich uniemożliwił dokonania oceny kształtowania się tego wskaźnika. Pośród badanych państw, które nie należą do strefy euro, tylko Czechy odnotowały długoterminowe stopy procentowe nieprzekraczające wartości referencyjnej. Natomiast Węgry i Polska nie wpisywały się w przyjęte kryteria. Na Węgrzech średnia długoterminowa stopa procentowa w okresie 2002-2012 sytuowała się powyżej wartości referencyjnej dla tego kryterium. W tym kraju największą stopę procentową odnotowano w 2009 roku wynosząca 9, 12%, wskutek zmniejszenia się gotowości inwestorów do podejmowania ryzyka, wzrostu premii za ryzyko, mniejszej płynności rynku, wzrostu inflacji w kraju oraz problemów fiskalnych. Następnie w miarę wygasania napięć na międzynarodowych rynkach finansowych stopa ta obniżała się i po roku 2013 wyniosła 4, 81%, wpisując się w przyjęte kryterium. Stworzenie na Węgrzech warunków sprzyjających trwałej konwergencji wymaga m.in. polityki pieniężnej ukierunkowanej na stabilność i dalszego rygorystycznego wdrażania planów konsolidacji fiskalnej. W Polsce najwyższe średnie długoterminowe stopy procentowe odnotowano w 2004 roku wynoszące 6, 90% oraz w 2009 roku 6, 1% (na poziomie minimalnie powyżej wartości referencyjnej dla tego kryterium konwergencji). W latach 2006 -2009 długoterminowa stopa procentowa w Polsce ogólnie wzrosła, co wiązało się z dużą niechęcią inwestorów do podejmowania ryzyka i niepewnością perspektyw gospodarczych. 27 Z analizy spełniania kryteriów długoterminowych stóp procentowych w latach 2002 2007 wynika, że praktycznie wszystkie kraje strefy euro wywiązały się z wypełnienia kryterium długookresowych stóp procentowych wpisując się w przyjęte wartości referencyjne, nie licząc 2002 roku, w którym wartości stóp procentowych Grecji, Litwy oraz Łotwy odbiegały od przyjętej normy. Analizując, różnice między długoterminowymi stopami państw członkowskich można zauważyć, że proces formowania strefy euro doprowadził do sinej konwergencji w tym zakresie, większej niż w przypadku stóp inflacji. Niewielkie zróżnicowanie utrzymywało się do roku 2007. Na niskie wartości pomiędzy obligacjami państw członkowskich wpłynął efekt płynności związany z wielkością rynków papierów wartościowych państw członkowskich nieliczne z badanych państw tj. Niemcy, Belgia, Francja, Włochy, Czechy permanentnie. Kryzys finansowy od drugiej połowy 2008 roku przełożył się na bardzo silny wzrost stóp procentowych min: w Grecji, Irlandii, Łotwie, Litwie oraz Portugali. Wpłynęło to na wzrost zróżnicowania długoterminowych stóp procentowych w strefie euro. Na podwyższone stopy procentowe miał wpływ m.in.: spadek popytu na krajowe obligację rządowe, napięcia na międzynarodowych rynkach finansowych, wzrost inflacji, problemy fiskalne oraz załamanie gospodarcze na świecie. Podsumowując należy stwierdzić, że w dobie kryzysu finansowego tylko wypełniały kryterium stabilności długookresowych stóp procentowych. 3.3. Analiza kryterium stabilnego kursu walutowego Kryterium kursu walutowego wiąże się z przystąpieniem do systemu ERM II, w ramach którego wahania waluty narodowej względem euro powinny kształtować w przedziale +/–15% wobec ustalonego parytetu przez okres co najmniej 2 lat, bez dewaluacji wyznaczonego parytetu.48 Należy dodać, że interpretacja tego wskaźnika obejmuje nie tylko wielkość wahań kursowych, ale także zakres i częstotliwość interwencji banku centralnego, zmiany struktur dewizowych, różnice między krótkoterminowymi stopami procentowymi w danym kraju oraz znaczenia międzynarodowych programów pomocy finansowej dla stabilizacji waluty. 49 48 49 Raport o konwergencji 2010…, op. cit. s. 42. Raport na temat korzyści…., op. cit., s. 106. 28 Większość państw poddanych analizie przez okres co najmniej dwóch lat należały do mechanizmu ERM II, charakteryzując się sztywnymi kursami walut. Wyjątkiem jest Polska, Czechy i Węgry (zob. rysunek 1), które na dzień dzisiejszy nie przystąpiły jeszcze do tego systemu. Państwa te prowadzą politykę płynnego kursu walutowego. Kryzys finansowy uwidocznił, że państwa strefy euro ze sztywnymi kursami walut w przypadku występowania szoków zewnętrznych nie mają możliwości poprawy konkurencyjności swoich gospodarek poprzez dewaluację waluty. Niemożność wykorzystania kursu walutowego, jako automatycznego stabilizatora koniunktury ujawnia koszty uczestnictwa w systemie sztywnych kursów walutowych. Natomiast państwa takie jak Polska, Węgry i Czechy, które funkcjonują w systemach płynnych kursów walutowych, na kryzys zareagowały gwałtowną deprecjacją. Ujawniły, że kurs może pełnić rolę automatycznego stabilizatora koniunktury podtrzymując konkurencyjność gospodarek. Fakt ten może stanowić argument opóźniający przystąpienie do mechanizmu ERM II.50 Na rysunku 1 przedstawiono kurs waluty krajowej względem euro trzech państw nienależących do mechanizmu ERM II, Czech Węgier oraz Polski, o płynnych kursach walutowych. Analizując przedstawione dane można zauważyć, że w badanym okresie (2002-2014) wyraźnie najmniejszy poziom zmienności kursu względem euro wykazywała korona czeska, natomiast zmienność kursu złotego i węgierskiego forinta pozostawała na relatywnie wysokim poziomie. Różnica ta staje się wyraźnie widoczna, kiedy spojrzymy na kształtowanie się kursu badanych zmiennych względem euro od momentu wybuchu kryzysu finansowego. Nie ulega wątpliwości, że po rozpoczęciu kryzysu najbardziej stabilną walutą, jeśli uwzględnić relację kursu względem euro okazała się korona czeska, charakteryzując się najmniejszymi wahaniami kursowymi. 50 M. Wajda –Lichy, Perspektywy rewizji…., op. cit., s. 9. 29 Rysunek 1. Kurs waluty Czech, Węgier oraz Polski względem euro w latach 2002 – 2014 Hungarian forint 400,00 300,00 200,00 100,00 0,00 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 Hungarian forint Polish zloty 5,0000 4,0000 3,0000 2,0000 1,0000 0,0000 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 Polish zloty Czech koruna 35,000 30,000 25,000 20,000 15,000 10,000 5,000 0,000 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 Czech koruna Źródło: Opracowanie własne na podstawie http://appsso.eurostat.ec.europa.eu/nui/show.do. [16.05.2016]. 30 Można postawić pytanie, czy rzeczywiście inwestorzy zagraniczni postrzegają badane kraje tj. Polska, Czechy i Węgry jako grupę jednorodną z uwagi na kryteria wspólnych uwarunkowań gospodarczych. Wydaje się, że Czechy należy rozpatrywać w innej kategorii krajów z uwagi na fakt, że według Światowego Forum Ekonomicznego zaliczone zostały do grupy krajów rozwiniętych (opierających swój rozwój na innowacjach), a Polskę i Węgry określono jako kraje aspirujące do tej grupy. Sytuacja finansów publicznych Czech jest zdecydowanie bardziej stabilna niż Polski i Węgier, tym bardzie waluta czeska ma tendencję do umacniania się niż osłabiania względem euro. Poza tym, choć kurs korony czeskiej względem euro wykazuje relatywnie wysoki poziom wahań jest on na niższym poziomie niż w przypadku złotego i forinta węgierskiego. Korona czeska ma zdecydowanie tendencje do umacniania się, co akurat nie może być przeszkodą w przypadku pobytu waluty w ERM II, jednak nadmierne umocnienie waluty krajowej trudno uznać za korzystne dla gospodarki kraju przystępującego do strefy euro.51 3.4. Analiza fiskalnych kryteriów konwergencji w latach 2002 -2014 W tabelach 4-5 przedstawiono procentowe wartości długu publicznego oraz deficytu budżetowego w relacji do PKB w latach 2002-2014 w wybranych krajach Unii Europejskiej. Pierwsze kryterium fiskalne, tj. deficyt budżetowy, (tab. 5), ma na celu wprowadzenie ograniczenia w obszarze wydatków budżetowych w stosunku do przychodów. O ile ekspansywna polityka budżetowa i fiskalna jest bodźcem stymulującym gospodarkę w warunkach recesji, to jednocześnie deficyt budżetowy nie może być podatkowym źródłem finansowania potrzeb w gospodarce. W ten sposób ograniczeniu podlega również zaciąganie długu publicznego, co ma prowadzić do osiągnięcia stabilizacji fiskalnej i budżetowej w długim okresie. Kontrola polityki fiskalnej i budżetowej zakłada, że deficyt budżetowy nie może w kraju członkowskim przekroczyć 3% PKB, a dług publiczny 60% PKB. 51 J. Bilski, M. Janicka, M. Konarski, Integracja rynków walutowych wybranych krajów Europy Środkowej z rynkiem euro w perspektywie ich przystąpienia do ERM II i Unii Gospodarczo-Walutowej, Materiały i Studia NBP, Zeszyt Nr. 291, Warszawa 2013, s. 16 - 17. 31 Tabela 4 Dług publiczny w relacji do PKB (%) w latach 2002-2014 Państwo 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 Wybrane kraje strefy euro Belgia 104,7 101,1 96,5 94,6 91 87 92,5 99,6 99,7 102,3 104,1 105,2 106,5 Francja 60,1 64,2 65,7 67,2 64,4 64,4 68,1 79 81,7 85,2 89,6 92,4 95,4 Niemcy 59,2 62,9 64,7 66,9 66,3 63,5 64,9 72,4 81 78,3 79,6 77,2 74,7 Irlandia 30,6 29,9 28,2 26,1 23,6 23,9 42,4 61,8 96,2 109,1 120,1 120 107,5 Grecja 104,9 101,5 102,9 107,4 103,6 103,1 109,4 126,7 146,2 172,1 159,6 177,7 180,1 Hiszpania 51,3 47,6 45,3 42,3 38,9 35,5 39,4 52,7 60,1 69,5 85,4 93,7 99,3 Portugalia 56,2 58,7 62 67,4 69,2 68,4 71,7 83,6 96,2 111,4 126,2 129 130,2 Włochy 101,9 100,5 100,1 101,9 102,6 99,8 102,4 112,5 115,4 116,5 123,3 129 132,5 Łotwa 13,2 13,9 14,3 11,8 9,9 8,4 18,7 36,6 47,5 42,8 41,4 39,1 40,8 Estonia 5,7 5,6 5,1 4,5 4,4 3,7 4,5 7 6,6 5,9 9,5 9,9 10,4 Litwa 22,1 20,4 18,7 17,6 17,2 15,9 14,6 29 36,2 37,2 39,8 38,8 40,7 Kraje spoza strefy euro Czechy 25,9 28,1 28,5 28 27,9 27,8 28,7 34,1 38,2 39,9 44,7 45,1 42,7 Węgry 55 57,6 58,5 60,5 64,7 65,6 71,6 78 80,6 80,8 78,3 76,8 76,2 Polska 41,8 46,6 45,3 46,7 47,2 44,2 46,6 49,8 53,3 54,4 54 56 50,5 Wartość referencyjna 60% Kolorem czerwonym oznaczono wartości przekraczające poziom referencyjny Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych z Eurostatu, http://ec.europa.eu/eurostat/tgm/table.do, [data dostępu 16.05.2016]. Analizując dane przedstawione w tabelach 4-5 możemy stwierdzić, że stan finansów publicznych Unii Europejskiej wygląda niepokojąco. Największy wzrost zadłużenia obserwujemy od roku 2007, czyli od momentu rozprzestrzeniania się kryzysu finansowego do strefy euro. Wtedy też państwa przeznaczyły ogromne sumy pieniędzy na ratowanie swoich rynków finansowych, w tym upadających banków. Jako przykład możemy przedstawić sytuację Irlandii, która przed kryzysem spełniała kryteria fiskalne. Jej stan finansów publicznych można było określić, jako bardzo dobry. W latach 2003-2007 zanotowała nadwyżkę budżetową, a dług publiczny nie przekraczał 30% PKB. Jednak w czasie kryzysu kraj ten przeznaczył znaczne środki na ratowanie swoich banków, co przyczyniło się do zwiększenia zadłużenia państwa. Władze podjęły działania naprawcze mającą na celu restrukturyzację i dokapitalizowanie banków, co w efekcie doprowadziło to do skokowego wzrostu deficytu budżetowego i długu publicznego . 32 Tabela 5 Deficyt budżetowy w relacji do PKB (%) w latach 2002-2014 Państwo 2002 2003 2004 Wybrane kraje strefy euro 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 Belgia -2,6 0,2 0,1 -1,1 -5,4 -4,0 -4,1 -4,2 -3,0 -3,1 0,0 -1,8 Francja -0,2 -3,1 -3,9 -3,5 -3,2 -2,3 -2,5 -3,2 -7,2 -6,8 -5,1 -4,8 -4,0 -4,0 Niemcy -3,9 -4,2 -3,7 -3,4 -1,7 0,2 -0,2 -3,2 -4,2 -1,0 -0,1 -0,1 0,3 Irlandia -0,3 0,4 1,3 1,6 2,8 0,3 -7,0 -13,8 -32,3 -12,6 -8,0 -5,7 -3,8 Grecja -6,0 -7,8 -8,8 -6,2 -5,9 -6,7 -10,2 -15,2 -11,2 -10,2 -8,8 -13,0 -3,6 Portugalia -3,3 -4,4 -6,2 -6,2 -4,3 -3,0 -3,8 -9,8 -11,2 -7,4 -5,7 -4,8 -7,2 Hiszpania -0,4 -0,4 0,0 1,2 2,2 2,0 -4,4 -11,0 -9,4 -9,6 -10,4 -6,9 -5,9 Włochy -3,1 -3,4 -3,6 -4,2 -3,6 -1,5 -2,7 -5,3 -4,2 -3,5 -2,9 -2,9 -3,0 Estonia 0,4 1,8 2,4 1,1 2,9 2,7 -2,7 -2,2 0,2 1,2 -0,3 -0,2 0,8 Łotwa -2,2 -1,6 -1,0 -0,4 -0,6 -0,7 -4,1 -9,1 -8,5 -3,4 -0,8 -0,9 -1,6 Litwa -1,9 -1,3 -1,4 -0,3 -0,3 -0,8 -3,1 -9,1 Kraje spoza strefy euro -6,9 -8,9 -3,1 -2,6 -0,7 Węgry -8,9 -7,1 -6,4 -7,8 -9,3 -5,1 -3,6 -4,6 -4,5 -5,5 -2,3 -2,6 -2,3 Czechy -6,3 -6,4 -2,7 -3,1 -2,3 -0,7 -2,1 -5,5 -4,4 -2,7 -3,9 -1,3 -1,9 Polska -4,8 -6,1 -5,1 -4,0 -3,6 -1,9 -3,6 -7,3 -7,5 -4,9 -3,7 -4,0 -3,3 Wartość referencyjna 3% Kolorem czerwonym oznaczono wartości przekraczające poziom referencyjny. Kolor zielony nadwyżki budżetowe. Źródło: Opracowanie własne na podatnie danych z Eurostatu, http://ec.europa.eu/eurostat/tgm/table.do?tab, [data dostępu: 16.05.2016] Irlandia nie była w stanie poradzić sobie na poziomie krajowym z działaniami fiskalnymi oraz stratami w sektorze bankowym i wystąpiła o pomoc zewnętrzną. Była drugim krajem strefy euro, dla którego w roku 2010 uruchomiono pakiet pomocowy udzielany przez tymczasowy mechanizm zarządzania kryzysowego składający się z Europejskiego Mechanizmu Finansowej. 52 Stabilizacji Finansowej oraz Europejskiego Instrumentu Stabilności Irlandia stała się krajem z największym deficytem sektora finansów publicznych w UE. W 2010 deficyt budżetowy osiągnął rekordową wartość 32,3% PKB, zaś dług publicznego sięgnął 96,2% PKB. Od roku 2010 Irlandia nie spełniała żadnego z kryteriów fiskalnych w znacznym stopniu przewyższając wartości referencyjne. Należy dodać, że Irlandia w dekadzie poprzedzającej wystąpienie kryzysu (1997 - 2007) kryzysu była stawiana za wzór, jeśli chodzi o proces konwergencji nominalnej, jak i realnej. Jako państwo o najgorszym stanie finansów publicznych w rozpatrywanej grupie w analizowanych latach - należy wskazać Grecję, która znalazła się na skraju bankructwa. 52 Koniunktura gospodarcza w wybranych krajach w okresie kryzysu finansowego 2011, Ministerstwo Gospodarki, Departament Analiz i Prognoz, Warszawa 2011, s. 27. 33 W latach 2002-2014 kraj ten nie spełniał żadnego z kryteriów konwergencji fiskalnej. Współczesna Grecja niemal od zawsze borykała się problemami finansowymi. Pod koniec lat 90. XX w. zmniejszyła co prawda deficyt poniżej 3 proc. PKB, dzięki czemu mogła wejść do strefy euro. Inwestorzy uznali, że sytuacja w Grecji jest stabilna i zaczęli udzielać jej pożyczek. Wejście Grecji do strefy euro w 2002 roku nie powinno mieć miejsca, ze względu na jej nieprzygotowanie i manipulację danymi finansowymi. W dodatku, kiedy rozpoczął się kryzys, w Grecji zbliżały się wybory. Dlatego nikt nie myślał o przeprowadzeniu odpowiednich reform mających na celu ratowanie finansów publicznych. Jak się okazało, po wyborach w 2009 roku, deficyt budżetowy Grecji wyniósł 15,2% PKB, a dług publiczny ponad 120% PKB. W maju 2010 roku kraj ten otrzymał wsparcie finansowe w postaci pierwszego pakietu pomocowego. Przed bankructwem uratowały ją środki z MFW i UE, jednak nie pomogło w poprawie jej obecnej sytuacji53. Grecja, jako członek strefy euro, nie wypełnia kryteriów konwergencji i nadal zmaga się z gigantycznym długiem publicznym. Natomiast deficyt budżetowy w roku 2014 roku zbliżył się znacznie do wartości referencyjnej 3% PKB (efekt wdrażania reform narzuconych przez organy unijne, udzielające Grecji finansowego wsparcia). Analizując sytuację finansów publicznych Portugalii i Hiszpanii możemy wywnioskować, że oba kraje w dobie kryzysu również nie wpisywały się w fiskalne kryteria konwergencji. Hiszpania do niedawna była jedną z najszybciej rozwijających się gospodarek Unii Europejskiej. Okres znakomitej koniunktury gospodarczej, trwający do 2007 r., opierał się głównie na ekspansji sektora budowlanego, finansowej tanim i łatwo dostępnym kredytem bankowym. 54 Obecnie Hiszpania walczy o utrzymanie wypłacalności. Przed kryzysem w latach 2003 – 2007 notowała nadwyżki budżetowe, dlatego jej dług publiczny do 2010 roku nie przekraczał 60% PKB i był stosunkowo niski. Portugalia natomiast walczyła z utrzymaniem konkurencyjności przedsiębiorstw (częściowo wynikało to z uczestnictwa w ERM II i przewartościowania waluty), na co nakładała się zbyt liberalna polityka w stosunku do sektora bankowego, skutkująca jednym z najwyższych wskaźników pożyczek do depozytów bankowych. W kulminacyjnym momencie, pod koniec 2010 r., zadłużenie sektora prywatnego w Portugalii wyniosło 260% PKB, a dług publiczny osiągnął wartość 96% PKB oraz wystąpił największy deficyt budżetowy wynoszący 11,2 % PKB. 55 53 K. Mroczek, A. Więcek, Kryzys gospodarczy w Grecji i Hiszpanii a jego skutki w ujęciu sektorowym, Przegląd Prawniczy, Ekonomiczny i Społeczny”, Nr. 1 54 Koniunktura gospodarcza….., op. cit. s. 24 55 J. Pisani- Ferry, A. Sapir, G. Wolff., EU – IMF Assistance to Euro-area Countries: an Early Assessment, Bruegel Institute, Brussels 2013, s. 9. 34 Kryteriów konwergencji fiskalnej nie wypełniały również takie państwa jak Włochy i Belgia. Państwa te zmagają się z wysokim długiem publicznym, przy stosunkowo niskim deficycie budżetowym. Wśród państw, które wyszły z kryzysu najlepiej wygląda sytuacja Niemiec, które tylko w roku 2004, 2008 oraz 2009 odnotowały deficyt budżetowy przewyższający wartość 3% PKB nie wpisując się tym samym w pierwsze kryterium konwergencji fiskalnej. Problemem natomiast jest dług publiczny, który w analizowanym okresie przewyższał wartość 60% PKB. Opisując kraje bałtyckie należy stwierdzić, że najlepiej z wypełnianiem kryteriów konwergencji fiskalnej radziła sobie Estonia. Spełniała ona kryteria fiskalne jeszcze przed wejściem do UE. Sytuacja finansów publicznych w tym kraju kształtowała się na bardzo stabilnym poziomie i wbrew ogólnoświatowej tendencji spadku aktywności gospodarczej, poziom długu publicznego pozostawał na bardzo niskim poziomie. Poziom deficytu budżetowego oraz długu publicznego w relacji do PKB znajdował się poniżej zalecanej Traktatem wartości referencyjnej. Należy podkreślić, że Estonia jeszcze przed kryzysem odnotowała nadwyżki budżetowe. Z kolei zarówno Litwa, jak i Łotwa nie radziły sobie z utrzymaniem deficytu budżetowego poniżej wartości referencyjnej. W 2009 objęte zostały procedurą nadmiernego deficytu. Od tego momentu deficyt budżetowy Litwy i Łotwy stopniowo zbliżał się do wymaganej wartości 3% PKB. Relacja długu publicznego do PKB znajdowała się natomiast na bezpiecznym poziomie względem wartości odniesienia. Mimo tego w latach 2002-2014 Łotwa znacznie zwiększyła swój dług publiczny, w mniejszym stopniu proces ten postępował w Estonii i Litwie, które sukcesywnie wdrażały kompleksowe działania konsolidacyjne w zakresie finansów publicznych, nakierowane na powstrzymanie pogarszającej się sytuacji budżetowej. Analizując sytuację budżetową Polski i Czech, jako państw spoza strefy euro należy stwierdzić, że oba kraje w badanym okresie wypełniły drugie kryterium fiskalne. Dług publiczny nie przekraczał wartości 60% PKB, chociaż odznaczał się tendencją wzrostową po 2007 roku. Kształtowanie się wskaźników konwergencji nominalnej wskazuje, że sytuacja finansowa Czech jest istotnie lepsza niż w Polsce. Kryzys także przyczynił się do pogłębienia poziomu deficytu budżetowego w Czechach i przekroczenia przezeń wartości granicznej 3% PKB, jednak skala spadku była niższa i widać już, że wartość deficytu oscyluje na poziomie 3% PKB. W latach 2007-2008 Polska przekroczyła uznawany do niedawna za bezpieczny poziom 6% PKB, jednak od roku 2009 wartość ta kształtuje się poniżej 5% PKB. Węgry natomiast zmagają się z wysoki długiem publicznym, przewyższającym wartość referencyjną. Od 2002 roku poziom zadłużenia rósł nieprzerwalnie, aż do roku 2011, 35 w którym osiągnął największą wartość 80,6% PKB. Obecnie nadal oscyluje on wokół poziomu 80% PKB. Sytuacja ta jest konsekwencją nieracjonalnej i nieprofesjonalnej polityki gospodarczej, gdzie nie ma realnego wzrostu gospodarczego, ani tworzenia nowych miejsc pracy. Inwestycje produkcyjne są niskie, większość finansowana jest ze środków unijnych. Wydatki publiczne na Węgrzech od wielu lat oscylują wokół wartości 50% PKB. Problemy z "dziurą budżetową" Węgrzy rozwiązują w jeden sposób, podnosząc obciążenia fiskalne najczęściej podnosząc podatki firmom z zagranicznym kapitałem. Należy dodać, że przy bardzo wysokim zadłużeniu trudno w tym kraju o stabilny wzrost gospodarczy. 56 Sytuacja Węgier jest na pewno lepsza niż Grecji. Przy rosnącym zadłużeniu publicznym, możemy zaobserwować, że na Węgrzech deficyt budżetowy od roku 2007 wykazywał tendencje spadkową, aż do roku 2012, gdzie osiągnął wartość 2,3% PKB wpisując się tym samym w pierwsze kryterium fiskalne. Gdyby Węgry miały poziom długu publicznego taki, jaki mają – 80 % PKB, a jednocześnie deficyt w relacji do PKB byłby rosnący z roku na rok, to można być uznać, że powtórzyłby się paradoks grecki. Podsumowując należy stwierdzić, że struktura zadłużenia państw członkowskich Unii Europejskiej jest silnie zróżnicowana. Cała Europa zmaga się ogromnym zadłużeniem publicznym, również bogate kraje zachodnie. Większość państw poddanych analizie w dobie kryzysu finansowego nie wypełnia przyjętych fiskalnych kryteriów z Maastricht. Kryterium deficytu na poziomie 3 proc. PKB w praktyce spełniło jedno państwo jakim jest Estonia. Kryterium długu publicznego poniżej 60 proc. PKB wypełniły trzy państwa strefy euro Litwa, Łotwa, Estonia oraz państwa z poza strefy Polska i Czechy. W okresie przed 2007 roku pierwsze kryterium fiskalne dotyczące długu publicznego spełniały takie państwa jak Irlandia, Hiszpania, kraje bałtyckie oraz Czechy i Polska. Wynikało to w dużej mierze z dobrej koniunktury gospodarczej badanych państw wyrażającej się wzrostem PKB. Należy zaznaczyć, że kryterium długu publicznego nie spełniały państwa wysoko rozwinięte tj. Niemcy, Francja, Belgia oraz Włochy. Z teoretycznego punktu widzenia, słabiej rozwinięte gospodarczo kraje powinny charakteryzować się generalnie wyższym poziomem długu publicznego w stosunku do PKB, niż kraje wyżej rozwinięte ze względu na ograniczenia finansowe oraz potrzeby gospodarcze krajów. Jednakże, analizując dane dotyczące udziału długu publicznego w PKB w krajach członkowskich UE można zauważyć wyższe udziały długu publicznego w PKB w relatywnie wyżej rozwiniętych gospodarczo krajach członkowskich UE. Należy również uwzględnić, 56 M. Grela, Sytuacja gospodarcza w krajach Europy Środkowej i Wschodniej, Instytut Ekonomiczny, Warszawa 2015, Nr 1/15, s. 13- 14. 36 że kraje takie jak Niemcy, Irlandia, Francja, Belgia, Estonia przed kryzysem wypełniały drugie kryterium fiskalne dotyczące deficytu budżetowego. Wartości utrzymywały się na stosunkowo niskim poziomie nieprzekraczającym 3% wartości referencyjnej. Nieliczne z badanych państw odnotowały nawet nadwyżki budżetowe (Irlandia, Belgia). Zgodnie z przyjęta tezą badawczą, kryzys finansowy po 2007 roku miał istotny wpływ na realizację kryteriów fiskalnych. Należy dodać, że owe kryteria są najtrudniejsze do spełnienia i sprawiają trudności w utrzymaniu wartości zgodnych z ustalonym progiem referencyjnym wszystkim krajom strefy euro. Poniekąd to właśnie kraje spoza strefy lepiej wpisują się w normy referencyjne. Z perspektywy zakłóceń strefy euro będących konsekwencją kryzysu finasowego wyraźnie widać, że brak restrykcyjności w egzekwowaniu kryteriów fiskalnych oraz wykorzystywanie błędnych informacji (przypadek Grecji) podaje w wątpliwość zasadność przyjętych procedur i stwarza precedens dla łamania zasad stabilności fiskalnej w trakcie uczestnictwa w unii walutowej. Groźba bankructwa części zadłużonych krajów skłania do rewizji oceny kryteriów konwergencji w odniesieniu do sfery fiskalnej. 37 Podsumowanie Celem niniejszej pracy była analiza procesu konwergencji nominalnej w wybranych krajach członkowskich Unii Europejskiej w latach 2002-2014 (które podzielono na dwa okresy: przed wybuchem kryzysu i po 2007 r.) oraz wpływ kryzysu finansowego na wypełnianie posczegółnych kryteriów zbieżności. Jak podkreślono we wstępie, tylko trwałe spełnienie kryteriów konwergencji nominalnej jest warunkiem prawidłowego funkcjonowania obszaru walutowego. Zaprezentowane w części badawczej analizy trwałości spełnienia kryteriów konwergencji (stabilności cen, długoterminowych stóp procentowych oraz kryteriów fiskalnych) wskazują, że wypełnianie kryteriów konwergencji nominalnej w wybranych krajach Unii Europejskiej nie okazało się trwałe. Postawiona w pracy teza badawcza zakładająca, że kryzys finansowy po 2007 roku w istotny sposób wpłynął na niewypełnienie poszczególnych kryteriów zbieżności w większości krajów Unii Europejskiej, została udowodniona. Mogą o tym świadczyć następujące wnioski płynące z analizy procesu konwergencji nominalnej. kryterium inflacyjne w badanym okresie w większości analizowanych państw nie wpisywało się w normy referencyjne ustalone przez EBC. Od roku 2007 kraje członkowskie unii w większości analizowanego okresu przyjęły wartości znacznie powyżej średniej referencyjnej. Odnotowano również tendencje deflacyjne w Irlandii, Portugali, Grecji i Łotwie. Udowodniono ponadto, że kraje wchodząc do strefy euro oznaczają się tendencją do przyspieszenia inflacji, co w dużej mierze wynika z braku dyscypliny fiskalnej, napływu funduszy unijnych oraz inwestycji zagranicznych. Wysoki poziom zadłużenia publicznego oraz spowolnienie tempa wzrostu gospodarczego, również przyczyniły się do niewypełnienia przyjętych kryteriów inflacyjnych; kryzys finansowy od drugiej połowy 2008 roku przełożył się na bardzo silny wzrost stóp procentowych m.in.: w Grecji, Irlandii, Łotwie, Litwie oraz Portugali. Wpłynęło to na wzrost zróżnicowania długoterminowych stóp procentowych w strefie euro. Na podwyższone stopy procentowe miał wpływ m.in.: spadek popytu na krajowe obligacje rządowe, napięcia na międzynarodowych rynkach finansowych, wzrost inflacji, problemy fiskalne oraz załamanie gospodarcze na świecie. W dobie kryzysu 38 finansowego tylko nieliczne z analizowanych krajów wypełniły kryterium stabilności długookresowych stóp procentowych; kryzys finansowy uwidocznił, że państwa strefy euro ze sztywnymi kursami walut w przypadku występowania szoków zewnętrznych nie mają możliwości poprawy konkurencyjności swoich gospodarek poprzez dewaluację waluty. Natomiast państwa nienależące do strefy euro takie jak Polska, Węgry i Czechy, które funkcjonują w systemach płynnych kursów walutowych, na kryzys zareagowały gwałtowną deprecjacją. Ujawniły, że kurs może pełnić rolę automatycznego stabilizatora koniunktury podtrzymując konkurencyjność gospodarek; kryzys finansowy po 2007 roku miał istotny wpływ na realizację kryteriów fiskalnych. Większość państw poddanych analizie w dobie kryzysu finansowego nie spełniła przyjętych fiskalnych kryteriów z Maastricht. Kryterium deficytu na poziomie 3 proc. PKB w praktyce spełniło jedno państwo, jakim jest Estonia. Kryterium długu publicznego poniżej 60 proc. PKB wypełniły trzy państwa strefy euro Litwa, Łotwa, Estonia oraz państwa z poza strefy Polska i Czechy. kryteria fiskalne są najtrudniejsze do spełnienia i sprawiają trudności w utrzymaniu wartości zgodnych z ustalonym progiem referencyjnym wszystkim krajom strefy euro. Poniekąd to właśnie kraje spoza strefy lepiej wpisują się w normy referencyjne. Reperkusje kryzysu finasowego ukazały, że spełnienie kryteriów konwergencji nominalnej przed włączeniem do unii walutowej nie gwarantuje stabilności jej funkcjonowania w długim okresie. Dla zapewnienia trwałości konwergencji konieczne jest nie tylko rzetelne sprawdzanie kryteriów wobec krajów kandydujących do strefy euro, ale także bardziej efektywne weryfikowanie ich w trakcie uczestnictwa w unii watowej. Groźba bankructwa zadłużonych krajów skłania do weryfikacji zasad konwergencji nominalnej. 39 Bibliografia 1. Albiński. P., Kryzys, a polityka stabilizacyjna Unii Europejskiej, Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa 2014. 2. Arya. K., Möglichkeiten und Probleme der Geld Währungspolitik in der Euro – Zone, Shaker Verlag, Aachen 2002. 3. Bilski. J., Janicka. M., Konarski. M., Integracja rynków walutowych wybranych krajów Europy Środkowej z rynkiem euro w perspektywie ich przystąpienia do ERM II i Unii GospodarczoWalutowej, Materiały i Studia NBP, Zeszyt Nr. 291. 4. Borowiec. J., Unia ekonomiczna i monetarna. Historia, podstawy teoretyczne, polityka, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej im. Oskara Langego, Wrocław 2001. 5. Borowski. J, Polska i UGW: Optymalny obszar walutowy?, Materiały i studia NBP, Nr. 115, Warszawa 2000. 6. Bukowski.I.S., Unia Monetarna. Teoria i praktyka, Wydawnictwo Difin, Warszawa 2007. 7. Burda. B., Wypłosz. C., Makroekonomia. Podręcznik Europejski, wyd. 2, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2010. 8. Flassbeck. H., 10 mitów na temat kryzysu, Wydawnictwo Krytyki Politycznej, Warszawa 2013. 9. Górski. J., Opolski. C., Perspektywy integracji ekonomicznej i walutowej w gospodarce strefy euro. Dokąd zmierza strefa euro, Warszawa 2012. 10. H. Bąk, Interpretacja kryteriów konwergencji, [w:] J. Ostaszewski (red.), Polska w strefie Euro szanse i zagrożenia, Warszawa 2008, s. 16. 11. Jurek. M., Marszałek. P., Pieniądz, polityka pieniężna i systemy kursowe. Współczesne teorie i rozwiązania praktyczne, Akademia Ekonomiczna w Poznaniu, Poznań 2007. 12. Karciuk. J. Kryzys finansowy strefy euro, "Optimum Studia Ekonomiczne", Nr 4, SGGW, Warszawa 2013, Wróblewski. Ł, Kryzys Unii Gospodarczo-Walutowej – przyczyny i dotychczasowe rozwiązania, Biuletyn Instytuty Zachodniego, Nr 74, Poznań 2014. 13. Kawecka – Wyrzykowska. E., (red.), Stosunki Polski z UE, Wydawnictwo SGH, Warszawa 2002. 14. Koniunktura gospodarcza w wybranych krajach w okresie kryzysu finansowego 2011, 15. Ministerstwo Gospodarki, Departament Analiz i Prognoz, Warszawa 2011 15. Kosikowski. C.., Finanse i prawo finansowe Unii Europejskiej, Wyd. Wolter Kluwer Business, Warszawa 2014. 16. Latoszek. E., Integracja Europejska, mechanizmy i wyzwania, Wydawnictwo Książka i wiedza, Warszawa 2007. 17. Małecki. M., Globalny kryzys finansowo-gospodarczy a integracja Polski ze strefą euro, [w], Globalizacja, kryzys:, co dalej? (red.) G. W. Kołodko, Wydawnictwo Poltex, Warszawa 2010. 40 18. Mroczek. K., Więcek. A., Kryzys gospodarczy w Grecji i Hiszpanii a jego skutki w ujęciu sektorowym, Przegląd Prawniczy, Ekonomiczny i Społeczny”, Nr. 1 19. P. Krugman., M. Obtefeld, Ekonomia międzynarodowa. Teoria i praktyka, tom 2, Wydawnictwo PWN, Warszawa 2007. 20. Pastuszka, S., Konwergencja nominalna nowych państw członkowskich Unii Europejskiej, "Studia Regionalne i Lokalne", Nr 3(45) /2011. 21. Pisani- Ferry. J., Sapir. A. Wolff. G., EU – IMF Assistance to Euro-area Countries: an Early Assessment, Bruegel Institute, Brussels 2013. 22. Radomska. E., Globalny kryzys finansowy, przyczyny, przebieg, skutki, Zarządzanie Zmianami Zeszyty Naukowe 2 -3/2013(59). 23. Raport EBC o Konwergencji Czerwiec 2014. 24. Raport na temat korzyści i kosztów przystąpienia do strefy euro., NBP, Warszawa 2004. 25. Raport na temat pełnego uczestnictwa RP w trzecim etapie UGW. 27. Roubini. N., Mihm. S., Ekonomia Kryzysu, Oficyna Wolters Kluwer Polska, Warszawa 2011. 28. Tchorek. G., Teoretyczne podstawy Unii Walutowej [w:] Mechanizmy funkcjonowanie strefy euro, P. Kowalewski, G. Tchorek, J. Górski, NBP, Warszawa 2014. 29. Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej - wersja skonsolidowana. Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej, C 326/47. 30. Wajda – Lichy. M., Perspektywy rewizji oceny kryteriów konwergencji w świetle kryzysu finansowego 2007 – 2009, "Studia Ekonomiczne", Nr 123, Katowice 2012. Wojnicka. E., Spory wokół teorii optymalnych obszarów walutowych, "Ekonomista", Nr 1. 41 Spis tabel i rysunków Tabela 1 Wskaźnik cen konsumpcyjnych HCPI………………………………………………….. 10 Tabela 2 Wartość referencyjna stóp procentowych……………………………………………….. 24 Tabela 3 Długookresowe stopy procentowe w krajach EU.............................................................. 25 Tabela 4 Dług publiczny w relacji do PKB ………………......……………...................................30 Tabela 5 Deficyt budżetowy w relacji do PKB............…………………………………………… 31 Rysunek 1 Kursy walut względem euro………………………………………………...………….30 42
