Korporacje transnarodowe we współczesnej gospodarce światowej
advertisement
Korporacje transnarodowe we współczesnej gospodarce światowej Spis treści 1 SPIS TREŚCI 1 WSTĘP 2 I. NAJWIĘKSZE KORPORACJE TRANSNARODOWE NA 2 ŚWIECIE 1.1. PRZYCZYNY POWSTANIA I ROZWOJU KORPORACJI 2 TRANSNARODOWYCH 1.2. NAJBARDZIEJ WARTOŚCIOWE FIRMY ŚWIATA 5 1.3. STRATEGIE MIĘDZYNARODWYCH FIRM 8 SPECJALISTYCZNYCH II. MIĘDZYNARODOWE FUZJE I PRZEJĘCIA 10 2.1. MOTYWY FUZJI I PRZEJĘĆ 10 2.2. NAJWIĘKSZE FUZJE I PRZEJĘCIA 11 III. ROLA KORPORACJI TRANSNARODOWYCH W 13 GOSPODARCE ŚWIATOWEJ 3.1. GLOBALNE SIECI PRODUKCJI 13 3.2. WPŁYW KORPORACJI NA GOSPODARKĘ NARODOWĄ 16 IV. WPŁYW KORPORACJI NA EKSPORT 19 4.1. KORPORACJE, A KONKURENCYJNOŚĆ EKSPORTU 19 4.2. INWESTYCJE ZAGRANICZNE W KRAJACH 22 ROZWIAJĄCYCH SIĘ WNIOSKI 25 BIBLIOGRAFIA 28 WSTĘP 2 Niniejsza praca bada zjawisko eskalacji wpływu korporacji transnarodowych na gospodarki narodowe, a przede wszystkim stanowi próbę udowodnienia, że postępująca globalizacja jest efektem transnacjonalizacji produkcji przedsiębiorstw globalnych. Z tego względu głównym celem badań będzie selektywne zaprezentowanie strategii działania i skali operacji przeprowadzanych przez korporacje transnarodowe jako fundamentalnej przyczyny procesów globalizacyjnych współczesnej gospodarki światowej. Podstawową hipotezą poddaną weryfikacji będzie stwierdzenie, że korporacje transnarodowe stanowią siłę napędową procesów globalizacyjnych współczesnego świata. Analiza działalności korporacji transnarodowych oraz ich wpływu na gospodarki narodowe w kontekście globalizacji dokonana zostanie za pomocą metody badawczej, którą będzie porównanie danych finansowo-ekonomicznych i wybranych elementów strategii selektywnie dobranych korporacji. Za podmiot badań ustanowiono korporacje transnarodowe, ponieważ są to przedsiębiorstwa prowadzące działalność produkcyjną lub inną w co najmniej dwóch krajach oraz posiadające – również w co najmniej dwóch krajach – swoje filie bądź oddziały będące w całości lub części własnością przedsiębiorstwa macierzystego i działające pod jego kontrolą. Zajmują się one handlem towarami i usługami, a także przepływem czynników produkcji, czyli kapitału, pracy i wiedzy technicznej. Na ich działalność ma wpływ zarówno narodowa polityka ekonomiczna jak i zagraniczna polityka ekonomiczna wielu innych krajów (Bożyk, Misala, Puławski, Międzynarodowe Stosunki Ekonomiczne, PWE, Warszawa 2002, s. 336). I. NAJWIĘKSZE KORPORACJE TRANSNARODOWE NA ŚWIECIE 1.1. PRZYCZYNY POWSTANIA I ROZWOJU KORPORACJI TRANSNARODOWYCH Korporacje transnarodowe stanowią jedną z głównych sił napędzających procesy globalizacji i ich działania prowadzą do globalizacji rynków towarowych i usług, powstania globalnych sieci produkcji oraz zmian w funkcjonowaniu wielu gałęzi przemysłu. Przyczyniają się one do restrukturyzacji gospodarek i wzrostu współzależności między krajami. To one decydują o tym jakie miejsce w nowym 3 międzynarodowym podziale pracy będą zajmowały kraje słabiej rozwinięte. Ze względu na swój potencjał ekonomiczno-finansowy korporacje transnarodowe formalnie i nieformalnie oddziałują na pozostałe podmioty zagranicznej i międzynarodowej polityki ekonomicznej, w tym zwłaszcza na rządy i organizacje międzynarodowe. W roku 1999 istniało około 63.000 korporacji transnarodowych, które posiadały ponad 690.000 filii zagranicznych. W stosunku do 1992 roku liczba firm wzrosła prawie dwukrotnie, a liczba filii ponad czterokrotnie. Korporacje dysponują kapitałem zakładowym przekraczającym 1/3 kapitału sektora prywatnego na świecie i wytwarzają około 25% produkcji światowej. Roczna sprzedaż korporacji jest dwukrotnie wyższa niż eksport światowy. Prawie 2/3 handlu światowego jest bezpośrednio powiązane z korporacjami, przy czym przypada na nie około 80% światowego handlu technologiami oraz prywatnych nakładów na badania i rozwój (Barbara Liberska, rozdział 2 Globalizacja a korporacje transnarodowe, Siły sprawcze i mechanizmy, s. 39). Prawie 90% korporacji transnarodowych ma swoje siedziby macierzyste w pięciu krajach: USA, Wielkiej Brytanii, Niemczech, Francji i Japonii. Filie tych korporacji są w ¾ skoncentrowane w krajach wysoko rozwiniętych, z tego przeszło połowa w Europie i około 10% w Ameryce Północnej. Najwięcej filii mają korporacje amerykańskie (1/3 wszystkich filii) i brytyjskie (1/5). W ten sposób korporacje transnarodowe docierają do najbardziej nawet chronionych rynków lokalnych, umieszczając tam produkcję przeznaczoną na te rynki lub rozwijając inne formy działalności gospodarczej. Pozwala to im pokonywać bariery nie tylko taryfowe, ale także parataryfowe i pozataryfowe. W czołówce największych korporacji transnarodowych reprezentowane są firmy naftowe, samochodowe i elektroniczne. Pięć największych korporacji w danej branży ma w swych rękach 70% rynku towarów konsumpcyjnych trwałego użytku, ponad 50% elektroniki i urządzeń elektrycznych oraz przeszło 34% chemikaliów (Ibidem, s. 45). Coraz większy stopień koncentracji dotyczy firm z sektora usług, w tym głównie bankowych, ubezpieczeniowych, hotelowych, medialnych czy fonograficznych. W krajach wysoko rozwiniętych przedmiotem zainteresowania korporacji jest przemysł przetwórczy, natomiast w krajach słabo rozwiniętych koncentrują się one na przemysłach: wydobywczym, spożywczym, metalowym, tytoniowym i chemicznym. Rozwój przemysłu przetwórczego przez korporacje transnarodowe w tych krajach sprowadza się głównie do montażu wyrobów 4 opartych na podzespołach wytwarzanych w krajach macierzystych lub też w ich filiach zlokalizowanych w krajach wysoko rozwiniętych. W wielu przypadkach korporacje transnarodowe prowadzą własną międzynarodową politykę ekonomiczną, nie zawsze spójną z polityką krajów, w których mają swoje siedziby filie tych korporacji. W ramach korporacji transnarodowych mogą być stosowane specyficzne formy rozliczeń finansowych w związku, z czym inne niż na rynku światowym mogą być ceny, część rozliczeń może mieć też charakter rzeczowy. Czynniki wpływające na decyzje o internacjonalizacji produkcji przedsiębiorstwa. Tabela 1 Walory przedsiębiorstwa Korzyści z możliwości Korzyści i zagrożenia związane możliwe do internacjonalizacji z lokalizacją części działalności spożytkowania za procesu przedsiębiorstwa za granicą granicą kraju – siedziby gospodarowania - wielkość - obniżenie kosztów - ceny czynników produkcji przedsiębiorstwa produkcji w wyniku (płace i stopy procentowe) - pozycja monopolistyczna zwiększenia skali - jakość czynników produkcji, - marka produkcji np. kwalifikacje i wydajność siły - technologia - uniknięcie kosztów roboczej - potencjał badawczy prawnej ochrony - dostępność komunikacyjna i - zasoby siły roboczej i własności, np. przy koszty transportu zasoby kadry transferze technologii - ustawodawstwo regulujące menedżerskiej - możliwość działalność obcego kapitału manipulowania cenami - wielkość rynku w obrocie między filią, a - polityka handlowa prowadzona centralą, np. dla w kraju ewentualnej filii uniknięcia lub - stopień podobieństwa zmniejszenia podatków kulturowego - stosunek społeczeństwa do obecności obcego kapitału Źródło: red. A. Budnikowski, E. Kawecka-Wyrzykowska, Międzynarodowe Stosunki Gospodarcze, PWN, Warszawa 2000, s. 133. Biorąc pod uwagę powyższe czynniki do zasadniczych funkcji korporacji transnarodowych możemy zaliczyć przede wszystkim: 5 - transferowanie oraz realokacja zasobów i zdolności wytwórczych, - pobudzanie wzrostu i efektywności gospodarczej, - stymulowanie restrukturyzacji, - aktywizowanie lokalnych zasobów i konkurencji, - transmitowanie nowych metod, wzorców, różnorodnych przemian, - wyrównywanie warunków działania, - integrowanie działalności jednostek organizacyjnych przedsiębiorstw i gospodarek. 1.2. NAJBARDZIEJ WARTOŚCIOWE FIRMY ŚWIATA Największe korporacje transnarodowe osiągają obroty równe PKB średniej wielkości krajów europejskich. Na sto największych organizacji gospodarczych świata 51 to korporacje transnarodowe, a 49 to państwa. Każdego roku BusinessWeek publikuje listę 1000 największych firm pochodzących z krajów wysoko rozwiniętych. Obroty i zyski największych przedsiębiorstw w roku 2001 Tabela 2 Obroty w mld USD Miejsce Nazwa Zyski w mld USD Obroty Miejsce Nazwa Zyski 1. Wal-Mart Stores 217,80 1. Exxon Mobil 15,11 2. Exxon Mobil 213,49 2. CitiGroup 14,28 3. General Motors 175,35 3. General Electric 14,13 4. BP 174,22 4. Royal Dutch/Shell 10,85 5. Ford Motor 162,41 5. BP 9,88 6. DaimlerChrysler 136,07 6. Philip Morris 8,57 7. Royal Dutch/Shell 135,21 7. Pfizer 7,75 8. General Electric 125,91 8. IBM 7,72 9. Toyota Motor 121,72 9. Microsoft 7,72 10. Mitsubishi 112,97 10. Merck 7,28 Źródło: GLOBAL 1000 Inwestorzy wybierają firmy, które nie prowadzą zawiłych interesów, Cristina Linblad, BusinessWeek Polska, sierpień 2002, nr 8(125), s. 65. 6 Wartość rynkowa największych przedsiębiorstw na dzień 31 maja 2002 Lp. Nazwa Kraj Wart. pochodz. rynk. Lp. Nazwa Tabela 3 Kraj Wart. pochodz. rynk. 1. General Electric USA 309,46 26. TotalFinaElf Francja 110,51 2. Microsoft USA 275,70 27. Vodafone Group Wlk.Bryt. 102,95 3. Exxon Mobil USA 271,23 28. Toyota Motor Japonia 99,70 4. Wal-Mart Stores USA 240,91 29. Home Depot USA 97,97 5. Citigroup USA 223,04 30. Nestle Szwajcaria 96,16 6. Pfizer USA 216,78 31. ChevronTexaco USA 93,14 7. Royal Dutch/Shell Hol/Wlk.B. 194,55 32. Pepsico USA 91,90 8. BP 192,12 33. Wells Fargo USA 89,64 9. Johnson&Johnson USA 186,94 34. Viacom USA 87,25 Wlk.Bryt. 83,40 Wlk.Bryt. 10. Intel USA 184,67 35. RBS Group 11. AIG USA 174,99 36. AOL Time Warner USA 82,78 12. Coca-Cola USA 138 37. Fannie Mae USA 79,65 13. IBM USA 137,72 38. AstraZeneca Wlk.Bryt. 76,65 14. NTT Docomo Japonia 135,86 39. Kraft Foods USA 74,62 15. Merck USA 129,68 40. Abbott Lab USA 74,13 16. GlaxoSmithKline Wlk.Bryt. 126,27 41. NT&T Japonia 73,71 17. Novartis Szwajcaria 123,93 42. Wyeth USA 73,64 18. Philip Morris USA 122,93 43. Roche Holding Szwajcaria 73,34 19. Bank of America USA 117,09 44. Eli Lilly USA 72,72 20. Verizon Com USA 116,84 45. J.P. Morgan Chase USA 71,55 21. Procter&Gamble USA 116,38 46. Dell Computer USA 69,69 22. HSBC Holdings Wlk.Bryt. 116,34 47. UBS Szwajcaria 69,56 23. Cisco Systems USA 115,53 48. Nokia Finlandia 67,72 24. SBC Com USA 114,53 49. UPS USA 67,32 25. Berkshire Hath USA 114,36 50. Unilever Hol/Wlk.B 64,29 Źródło:Ibidem, s. 67. Z najnowszego rankingu wynika, że mimo spadającego kursu dolara i nieustającego pasma złych wiadomości ze spółek, które donosiły o niższych od prognoz 7 zyskach i ujawnianiu kolejnych afer księgowych w czołówce listy znajdują się firmy z USA. Prowadzą one w grupie 25 największych przedsiębiorstw zajmując 5 najwyższych lokat (GE, Microsoft, ExxonMobil, Wal-Mart Stores, Citigroup). Na amerykańskie korporacje przypada ponad połowa całkowitej kapitalizacji 1000 firm z listy BusinessWeek. Obecnie w gospodarce światowej utrzymuje się trend spadku kapitalizacji przedsiębiorstw. Przyczyną tego stanu są nastroje inwestorów giełdowych na całym świecie, którzy lokują pieniądze jedynie w wybrane akcje lub branże. Preferują inwestowanie w obligacje i nieruchomości oraz na giełdach rynków wschodzących, np. Korei Południowej. Efektem tych ruchów był spadek (w stosunku do rankingu z poprzedniego roku) o 12% łącznej kapitalizacji rynkowej giełd zachodnich i japońskiej, do kwoty 18,5 biliona USD. W branży telekomunikacyjnej nastąpił znaczny spadek kapitalizacji sektora (aż o 34%), czego powodem było nagromadzenie się zadłużenia wynikającego z ogromnej fali zakupów sieci światłowodowych, licencji na telefonię komórkową trzeciej generacji i aktywów zewnętrznych. Prawie wszystkie firmy japońskie z branży elektronicznej borykają się z kłopotami, których przyczyną jest silna pozycja jena. Przykładem może być Sony Corporation, które w roku 2001 osiągnęło zysk operacyjny mniejszy o 40,3% w porównaniu z rokiem poprzednim. Osiągnięcie zysku firma zawdzięcza jedynie rosnącej sprzedaży gier komputerowych i konsol PlayStation 2. Jednym z nielicznych sektorów gospodarki, które oparły się ogólnemu trendowi spadku kapitalizacji spółek był sektor podstawowych artykułów konsumpcyjnych. 79 zaliczanych do niego spółek zanotowało łącznie wzrost kapitalizacji o 19%. Dzięki sporej gotówce w kasie firmy takie jak Coca Cola, Colgate-Palmolive, Nestle, Unilever i Gilette mogą przejmować inne spółki. Nestle poprawiło swój wynik finansowy m. in. po kupnie w 2001 roku producenta żywności dla psów i kotów Ralston Purina. Dzięki przejęciu takich amerykańskich marek jak Haagen-Dazs i Dreyer`s Grand Ice Cream Inc. Szwajcarzy zrównali się z angielsko-holenderskim Unileverem pod względem udziału w rynku lodów. Dobre miejsce w rankingu zajmują także wielkie koncerny naftowe, co jest efektem trwającej w branży konsolidacji oraz udanych zabiegów producentów ropy o 8 utrzymanie stabilnych cen surowca. Najważniejszą fuzją w tej branży w 2001 roku była transakcja, która doprowadziła do powstania ChevronTexaco Corp (Ibidem, s. 64-64). 1.3. STRATEGIE MIĘDZYNARODWYCH FIRM SPECJALISTYCZNYCH Likwidacja barier handlowych i restrukturyzacja przedsiębiorstw przyczyniły się w ostatnich latach do powstania nowej kategorii przedsiębiorstw, określanych jako międzynarodowe firmy specjalistyczne, których działalność koncentruje się na jednej dziedzinie, ale za to osiąga międzynarodowy zasięg. Ta nowa kategoria firm zajmuje pośrednie miejsce pomiędzy wielobranżowymi międzynarodowymi koncernami, a przedsiębiorstwami lokalnymi, które do tej pory były sobie przeciwstawne. Możemy zatem wyróżnić dwa typy firm – duże i małe firmy specjalistyczne, które znacznie się różnią między sobą, zarówno gdy chodzi o struktury zarządzania, zasoby, strategie działania, jak i podejście do międzynarodowych rynków. Małe idą jakby pod prąd, wchodząc na międzynarodowe rynki selektywnie, przy wykorzystaniu swoich ograniczonych zasobów. Duże międzynarodowe firmy specjalistyczne mają bogate zasoby, wysokie oczekiwania wzrostu i całą swoją energię poświęcają na zdobycie dominującej pozycji w branży. Po zdobyciu określonego rynku i osiągnięcia na nim stabilnego poziomu następuje dalsza ekspansja na rynki sąsiednie. Oczywiście jest to możliwe dzięki posiadanym zasobom finansowym, które pozwalają na szeroko zakrojone inwestycje, polegające na wykupywaniu kolejnych firm z branży. Pojęcie branży w tym przypadku odnosi się nie tylko do wybranej gałęzi produkcji, ale obejmuje cały łańcuch powiązań zaopatrzeniowo-dystrybucyjnych, co prowadzi w efekcie do integracji pionowej (Strategie międzynarodowych firm specjalistycznych, Małgorzata Goławska, Marketing i Rynek, 10/2000, PWE, Warszawa 2000, s. 38-39). Jednym z przykładów takiej integracji mogą być zakładane przez Coca-Colę przedsiębiorstwa joint-ventures z producentami butelek czy przejęcie przez firmę Merck, producenta leków i chemikaliów, firmy Medco, będącej dystrybutorem leków. Merck dzięki powiązaniu z Medco uzyskał dostęp do informacji o stosowaniu leków przez pacjentów. Dzięki osiąganym rozmiarom i rosnącej integracji firmy te mają lepszą siłe przetargową w kontaktach ze swoimi dostawcami i dystrybutorami. Viking Office Produkt wykorzystuje swoją potęgę do żądania od swoich dostawców lepszych warunków i większego wsparcia w reklamie. 9 W przeciwieństwie do małych firm duże międzynarodowe koncerny specjalistyczne koncentrują swoją produkcję w wielu krajach. Posiadane zasoby pozwalają im na prowadzenie badań. Microsoft na przykład podnosi rokrocznie swój budżet na badania w większym stopniu niż rosną jego dochody (przeciętny wzrost dochodu to 30% rocznie). Powszechna obecność firmy na rynkach zagranicznych pomaga jej zamortyzować olbrzymie koszty badań i rozwoju oraz umożliwia szeroką dystrybucję nowych produktów. Równocześnie firmy te są na tyle bogate, że mogą sobie pozwolić na odkupywanie od mniejszych firm, które nie mają ani pieniędzy, ani odpowiedniej reputacji, patentów czy systemu dystrybucji, ażeby wprowadzić swój produkt na światowe rynki. Przykładem może być koncern farmaceutyczny Merck, który odkupił od małej włoskiej firmy patent na lek przeciwko osteoporozie (Ibidem, s.38-39). Różnice między dużymi a małymi firmami specjalistycznymi Cecha Sposób zarządzania Funkcje Finanse Badania i rozwój Duże firmy Tabela 4 Małe firmy zarządzanie publiczne zarządzane i kontrolowane cel – rentowny wzrost przez właściciela wewnętrzne funkcje szeroki outsourcing funkcji zintegrowane pionowo sprzedaży do innych firm szybki wzrost wewnętrzny i wzrost ograniczony wykorzystanie własnych redukcja kosztów stałych zasobów na przejmowanie wykorzystanie zasobów innych firm partnerów szerokie badania i rozwój ograniczony rozwój systematyczne innowacje outsourcing zapożyczanie technologii Relacje z odbiorcami i zdobycie lepszych niezakłócona komunikacja klientami warunków dzięki większej duża rola osobistych sile negocjacyjnej kontaktów w kilku fabrykach na produkcja skoncentrowana terenie różnych krajów w kraju macierzystym i Produkcja 10 eksport na rynki zewnętrzne Marketing zwiększenie znajomości wykorzystanie i wsparcie marki dystrybutorów szeroka reklama Międzynarodowa wszystkie międzynarodowe kilka podobnych rynków z ekspansja rynki z włączeniem niskim stopniem rozwoju i zagranicznych inwestycji kosztami adaptacji bezpośrednich eksport zamiast dostosowywanie się do bezpośrednich inwestycji różnych rynków niewielkie zagrożenie duże ryzyko ekonomiczne i ryzykiem ekonomicznym polityczne lub politycznym Źródło: Ibidem, s. 39. II. MIĘDZYNARODOWE FUZJE I PRZEJĘCIA 2.1. MOTYWY FUZJI I PRZEJĘĆ W gospodarce globalnej coraz ważniejszym motywem działalności korporacji jest poszukiwanie tzw. aktywów strategicznych. Oznacza to dążenie do przejęcia innej firmy lub połączenia z nią i wejście w posiadanie jej aktywów strategicznych, co pozwala na zachowanie lub zwiększenie udziałów w rynku globalnym. Fuzje i przejęcia są też jedną z najszybszych form wejścia na rynek innego kraju. W ostatniej dekadzie wzrost międzynarodowej produkcji odbywał się głównie przez fuzje i przejęcia, a nie przez inwestycje. W latach 1998-2000 sumaryczna wartość transakcji wyniosła blisko 4 biliony USD - było to łącznie więcej niż w ciągu 30 poprzednich lat. Tego rodzaju transakcje stanowiły około 90% przepływów zagranicznych inwestycji bezpośrednich między krajami OECD. Przeszło połowa fuzji przypada na kraje Europy Zachodniej, 1/3 na kraje Ameryki Płn. i ponad 10% na kraje Azji, w tym połowa na Japonię (FUZJE Dlaczego większość świetnych interesów się nie opłaciła, David Henry i inni, BusinessWeek Polska, grudzień 2002, nr 12 (129), s. 20-21). Obecny światowy boom w zakresie przejęć i fuzji wzmacnia powstanie globalnego rynku towarów i usług oraz produkcji międzynarodowej, a także zmienia siłę i pozycję poszczególnych korporacji 11 w gospodarce światowej. Procesy globalizacji firm prowadzą do tego, że coraz trudniej jest określić właściciela wobec częstych zmian własności i przechodzenia aktywów z jednej firmy do drugiej. Realizacja strategii oraz ekspansji korporacji transnarodowych przyczynia się do zmian pozycji ekonomicznej poszczególnych grup krajów oraz powiązań między nimi w gospodarce światowej. Globalne strategie korporacyjne – a głównie właściwa im integracja funkcjonalna – prowadzą do koncentrowania wyższej rangi (strategicznych lub tworzących wysoką wartość) działań oraz w ogóle do kumulacji tworzenia wartości na obszarze krajów dobrze rozwiniętych i wyposażonych, czyli głównie krajów Triady. Tendencja do skupiania przez korporacje działalności tworzącej wysoką wartość w krajach rozwiniętych stanowi jeden z czynników pozytywnie oddziałujących na wzrost gospodarczy krajów rozwiniętych kosztem krajów innych krajów. W konsekwencji umacnia to długofalową tendencję do pogłębiania się dysproporcji w rozwoju ekonomicznym różnych grup krajów, czyli do polaryzacji gospodarki światowej (Anna Zaorska, Ku globalizacji? Przemiany w korporacjach transnarodowych i w gospodarce światowej, PWN, Warszawa 1998, s. 213). 2.2. NAJWIĘKSZE FUZJE I PRZEJĘCIA Początek 1998 roku był okresem dokonywania fuzji o wielomiliardowej wartości. Z pozoru były to bardzo solidne transakcje – kupowano przedsiębiorstw o dobrej reputacji, realnych aktywach, zatrudniające tysiące robotników i pracujące według sprawdzonego modelu gospodarczego. Firma Travelers Group poinformowała o nabyciu za 70 mld USD gigantycznego banku Citicorp. Wkrótce potem Bank One Corp. zaoferował 28,8 mld USD za First Chicago NBD, Nation`s Bank 59,3 mld USD za BankAmerica Corp., a niemiecki Daimler Benz kupił Chrysler Corp. za 38,6 mld USD. Po tej fuzji dochód akcjonariuszy Daimlera był ogółem o 30% niższy o średniej dla przedsiębiorstw motoryzacyjnych (D. Henry, FUZJE Dlaczego..., op. cit. s. 20). Powodem dokonywania tak ogromnych fuzji była hossa, która zapewniła firmom zasoby finansowe i wzrost wartości aktywów. Dyrektorzy uzasadniali konsolidacje deregulacją w branży (telekomunikacja i energetyka), potrzebą wzrostu wydajności, a także możliwościami ekspansji na światowych rynkach. 12 Większość z dużych fuzji była nieudana. Niedługo po konsolidacji akcje spółek traciły na wartości, ponieważ przedsiębiorstwa popełniały wciąż te same błędy: przepłacały oferując znaczną premię na czym zyskiwali głównie akcjonariusze - przejmowanej firmy zbyt optymistycznie oceniały oszczędności przez co osiągały gorsze wyniki i - rozczarowywały inwestorów nie potrafiły sprawnie zintegrować przedsiębiorstw po fuzji co spowodowało - niezadowolenie odbiorców i pracowników oraz oddaliło potencjale korzyści miały obsesję na punkcie cięcia kosztów nie przywiązując uwagi do utrzymania - dochodów i zatrzymania najlepszych specjalistów od sprzedaży Niektóre transakcje były od początku źle przemyślane. Przejęcie w maju 1998 roku Mercantile Stores Co. za 2,9 mld USD w gotówce przez sieć sprzedaży detalicznej Dillard`s Inc. wydawało się logicznym przejawem ekspansji z południa i Ohio na środkowy wschód. Obie sieci handlowe miały jednak całkowicie różne strategie marketingowe. Klienci znali Mercantile z akcji sprzedaży „Midnight Madness”, konserwatywny Dillard`s unikał promocji wybierając strategie małych cen na co dzień. Po zmianie strategii Dillard`s zaczął oferować w sklepach Mercantile zbyt wiele towarów. Klienci się odwrócili zmuszając w ten sposób firmę do wielkich obniżek cen. Rok po przejęciu jej akcje były o 55 punktów procentowych niższe niż konkurentów. Przejęcie cofnęło firmę Dillard`s o kilka lat (D. Henry, FUZJE Dlaczego..., op. cit. s. 24). Wielkie fuzje Branża Nabywca Sprzedający Data Tabela 4 Wartość w mld USD AmericaOnLine programy internetowe Time Warner I`00 165,9 Pfizer farmaceutyczna Warner-Lambert XI`99 93,9 Exxon produkty naftowe Mobil XII`98 77,2 Travelers Group (1) ubezpieczenia CitiCorp IV`98 70,0 SBC usługi AmeriTech V`98 61,4 Communications telekomunikacyjne NationsBank (2) usługi BankAmerica IV`98 59,3 13 telekomunikacyjne AT&T media MediaOne Group IV`99 55,8 Bell Atlantic (3) usługi GTE VII`98 52,8 telekomunikacyjne Viacom Motoryzacja CBS IX`99 40,4 Qwest sprzęt US West VI`99 40,3 Communications telekomunikacyjny Daimler-Benz Motoryzacja Chrysler V`98 38,6 JDS Uniphase sprzęt SDL VII`00 38,1 finanse J.P. Morgan IX`00 36,3 Chevron produkty naftowe Texaco X`00 35,8 NorWest (5) bankowość Wells Fargo VI`98 33,9 telekomunikacyjny Chase Manhattan (4) Obecna nazwa: (1) Citigroup, (2) Bank of America, (3) Verizon, (4) J.P. Morgan Chase, (5) Wells Fargo Źródło: (D. Henry, FUZJE Dlaczego..., op. cit. s. 24). III. ROLA KORPORACJI TRANSNARODOWYCH W GOSPODARCE ŚWIATOWEJ 3.1. GLOBALNE SIECI PRODUKCJI Korporacje transnarodowe odgrywają bardzo dużą rolę w procesie globalizacji produkcji przemysłowej. Ich interesy opierają się na światowym systemie zaopatrzenia i rozwoju produkcji na rynki światowe. Stąd też ich strategie prowadzą do poszerzenia i pogłębienia powiązań między firmami w wielu krajach. Filie zagraniczne stanowią część zintegrowanego systemu produkcji międzynarodowej, czyli różne etapy produkcji są zlokalizowane w wybranych krajach albo poszczególne komponenty do produkcji finalnej pochodzą z różnych krajów. W tak rozproszonej po całym świecie produkcji i dystrybucji korporacje kontraktują wykonanie niektórych elementów u wielu średnich i małych firm, włączając je w ten sposób do sieci globalnych. Często takie przedsiębiorstwa znajdują odpowiednią niszę na rynkach globalnych i same podejmują 14 współpracę, włączając się do produkcji międzynarodowej. Nie tylko strategie dużych firm przyczyniły się do przyśpieszenia globalizacji produkcji, lecz także wzrost transnacjonalizacji małych i średnich przedsiębiorstw. Rozwój filii zagranicznych korporacji na całym świecie spowodował, że powstały bezpośrednie więzi produkcyjne między firmami w wielu krajach. To bardzo mocno integruje poszczególne gospodarki i zwiększa stopień ich współzależności, bardziej niż wymiana handlowa czy przepływy kapitału. Dzięki temu wszelkie zmiany w kondycji ekonomicznej korporacji przenoszą się na sytuację gospodarczą wielu krajów. Stopień rozproszenia międzynarodowej produkcji różni się w poszczególnych gałęziach przemysłu. Jest on największy w przemyśle samochodowym, chemicznym i elektronicznym, a minimalny w przemyśle lekkim i innych. Jednym ze źródeł procesu tranformacji międzynarodowych systemów produkcyjnych jest stopniowa likwidacja barier dla międzynarodowej wymiany handlowej, której siłami napędowymi są: globalizacja, liberalizacja i postęp technologiczny, w tym coraz szybsze środki transportu. Taka sytuacja zaostrza konkurencję, co zmusza firmy do szukania oszczędności i umiędzynarodowienia działalności. W ramach tego procesu korporacje transnarodowe skupiają się w coraz większym stopniu na swoich podstawowych rodzajach działalności, zlecając pozostałe funkcje obcym firmom. Niektóre podmioty w ogóle rezygnują z działalności produkcyjnej. W efekcie tych zmian powstają nowe formy międzynarodowych systemów i sieci produkcyjnych, oparte na bezpośrednich inwestycjach zagranicznych lub powiązaniach handlowych i stanowiące dla krajów rozwijających się zarówno szansę, jak i wyzwanie. Współczesny system produkcji międzynarodowej jest tak skomplikowany, że trudno określić skąd rzeczywiście pochodzi dany produkt. W przemyśle samochodowym części pochodzą z wielu filii różnych firm na całym świecie. Korporacje kontraktują również wyroby u lokalnych producentów, które są sprzedawane pod ich marką. Natomiast zaopatrzenie do produkcji może pochodzić z wielu krajów i stale się zmieniać w zależności od globalnych warunków i kosztów produkcji. Międzynarodowa koordynacja polega wówczas na takim doborze sieci powiązań, współpracy i uzgodnień pomiędzy jednostkami wewnętrznymi firmy i jej zewnętrznymi partnerami w różnych krajach, by zmaksymalizować przewagę 15 konkurencyjną firmy na konkretnym rynku (Andrzej K. Koźmiński, Zarządzanie międzynarodowe, PWE, Warszawa 1999, s. 76). Wielonarodowy charakter procesów produkcyjnych, które w całości prowadzą korporacje transnarodowe przejawia się w tym, że samochód, którym jeździmy, czy długopis, którym piszemy, został wyprodukowany przez jedną firmę, ale składa się z części pochodzących z pięciu, piętnastu, a może nawet czterdziestu krajów. W innym miejscu zostały wyprodukowane części, w innym złożony produkt, w innym sprzedany, a jeszcze w innym zaksięgowany. Jedną z konsekwencji transnacjonalizacji produkcji jest zerwanie związku między danym terytorium a danym produktem (Paweł H. Dembiński, Globalizacja – wyzwanie i szansa, http://porozumienie.kik.opoka.org.pl/tekst/gl/dembinski.html.). Korporacje transnarodowe wykształciły przez ostatnie 100 lat niesamowite zdolności organizacyjne pozwalające na integrowanie elementów produkcji, czy szerzej - działalności - rozsianej po całym świecie. Dlatego też właśnie te przedsiębiorstwa budują na skalę światową siatkę współzależności, która obejmuje nas wszystkich. Te same przedsiębiorstwa posiadają również dzisiaj - i to trzeba podkreślić - ogromne umiejętności w zdobywaniu, akumulacji i wykorzystywaniu wiedzy na rzecz innowacji. Korporacje transnarodowe posiadają wielkie zasoby tzw. "aktywów niematerialnych", takich jak np. marki handlowe. Jest to specyficzna forma kapitału, który w rękach KTN staje się podstawowym atutem w grze konkurencyjnej. Przykładem może być niedawna dyskusja w Stanach Zjednoczonych na temat genetycznie modyfikowanej żywności. Monsanto, jeden z wielkich graczy w branży chemicznej, produkuje nowe zboże o odpowiedniej specyfice. W konsekwencji, z prawnego punktu widzenia, farmer kupując dzisiaj to zboże w Stanach nie kupuje ziarna, lecz kupuje tylko prawo do jego zasiania i zebrania jednorocznego plonu. Według kontraktu nie wolno mu użyć ziarna, które wyrośnie w pierwszym roku, aby je zasiać w następnym roku. Tak więc farmer jest zmuszony do kupienia nowego ziarna również w następnym roku. Co sprzedaje Monsanto? Raczej usługę, jaką jest prawo do plonu, niż ziarno. Pytanie powstaje w momencie, kiedy system prawny jest na tyle silny, aby zakazać kupującemu pełnego wykorzystania rzeczy, którą nabył, i wydzielić w niej pewne aspekty od innych. W ten sposób rzecz staje się usługą. Aby ułatwić sobie życie, zwłaszcza w krajach, gdzie system prawny nie jest tak mocny jak w Stanach, Monsanto 16 pracował nad specyficznym genem o nazwie "terminator". Gen ten miał sprawić, że zawierające go ziarno wydawałoby w plonie tylko ziarna sterylne (niepłodne). Innymi słowy Monsanto, dzięki "terminatorowi" nie potrzebowałby już protekcji prawnej, aby zmusić farmerów do corocznych zakupów. Podobnie dzieje się w innej dziedzinie, mianowicie w oprogramowaniu komputerowym. Teoretycznie programów nie wolno kopiować, niektóre zawierają elementy uniemożliwiające lub w każdym razie utrudniające kopiowanie. Tak jak w wypadku zbóż: wielkie transnarodowe przedsiębiorstwa są w stanie opanować zarówno aspekty prawne, jak i technologiczne i - niczym czarodzieje - zamienić rzecz na usługę, a tym samym autonomie na zależność (P.H. Dembiński, Globalizacja..., op. cit., http://porozumienie...). Wielka debata między Chinami a Stanami Zjednoczonymi o przystąpienie do World Trade Organisation (Światowej Organizacji Handlu) dotyczyła praw autorskich. Rząd amerykański wymagał od Chin zwiększonej protekcji praw własności dotyczących dóbr niematerialnych należących do przedsiębiorstw zagranicznych. Chodzi o to, żeby chińscy użytkownicy zdali sobie sprawę, że program nie jest dobrem materialnym - dyskiem - lecz pewnym zestawem informacji o precyzyjnie ograniczonym zakresie wykorzystania. W tej grze kompanie międzynarodowe mają stosunkowo mocną pozycję. 3.2. WPŁYW KORPORACJI NA GOSPODARKĘ NARODOWĄ W ostatnim okresie kraje słabiej rozwinięte starają się przyciągnąć zagranicznych inwestorów. Nawet te państwa, które wcześniej miały krytyczny stosunek do korporacji transnarodowych takie jak: Rosja, Chiny czy kraje Europy Wschodniej oraz takie, które nie widziały wcześniej potrzeby przyciągania inwestycji zagranicznych jak Korea Południowa, Indonezja, czy Indie obecnie zmieniły swą politykę. Uznały bowiem, że dzięki tym inwestycjom zdołają szybciej przeprowadzić reformy gospodarcze oraz odnosić korzyści z globalizacji. Państwa przyciągają inwestycje licząc na to, że pomoże to rozwinąć rynek towarów i usług, powstaną nowe miejsca pracy i nastąpi korzystny dla konkurencyjności gospodarki transfer technologii i kadry zarządzającej. 17 Dynamiczny rozwój korporacji transnarodowych niesie zarówno szanse jak i zagrożenia dla gospodarek krajów rozwijających się. Chodzi tu głównie o zachowanie autonomii w polityce gospodarczej państwa gdyż interesy korporacji nie muszą się pokrywać z interesem danego kraju. Wśród różnych form przepływu kapitału do najbardziej bezpiecznych należą inwestycje bezpośrednie. Wywierają one długofalowy i z reguły korzystny wpływ na gospodarkę kraju przyjmującego. Następujące dzięki nim przepływ technologii i metod zarządzania wpływa na modernizację gospodarki, wzrost zatrudnienia i poprawę konkurencyjności. Inwestycje te są mało podatne na spekulacje i nie podlegają częstym wahaniom. Tak czy inaczej należy mieć na uwadze, że wpływ korporacji na gospodarki państw może być bardzo różnorodny. Mogą one zarówno wspierać jak i zakłócać procesy rozwojowe, tworzyć lub niszczyć miejsca pracy, przyczyniać się do wzrostu gospodarczego, jak też eksploatacji gospodarek. Zdarzały się przypadki stosowania przez korporacje nacisków na rządy i ingerowania w politykę danego kraju. Inwestycje zagraniczne wywierają wpływ na gospodarkę kraju w czterech głównych obszarach (B. Liberska, Globalizacja..., op. cit., 57-62): - rynek kapitałowy i finansowy - bilans handlowy - kierunki restrukturyzacji gospodarki - rynek pracy i zatrudnienia Na obszarze rynku kapitałowego i finansowego (napływ i odpływ kapitału, transfer zysków, reinwestowanie zysków oraz zaciąganie pożyczek w zagranicznych bankach) istnieją obawy, że państwo może utracić kontrolę nad pewnymi obszarami działalności gospodarczej, a silna pozycja korporacji może ograniczyć skuteczność polityki makroekonomicznej. Dotyczy to np. trudności w zarządzaniu podażą pieniądza gdyż korporacje mogą transferować swoje kapitały z jednych krajów do drugich, mogą też zaciągać pożyczki za granicą gdy stopa procentowa w danym kraju jest wysoka lub wykorzystywać niską stopę procentową w danym kraju do finansowania swoich operacji za granicą. To może ograniczać efektywność krajowej polityki monetarnej. Korporacje mogą też zwiększać ryzyko wystąpienia kryzysu walutowego, ponieważ mogą wycofywać swoje kapitały w momencie ataku spekulacyjnego na daną walutę. 18 Wpływ korporacji na bilans handlowy kraju wiąże się z tym w jaki sposób przyczyniają się one do wzrostu importu i eksportu. Udział korporacji w handlu zagranicznym kraju zależy głównie od tego czy korporacja jest nastawiona na obsługę lokalnego rynku czy na produkcję eksportową. Nadmierny import, zwłaszcza zaopatrzeniowy prowadzi do wzrostu deficytu handlowego i problemu związanego z jego finansowaniem. Dla krajów słabiej rozwiniętych ważne jest proeksportowe nastawienie korporacji oraz powiązania z lokalnymi firmami, a także to w jakim stopniu korporacje korzystają z lokalnego zaopatrzenia i materiałów do produkcji. Korporacje stanowią poważą konkurencję dla lokalnych producentów jednak dzięki nim małe lokalne przedsiębiorstwa mogą być włączone w globalne sieci produkcji. Wpływ korporacji na kierunki restrukturyzacji gospodarki kraju w dużym stopniu zależy od charakteru transferowanej technologii. Dla interesów kraju przyjmującego inwestycje istotne jest by korporacje transferowały technologie nowoczesne i szeroko wykorzystywały je w kraju. Transfer technologii do krajów słabiej rozwiniętych powinien być oceniany z punktu widzenia jej negatywnych skutków dla środowiska naturalnego. Korporacje transnarodowe są często oskarżane o wywieranie presji na obniżanie standardów w zakresie ochrony środowiska i przenoszenie tzw. brudnej produkcji do krajów rozwijających się. Wpływ na rynek pracy można analizować zarówno z punktu widzenia liczby jak i jakości tworzonych miejsc pracy. W niektórych krajach korporacje transnarodowe są istotnym źródłem zatrudnienia, zwłaszcza w przemyśle przetwórczym. Oprócz bezpośredniego zatrudnienia korporacje przyczyniają się do powstania wielu miejsc pracy w przedsiębiorstwach, którym zlecają dostarczenie surowców i komponentów lub które świadczą im różnego rodzaju usługi. Kraje o wysokim bezrobociu za najbardziej korzystne uznają takie formy zagranicznych inwestycji bezpośrednich, które tworzą nowe miejsca pracy lub umożliwiają podnoszenie kwalifikacji pracowników i wzrost jakości siły roboczej. Niektóre formy zatrudnienia czy warunki pracy w krajach słabiej rozwiniętych budzą kontrowersje. Brak silnych związków zawodowych uniemożliwia tam negocjacje lepszych warunków pracy. Jednak badania wykazały, że zwykle zatrudnieni w korporacjach, zwłaszcza w nowoczesnych sektorach, zarabiają więcej niż w lokalnych firmach i warunki pracy są tam lepsze. Wchodzenie korporacji na rynek 19 danego kraju poprzez fuzje i przejęcia oznacza zwykle redukcję zatrudnienia, zmianę profilu działalności lub wręcz likwidację pewnych obszarów działalności. IV. WPŁYW KORPORACJI NA EKSPORT 4.1. KORPORACJE, A KONKURENCYJNOŚĆ EKSPORTU W dobie ekonomicznej globalizacji, każde państwo, które chce osiągać gospodarczy wzrost i rozwijać się, musi aktywnie uczestniczyć w światowej wymianie handlowej. Państwa muszą eksportować, bo w ten sposób mogą poprawić poziom życia obywateli i zlikwidować biedę. Zadanie nie polega jednak tylko na zwiększeniu eksportu i jego dywersyfikacji. Chodzi również o to, by rosła jego konkurencyjność. Wiedzą o tym najlepiej państwa rozwijające się. Do najbardziej znanych mikroekonomicznych teorii inwestycji bezpośrednich należy teoria monopolistycznej przewagi S. Hymera i Ch. Kinlebergera (Jan Rymarczyk, Internacjonalizacja przedsiębiorstwa, PWE, Warszawa 1996, s. 36). Autorzy ci wychodzą z założenia, że przedsiębiorstwo tylko wtedy podejmuje inwestycje zagraniczne, gdy: - jest w stanie specyficznej dla niego przewagi, w porównaniu z miejscowymi konkurentami i wykorzystać w ten sposób fakt, że skompensują one koszty wynikłe z podjęcia działalności w obcym środowisku; - podjęcie przez nie produkcji jest korzystniejsze niż przekazanie licencji; - produkcja lokalna jest korzystniejsza niż eksport; Wykorzystanie potencjalnej przewagi przez inwestujące przedsiębiorstwo jest możliwe na skutek niedoskonałości rynków i posiadania przez nie monopolu na tę przewagę. Monopolistyczne korzyści, mogą wynikać: - ze zróżnicowania produktów w wyniku prac badawczych i rozwojowych oraz działań marketingowych; - z posiadanych patentów i wiedzy; - ze związanej z wielkością przedsiębiorstwa regresji kosztów; - z ochrony krajowego przemysłu przez rządy krajów goszczących, poprzez cła wwozowe, kontyngenty, podatki itd. 20 Transnarodowe spółki, które dostarczają nowych kadr i technologii i ułatwiają dostęp do nowych rynków. Działalność transnarodowych spółek może jednak przynieść danemu krajowi maksimum korzyści tylko wtedy, gdy jego rząd zrobi wszystko, by zaktywizować krajowe zasoby i potencjał. Inwestycje w sferze edukacji i ochrony zdrowia w wydatny sposób sprzyjają powstawaniu produktywnej siły roboczej. Inwestycje w sferze nauki i technologii - a zwłaszcza technologii informacyjnych i komunikacyjnych - są niezbędne, by dany kraj dotrzymał kroku światowej gospodarce, która w coraz większym stopniu staje się dziedziną opartą na ludzkiej wiedzy. W tych obszarach dalekowzroczna polityka rządu może przynieść efekty, które zadecydują o tym, czy dane państwo włączy się w światowy obieg gospodarczy czy pozostanie na jego marginesie. Czynnikiem kluczowym dla zmiany konkurencyjności eksportu poszczególnych krajów jest zmiana strategii korporacji. Międzynarodowe firmy dążą bowiem do specjalizacji w ramach swoich międzynarodowych systemów produkcyjnych i lokują poszczególne segmenty swojej działalności w miejscach oferujących najlepsze warunki pod względem kosztów, siły roboczej, logistyki i dostępu do rynków. W rezultacie coraz większego znaczenia nabiera handel częściami i komponentami. Konsekwencją poszukiwania możliwości zwiększenia efektywności systemów produkcyjnych jest generowanie eksportu w krajach rozwijających się i w czasie transformacji. Państwom na całym świecie coraz bardziej zależy na przyciągnięciu nastawionych na eksport bezpośrednich inwestycji zagranicznych i korzyściach z nich wynikających. Intensywna rywalizacja o te inwestycje sprawia, że państwa zabiegają o pozyskanie bezpośrednich inwestycji zagranicznych w coraz bardziej ukierunkowany sposób, który uwzględnia przede wszystkim ich własne cele rozwoju. Powodzenie tych zabiegów zależy przede wszystkim od właściwego rozpoznania atutów i słabości potencjalnego miejsca inwestycji na tle innych, możliwych lokalizacji. Równie ważne jest też zrozumienie strategii inwestorów, które wyznaczają kierunki ich inwestycji. Działalność krajów, które starają się o pozyskanie zorientowanych na eksport BIZ, powinna m.in. obejmować: analizę bieżących trendów w handlu i przemyśle, konsultacje z firmami, które już zainwestowały w danym kraju, rozpoznanie konkurencyjnych obszarów inwestycji pod względem profilu eksportu oraz liczby i charakteru inwestycji jak również identyfikację innych czynników, które mogą zachęcić 21 inwestorów (członkostwo w układzie o obszarze wolnego handlu, przepisy dotyczące uprzywilejowanych dziedzin handlu, strefy rozwoju przedsiębiorczości i parki przemysłowe). Wszelkie działania na rzecz pozyskania nastawionych na eksport BIZ muszą w pełni współgrać z ogólną strategią rozwoju danego państwa (B. Liberska, Globalizacja..., op. cit., 46-52). Poprawa konkurencyjności eksportu powinna być postrzegana jako środek do osiągnięcia ostatecznego celu, którym jest rozwój. Istnieje niebezpieczeństwo, że jeśli zbyt wiele krajów skoncentruje się na wąskiej grupie produktów, nastąpi nadprodukcja i związany z tym spadek cen. Podobna sytuacja może wyniknąć z konkurowania o pozyskanie proeksportowych BIZ. Z powodu zaostrzenia się tej rywalizacji kraje mogą prześcigać się w stosowaniu jak najniższych wymagań w zakresie ochrony socjalnej i środowiska i jak najlepszych zachęt dla inwestorów. W tej ostatniej sferze niebagatelną rolę mogą odgrywać strefy wspierania eksportu. Aby konkurencyjność eksportu miała trwały charakter, należy ciągle unowocześniać produkcję eksportową w kierunku zwiększenia udziału wartości dodanej. Same korporacje transnarodowe nie podejmą się tego zadania, zwłaszcza wtedy, gdy brakuje sprzyjających warunków administracyjno-prawnych. Z tego względu konkretnym zabiegom promocyjnym muszą towarzyszyć zakrojone na szerszą skalę wysiłki służące podwyższaniu zawodowych kwalifikacji lokalnych pracowników oraz zwiększaniu technologicznego potencjału miejsca inwestycji, a także rozwijaniu kontaktów pomiędzy filiami zagranicznych korporacji a krajowymi dostawcami. Powyższe zagadnienia mają istotne znaczenie dla kraju, który chce, by bezpośrednie inwestycje zagraniczne przyniosły mu jak najwięcej korzyści w dziedzinie rozwoju. Udział filii zagranicznych spółek w eksporcie z sześciu wybranych krajów Tabela 5 Kraj (Rok) Chiny (2001) Całkowity Liderzy eksportu Udział filii w wśród korporacji eksport 2000 całkowitym (mld USD) 279,6 Kostaryka 6,7 eksporcie (%) 50 50 Wartość eksportu transnarodowych w 2000 (mld USD) 2000 r. Samsung Electronics 1,5 IBM 1,5 Nokia 1,1 Intel 1,7 22 (2000) Węgry (1999) Irlandia (1998) Meksyk (2000) Korea Płd. (1999) 25,5 52,5* 180,4 150,4 80 90** 31*** 15 Dole Food 0,2 Del Monte 0,1 Volkswagen 3,2 IBM 2,2 Philips Electronics 2,0 Intel (1998) 4,8 Dell Computer (1998) 4,3 Microsoft (1998) 2,4 IBM 9,6 DaimlerChrysler 6,9 General Motors 6,7 Amkor Technology 4,7 Nokia 2,4 Chip PAK 2,4 * Wyłącznie eksport wyrobów. Całkowity eksport wyniósł 64,6 miliardy dolarów. ** Udział w eksporcie wyrobów. *** Uwzględniono tylko 35 czołowych krajowych filii zagranicznych spółek w dziedzinie eksportu. Źródło: UNCTAD, Światowy Raport Inwestycyjny 2002 za http://www.unctag.org. 4.2. INWESTYCJE ZAGRANICZNE W KRAJACH ROZWIAJĄCYCH SIĘ W roku 2001 wartość światowych przepływów bezpośrednich inwestycji zagranicznych spadła do 735 miliardów dolarów, co stanowi mniej niż połowę wartości takich inwestycji dokonanych w roku 2000. Przyczyną tego spadku jest zarówno spowolnienie gospodarki światowej jak i spadek zaufania inwestorów. Oba te czynniki przybrały na sile w związku z wydarzeniami w dniu 11 września w Stanach Zjednoczonych i spowodowały drastyczny spadek międzynarodowych połączeń między przedsiębiorstwami i przejęć jednych przedsiębiorstw przez drugie, które są główną formą BIZ między krajami rozwiniętymi. Ponieważ recesja gospodarcza przedłuża się i odradzanie się zaufania inwestorów następuje powoli, nie przewiduje się wzrostu przepływów w tym roku. Sytuacja w poszczególnych regionach świata przedstawiała się bardzo różnie. Spadek przepływów BIZ skupił się na krajach rozwiniętych (-59%), podczas gdy 23 napływ do krajów rozwijających się zmalał umiarkowanie (-14%) a do krajów Europy Środkowej i Wschodniej (EŚW) nawet wzrósł (o 2%). Duże różnice wystąpiły także między grupami krajów i krajami, zwłaszcza Trzeciego Świata. Napływ BIZ do Azji i Ameryki Łacińskiej spadł a napływ do Afryki wzrósł. Mimo to skala BIZ w Afryce jest nadal bardzo znikoma. Jeśli idzie o kraje rozwinięte to tylko w trzech z nich odnotowano wzrost napływu. Napływ wzrósł jednak do większości krajów rozwijających się (do 77 ze 146 krajów) i do krajów EŚW (do 13 z 19 krajów) (UNCTAD, Światowy..., op. cit., http://www.unctag.org.). Wartość bezpośrednich inwestycji zagranicznych, które napłynęły do krajów Europy Środkowej i Wschodniej w 2001 roku wzrosła w porównaniu do roku ubiegłego o 2%, czyli o 500 milionów dolarów i osiągnęła rekordowy poziom 27 miliardów dolarów. Takie dane zawiera doroczny Światowy Raport Inwestycyjny 2002 (World Investment Report 2002), opublikowany przez Konferencję Narodów Zjednoczonych do spraw Handlu i Rozwoju (UNCTAD). Tylko Europa Środkowa i Wschodnia oraz Afryka przeciwstawiły się globalnemu trendowi spadkowemu, który sprawił, że łączna wartość bezpośrednich inwestycji zagranicznych (BIZ) na świecie zmniejszyła się w zeszłym roku o ponad 50%. Wzrost BIZ zanotowano w 14 spośród 19 państw Europy Środkowej i Wschodniej. Udział tego regionu w grupie odbiorców BIZ wzrósł z 2% w 2000 do 3,7% w roku następnym. Prawie 2/3 ankietowanych w zeszłym roku inwestorów spodziewa się polepszenia perspektyw dla BIZ w tym regionie w ciągu następnych 3-5 lat. Żaden inny region świata, którego dotyczyła ankieta, nie miał tak wysokich notowań u inwestorów. Bezpośrednie inwestycje zagraniczne nadal koncentrują się w dużym stopniu w wybranych krajach. 3/4 BIZ, jakie napłynęły do tego regionu w 2001 roku, przypadło na pięć państw (Polskę, Czechy, Rosję, Węgry i Słowację). Poza Słowacją, wszystkie te kraje od początku lat 90-tych należą do najbardziej atrakcyjnych lokalizacji dla bezpośrednich inwestycji zagranicznych. Rok 2001 przyniósł Polsce, która od 1996 roku jest nieprzerwanie największym odbiorcą inwestycji zagranicznych w regionie, spadek ich wartości - z 9,3 miliarda do 8,8 miliarda dolarów. Przyczyny tego stanu rzeczy tkwią w narodowej gospodarce: prywatyzacja dobiega końca, a do głosu dochodzą problemy makroekonomiczne. Polski rząd zaproponował potencjalnym inwestorom nowy, rozszerzony program zachęt, który 24 pod wieloma względami przypomina rozwiązania stosowane na Węgrzech i w Czechach. W tym ostatnim kraju, który od 1998 roku zajmuje drugie miejsce na liście największych odbiorców BIZ w regionie, poziom inwestycji praktycznie nie zmienił się i wyniósł 4,9 miliarda dolarów (UNCTAD, Światowy..., op. cit., http://www.unctag.org.). W zeszłym roku wśród zagranicznych inwestycji w Czechach znajdowało się kilka poważnych projektów typu "green field", w tym duże, wspólne przedsięwzięcie Toyoty (Japonia) i PSA (Francja) w dziedzinie produkcji samochodów. Ten projekt daje szansę czeskim dostawcom na rozszerzenie działalności poza współpracę z Volkswagenem / Skodą, dotychczas jedynym producentem samochodów w tym kraju. 25 niefinansowych korporacji transnarodowych z siedzibą w Europie Środkowej i Wschodniej o największej wartości zagranicznych aktywów* , 2000r. (miliony dolarów i zatrudnienie zagranicą) Tabela 6 Zagr. WT** Lp. Nazwa spółki Kraj Branża Aktywa (%) 1 Łukoil Rosja 2 Novoship Rosja 3 4 5 Ropa naftowa i gaz 4 189,0 34,7 Transport 963,8 53,7 Latvian Shipping *** Łotwa Transport 459,0 87,3 Primorsk Shipping Transport 256,4 59,4 Chorwacja Energia 296,0 4,3 Hrvatska Elektroprivreda Rosja ziemny 6 Gorenje Group Słowenia Sprzęt AGD 236,3 46,9 7 Far Eastern Shipping Rosja Transport 236,0 38,8 8 Podravka Group Chorwacja **** 31,6 9 Pliva Group Chorwacja Farmaceutyki 181,9 39,7 Chorwacja Transport 138,0 63,2 Słowenia 129,2 40,0 102,7 9,6 10 11 Atlantska Plovidba *** Krka MOL Hungarian Oil 12 and Gas Węgry Żywność i napoje, farmaceutyki Farmaceutyki Ropa naftowa i gaz ziemny 25 13 Tiszai Vegyi Kombinát Węgry Chemikalia 101,2 25,4 14 Adria Airways *** Słowenia Transport 116,3 64,0 16 Mercator d.d. Słowenia Handel detaliczny 65,1 4,5 17 Zalakerámia Rt. Węgry 60,0 60,8 18 Skoda Group Plzen Czechy Różne branże **** 26,2 Węgry Transport lotniczy 41,4 33,9 **** 13,1 Handel 37,3 7,5 Górnictwo 32,3 2,7 28,0 4,5 19 Malév Hungarian Airlines Ceramika i mat. Ogniotrwałe Wyroby gumowe i 20 Matador Słowacja 21 Merkur Słowenia 22 KGHM Polska Miedź Polska 23 Petrom Rumunia 24 Iskraemeco Słowenia Przemysł elektromasz. 25,8 24,4 25 Intereuropa Słowenia Handel 23,0 16,7 sztuczne Ropa naftowa i gaz ziemny * Na podstawie odpowiedzi udzielonych w ramach ankiety ** Wskaźnik Transnarodowości (ang. Transnationality Index) liczony jako średnia trzech współczynników: zagranicznych aktywów i aktywów ogółem, zagranicznej sprzedaży i sprzedaży ogółem oraz zagranicznego zatrudnienia i zatrudnienia ogółem *** Dane za 1999 rok **** Firma nie udostępniła danych; dane szacunkowe obliczono w oparciu o informacje "z drugiej ręki". Uwaga: W niektórych spółkach zagraniczni inwestorzy posiadają mniejszościowe udziały przekraczające 10% kapitału spółki. Źródło: UNCTAD, Światowy..., op. cit., http://www.unctag.org. WNIOSKI Ogromny wzrost liczby i potęgi firm międzynarodowych we współczesnej gospodarce światowej doprowadził do naruszenia swoistej równowagi między interesami poszczególnych państw narodowych i stopniowo coraz bardziej wymykających się spod władzy tych państw wielkich korporacji transnarodowych. Niektórzy wyrażają obawy, że gospodarka światowa zostanie w najbliższej przyszłości 26 całkowicie zdominowana przez wielkie korporacje transnarodowe, które będą miały jednakową strategię działania, bez uwzględnienia swojego charakteru i tym bardziej interesów kraju, w którym mają swoją macierzystą siedzibę. Wydarzenia zachodzące we współczesnej gospodarce światowej nie potwierdzają jednak prawdziwości prognoz o konwergencji strategii i sposobów działania transnarodowych korporacji amerykańskich, brytyjskich, japońskich, niemieckich i innych. Wprost przeciwnie, korporacje te nadal działają według własnych, uwarunkowanych narodowym charakterem wzorców postępowania. Różnice w stosowanych przez nie strategiach działania wynikają ze specyfiki systemów politycznych, instytucji gospodarczych i panujących ideologii ekonomicznych w kraju ich pochodzenia. Są to różnice, których pomimo ogromnego wpływu globalizacji także w sferze uniformizacji strategii produkcyjnych i marketingowych, nie udało się do tej pory zniwelować. Innymi słowy, liczne uwarunkowania narodowe (system polityczny, panująca ideologia, historyczne doświadczenia, tradycje itp.) w dalszym ciągu wywierają duży wpływ na struktury organizacyjne i strategie działania współczesnych korporacji transnarodowych. W niektórych branżach doszło już do pewnej koncentracji produkcji danego towaru w ramach nie tyle całej gospodarki światowej, ile raczej niewielkiego regionu w rękach jednej wielkiej firmy globalnej. Jednak w ogromnej większości sektorów przemysłu nie istnieje coś takiego jak „korporacja globalna”, która miałaby dominującą pozycję na rynku danego produktu w skali całej gospodarki światowej. Obawy przed zdominowaniem gospodarki światowej przez wielkie korporacje mają często swoje źródło w zbyt emocjonalnej ocenie efektów działalności tych korporacji. Z jednej strony, korporacje te uważa się za główne siły napędzające proces globalizacji w gospodarce światowej i pozytywna lub negatywna ocena tych korporacji zależy w dużym stopniu od oceny wszystkich efektów samej globalizacji. Jednoznaczna i względnie obiektywna ocena wpływu korporacji na funkcjonowanie gospodarki światowej i postępujący proces globalizacji jest bardzo trudna. Potwierdzeniem powyższych wniosków niech będzie zatem w ramach podsumowania tabelaryczne zestawienie struktur i zachowań międzynarodowych podmiotów uwzględniające różnice narodowe. 27 Różnice narodowe warunkujące struktury i strategie korporacji Tabela 7 USA Niemcy Japonia Instytucje Liberalna Społeczna „Demokracja rozwojowa” polityczne demokracja, podział demokracja, władzy, słaba silna dobrze biurokracja, biurokracja, wzajemne zorganizowane korporacyjno- między grupy inwestorów organizacyjna firmami porozumienie państwem i spuścizna Instytucje Zdecentralizowane, Rynek zorganizowany „Sterowana” gospodarcze wolny rynek, rynek (zarządzany), kapitałowy biurokracja, rynek trudny nie scentralizowany rynek do penetracji oparty na scentralizowany, silne odgórnie kapitałowy, różne bankach, scentralizowany firm, rynek tradycje rodzaje antytrustowe sieci banki, wytwórcze i kartele w uniwersalne scentralizowane pewnym kapitałowy, w przemysłach schyłkowych stopniu niektóre rynku Społeczne Panująca Wolna ideologia przedsiębiorczość i partnerstwo Technonacjonalizm gospodarcza liberalizm Źródło: L.W. Pauly, S. Reich, National structures and multinational behavior: enduring differences in the age of globalization za Adam Gwiazda, Działalność korporacji ponadnarodowych w erze globalizacji, Przegląd globalizacji 11/98, s. 14. 28 BIBLIOGRAFIA: 1. Bożyk, Misala, Puławski, Międzynarodowe Stosunki Ekonomiczne, PWE, Warszawa 2002; 2. Barbara Liberska, rozdział 2 Globalizacja a korporacje transnarodowe, Siły sprawcze i mechanizmy; 3. red. A. Budnikowski, E. Kawecka-Wyrzykowska, Międzynarodowe Stosunki Gospodarcze, PWN, Warszawa 2000; 4. GLOBAL 1000 Inwestorzy wybierają firmy, które nie prowadzą zawiłych interesów, Cristina Linblad, BusinessWeek Polska, sierpień 2002, nr 8(125); 5. Strategie międzynarodowych firm specjalistycznych, Małgorzata Goławska, Marketing i Rynek, 10/2000, PWE, Warszawa 2000; 6. Anna Zaorska, Ku globalizacji? Przemiany w korporacjach transnarodowych i w gospodarce światowej, PWN, Warszawa 1998; 7. Andrzej K. Koźmiński, Zarządzanie międzynarodowe, PWE, Warszawa 1999; 8. Paweł H. Dembiński, Globalizacja – wyzwanie i szansa, http://porozumienie.kik.opoka.org.pl/tekst/gl/dembinski.html. 9. Jan Rymarczyk, Internacjonalizacja przedsiębiorstwa, PWE, Warszawa 1996; 10. UNCTAD, Światowy Raport Inwestycyjny 2002 za http://www.unctag.org.; 11. L.W. Pauly, S. Reich, National structures and multinational behavior: enduring differences in the age of globalization za Adam Gwiazda, Działalność korporacji ponadnarodowych w erze globalizacji, Przegląd organizacji 11/98. 29 30
