Histora sztuki I_3
advertisement
Temat trzeci: sztuka starożytnej Mezopotamii, Egiptu, Rzymu i Grecji 1. Starożytna Mezopotamia Jedna z najstarszych cywilizacji obejmowała tereny Bliskiego Wschodu, leżące między dwoma rzekami – Tygrysem i Eufratem. Kraj ten nosił nazwę Mezopotamia, co po grecku - mesopotamia oznacza „międzyrzecze”. Współczesne obszary starożytnej Mezopotamii obejmują część Iraku, Syrii, Iranu i Turcji. Na tych terenach rozwinęły się różne kultury, państwa i imperia, których osiągnięcia miały ogromny wpływ na sztukę antycznej Grecji i Rzymu. Rozkwit cywilizacji na terenie Mezopotamii nastąpił około 3500 lat p.n.e. Wtedy zaczęły powstawać pierwsze miasta-państwa, których twórcami były różne ludy, często rywalizujące ze sobą i nawzajem podbijające swoje tereny. Najważniejszymi ludami byli Sumerowie, Babilończycy i Asyryjczycy. Sumerowie W państwie Sumerów budownictwo początkowo było oparte na konstrukcjach z trzciny umacnianej gliną, potem do budowy używano suszonej i wypalanej cegły. Wokół miast wznoszono mury obronne. Charakterystycznym typem architektury były tzw. zigguraty1, których wysokość dochodziła do 50 m. Budowano je na wniesieniach w głównych ośrodkach religijnych, miały formę kilkukondygnacyjnej wieży, której kolejne poziomy o kształcie prostopadłościanów zmniejszały się schodkowo ku górze. Poziomy te były połączone spadzistymi schodami i pomostami. Na szczycie znajdowała się kaplica, która pełniła jednocześnie funkcję obserwatorium astronomicznego. Najstarsze zigguraty pochodzą z miasta Uruk, jednak najlepiej zachowany znajduje się w mieście Ur (obecnie południowy Irak). Tam też w grobowcach znaleziono tzw. Sztandar z Ur2 – przytwierdzoną do drewnianej płyty mozaikę wykonaną z masy perłowej, muszli i kamieni przedstawiającą sceny wojny i pokoju. Innym znaleziskiem, które dostarcza nam wiedzy o ówczesnych ludziach jest podziemny grobowiec królowej Puabi w Ur, w którym pochowano cały orszak zmarłej. Nie wiadomo, z jakich względów zabito dziesiątki sług, żołnierzy, muzykantek oraz innych osób ze świty i pogrzebano z Paubi i jej skarbami. Jest to jedyny tego typu pochówek w Mezopotamii, związany z nieznanymi jak dotąd 1 2 Ziggurat Ur-Nammu, XXI-XX w. p.n.e. Sztandar z Ur, ok. 2600 r. p.n.e. 1 wierzeniami. Grób nie został ograbiony w starożytności, dzięki czemu znamy m.in. złoty diadem królowej wykonany z nieusłuchaną precyzją i kunsztem. Rzeźby sumeryjskie to głównie figurki z brązu. Przedstawienia bardziej monumentalne prezentowały postać w pozie modlitewnej, o geometrycznych uproszczonych kształtach, rękach skrzyżowanych na piersiach, dużej głowie, a przede wszystkim silnie podkreślonych oczach, na których miała się koncentrować uwaga patrzącego. Babilon Po upadku państwa sumeryjskiego potęgą stał się Babilon (dziś teren Iraku), którym władał król Hammurabi – twórca jednego z najstarszych i najsłynniejszych kodeksów karnych. Największy rozwój Babilonu przypadł na XVIII w. p.n.e. Z tego okresu pochodzą ruiny pałacu w Mari. Była to ogromna budowla zajmująca obszar ok., 3 tys. m2 otoczona grubym murem, a do jej wnętrza prowadziła tylko jedna brama. Wejścia do Babilonu strzegły bramy miejskie. Jedna z nich była poświęcona bogini Isztar. Jej wielobarwne ściany wzniesione z cegieł zdobią wizerunki 575 zwierząt. Do najbardziej znanych rzeźb babilońskich należy stela z wyrytym kodeksem Hammurabiego (m.in. „oko za oko, ząb za ząb”).3 Asyria W państwie asyryjskim również budowano zespoły sakralne – świątynie i zigguraty. Wprowadzono też nowe elementy architektoniczne, np. portale (bogato dekorowane główne wejścia), w których umieszczano strażników bramy – lamassu4 – posągi skrzydlatych byków o ludzkich brodatych twarzach. Państwo asyryjskie upadło w ok. 609 r. p.n.e., pokonane przez siły Babilończyków i Persów, ci ostatni opanowali Babilon w 538 r. p.n.e. a zdobycze miasta znacznie przysłużyły się w kształtowaniu cywilizacji perskiej. 2. Starożytny Egipt Jedna z największych cywilizacji starożytnych narodziła się w Afryce, po obu stronach życiodajnego, boskiego Nilu. Nil wyznaczał przez stulecia stały rytm zajęć, narzucał niezmienne rygory, regulował życie Egipcjan. Historia Egiptu sięga paleolitu. Około 3000 lat p.n.e. król Narmer połączył Górny i Dolny Egipt, dając początek zjednoczonemu państwu. Władca ten jest przedstawiony na jednym z najstarszych zabytków egipskich – tzw. Palecie Narmera5, jako zwycięzca zabijający wroga maczugą. Symbolem władcy jest sokół, święty ptak boga Horusa, tryumfujący nad ludem Dolnego Egiptu. Największe znaczenie dla rozwoju sztuki miały w Egipcie warunki geograficzne, a na jej charakter decydujący wpływ miała religia – politeizm (wielobóstwo) silnie związana z kultem zmarłych i pozostająca w ścisłym związku z ustrojem. Ustrój miał charakter hierarchiczny, był oparty na niewolnictwie. U szczytu hierarchii stał faraon, jednocześnie uważany za boga i czczony jak bóg. Dzięki temu religia i ustrój w Egipcie był nierozerwalnym i stałym związkiem władzy i wierzeń. Kolejno dużą rolę ogrywali kapłani i urzędnicy, pisarze (skrybowie), następnie rzemieślnicy, chłopi oraz robotnicy. 3 Stela – prostokątna płyta kamienna ustawiona pionowo, wykorzystywana do reliefowego przedstawienia ważnych wydarzeń z dziejów, ukazująca dokonania władców oraz wydarzenia religijne. 4 Lamassu – asyryjski strażnik bramy świątyni. 5 Paleta Narmera, ok.3100 r. p.n.e. 2 Zamożnym mieszkańcom budowano grobowce, a ciała balsamowano przez kilkadziesiąt dni po śmierci. Na drogę w zaświaty umarłych wyposażano w wartościowe przedmioty, które miały im pomóc w świecie zmarłych. Na temat tej niezwykłej kultury potrafimy powiedzieć wiele dzięki badaniom archeologicznym. Znacznie przysłużyło się temu odkrycie niemal nienaruszonego grobowca faraona Tutenchamona wraz z wyposażeniem. Młodo zmarły faraon (w wieku 20 lat), który nie przysłużył się w szczególny sposób swojemu krajowi, stał się po śmierci jednym z najbardziej znanych władców Egiptu. Dzięki znaleziskom w grobowcu poznano budowę egipskiego sarkofagu, trumny, metody zabezpieczania zwłok przed rozkładem, a także codzienne przedmioty, sprzęt, broń, klejnoty, pieniądze oraz rzeźbione figurki ludzi, tzw. uszebti, pełniące rolę sług, opiekunów i przewodników zmarłego, Znaleziono tam też słynną złotą maskę Tutenchamona6. Pierwsze budowle grobowe wznoszone w Egipcie to mastaby, ich nazwa pochodzi od arabskiego słowa oznaczającego ławę. Wznoszono je z kamienia albo cegły, a ich kształt przypominał ścięty ostrosłup. Komora grobowa znajdowała się pod ziemią, a z częścią nadziemną łączył ją pionowy szyb. W tej części mastaby posiadały ślepe wrota – pozorne wyjście wyobrażone przez drzwi dekorowane płaskorzeźbą. Było to symboliczne wejście do świata pozagrobowego. Nad nim umieszczano stelę z imieniem i wizerunkiem zmarłego. Nad ślepymi wrotami stał stół do składania ofiar. Mastaby wraz z upływem czasu przeobraziły się w budowle schodkowe. Piramida schodkowa jest zbudowana z wielu części, jakby ustawionych na siebie mastab. Najbardziej znaną piramidą tego typu jest piramida Dżesera7, którą wzniósł dla faraona architekt Imhotep. Piramidy – grobowce faraonów wznoszono jeszcze za życia władców. Miały być świadectwem ich wielkości za życia i grobowcem po śmierci. W tym miejscu należy obalić mit, mówiący o tym iż piramidy budowali niewolnicy. System społeczny w Egipcie opierał się na niewolnictwie, jednak w budownictwie pracowali wykwalifikowani robotnicy. Dzięki współczesnym badaniom archeologicznym wiemy, iż żyli oni w dobrych warunkach, otoczeni m.in. opieką lekarską, a za swoją pracę byli wynagradzani. Artyści egipscy byli rzemieślnikami. Ceniono ich bardziej niż chłopów, jednak zajmowali niską pozycję ze względu na to, iż utrzymywali się z pracy rąk. Ich praca była na ogół zespołowa. Każdy z nich specjalizował się w jakiejś dziedzinie. Artysta był anonimowy, wyjątkiem byli architekci, których nazwiska – jako budowniczych świątyń, przeszły do historii. Należeli do klasy urzędników, podobnie, jak pisarze. Artyści rzemieślnicy mieli swoje opiekuńcze bóstwo. Był nim Ptah, bóg memficki, wyobrażany jako mumia mężczyzny, który trzymał berło „uas”. 6 7 Złota maska Tutenchamona, ok. 1338 r. p.n.e. Piramida Dżesera w Sakkara, ok. 2650r. p.n.e. 3 Dzieje Egiptu kształtują się następująco: Stare Państwo (XXIX-XXI w. p.n.e.) Królowie: Dżeser, Cheops, Chefren, Mykerinos Dzieła: · piramida schodkowa Dżesera, · piramida Cheopsa w Gizie. · piramida, świątynia i sfinks Chefrena w Gizie8 · piramida i posąg Mykerinosa · grobowiec możnowładcy Ti z barwnymi reliefami w Sakkarze Jest to okres rozkwitu politycznego, gospodarczego i kulturalnego. W sztuce wypracowano najważniejsze formy dla architektury grobowej (mastaba, piramida) oraz rzeźby pełnej i reliefu. Średnie Państwo (XXI-XVI w. p.n.e) Dzieła: · groby skalne w Beni Hasan w Asuanie, · portret Sezostrisa III Zauważalny wysoki poziom sztuki złotniczej i jubilerstwa. Kraj jest osłabiony walkami wewnętrznymi. Ciągłość dynastii zostaje przerwana panowaniem Hyksosów, którzy zostaną wypędzeni pod koniec tego okresu. Nowe Państwo (XVI-XI w. p.n.e) Królowie: Hatszepsut, Amenhotep IV Echnaton, Tutenchamon, Ramzes II Dzieła: · · · · · · · · świątynie Chonsu i Mut w Karnaku, świątynia Totmesa III, świątynia i pałac Echnatona w Tell El-Amarna, portrety Echnatona i Nefretete, świątynia Ramzesa II9 i Nefertari w Abu Simbel, kolumny świątyni i posąg Ramzesa II w Luksorze10 grobowiec Tutenchamona w Dolinie Królów świątynia grobowa Hatszepsut w Dejr El-Bahari, świątynia Amon-Ra w Luksorze, Jest to okres szczytu potęgi militarnej, gospodarczej i kulturalnej państwa. Następuje zetknięcie Egipcjan z kulturami basenu Morza Śródziemnego (Kreteńczykami i Achajami) w walkach 8 piramida, świątynia i sfinks Chefrena w Gizie, ok. 2723-2563 r. p.n.e. świątynia Ramzesa II w Abu Simbel. 10 świątynia Ramzesa II w Luksorze. 9 4 morskich i na drodze handlowej. Widoczny olbrzymi ruch budowlany i potęga kapłanów Amona. Czasy herezji Amenhotepa IV Echnatona (wprowadził kult jednego boga Ra), po jego śmierci ustaliła się władza kapłanów uwieńczona wstąpieniem na tron arcykapłana Herhora. Najwyższy poziom rzemiosła artystycznego, usamodzielnia się malarstwo, wypracowują ostateczne formy architektury świątynnej. Epoka grecko-rzymska (IV w. p.n.e -VII w n.e.) W roku 332 następują podboje Aleksandra Macedońskiego, które rozpoczynają czas panowania władców macedońskich. Zostaje założone miasto Aleksandria, muzeum i biblioteka aleksandryjska. Wpływy greckie są dosyć powierzchowne z panowaniem dynastii Ptolemeuszów (Kleopatra). W 30 roku następuje podbój Egiptu przez Rzym i wkrótce potem początki chrześcijaństwa od II wieku. Panowanie i wpływy bizantyjskie. W VII wieku podbój Egiptu przez Arabów, od tego czasu ciągła islamizacja Egipcjan i dominacja kultury islamu. Architektura W Egipcie domostwa były wznoszone z suszonej cegły i mułu nilowego – materiału nietrwałego. Nawet pałace faraonów i rezydencje wielmożów nie były obliczone na przetrwanie i nie zachowały się do naszych czasów. Zazwyczaj stanowiły kompleks niskich pomieszczeń, otoczonych ogrodem z sadzawką lub stawem. Na uwagę zasługuje architektura religijna, którą dzielimy na grobowcową (sepulkralną) i świątynną (sakralną).11 Piramidy znoszono według obliczeń matematycznych i ze znajomością praw fizyki. Największa, grobowiec faraona Cheopsa ma 146,6 m wysokości, a długość każdego boku wynosi 230, 35 m. Podstawę usytuowano według czterech stron świata, W centrum piramidy znajduje się pusta komora, a nad nią szereg pomieszczeń odciążających, aby uniknąć zawalenia się stropu. Powietrze doprowadzały dwa ukośne szyby wentylacyjne. System korytarzy prowadził do komory grobowej królowej, a następnie do właściwej komory królewskiej z sarkofagiem faraona. Podstawowym tworzywem architektonicznym był kamień. Zasadą konstruowania było prawo przeciwstawnych sił ciążenia i podpierania. Kamienne belki stropowe miały długość ograniczoną przez możliwość załamywania się pośrodku. Przy wielkich powierzchniach sal świątynnych trzeba było stawiać dużą liczbę podpór – filarów lub kolumn podtrzymujących belki w miejscach złączeń. Wobec dużego ciężaru kamienia kolumny i zewnętrzne mury musiały być odpowiednio masywne. Filar – podstawowy element konstrukcyjny był potężną pionową podporą z kamienia o przekroju czworoboku, ale możemy spotkać również filar o przekroju koła. Kolejno do prostego słupa dodawano u góry głowicę (kapitel) oraz podstawę (bazę) w celu zwiększenia powierzchni odbierania ciężaru stropu i ciśnienia w dół na podłoże. Z czasem kolumna zaczęła pełnić dodatkowo rolę dekoracyjną dzięki zdobieniu trzonu i uformowaniu głowicy na kształt liści palmowych lub pąka lotosu. Znane są także kapitele w kształcie kostki (protodorycki) oraz z głową bogini Hator (hatorycki), z postacią boga Ozyrysa (ozyriacki). 11 Pylony świątyni i aleja sfinksów. 5 Innymi detalami architektonicznym były: półkolumna – połówka kolumny rozciętej wzdłuż osi pionowej, zrośnięta z trzonem muru, krajnik (gzyms) – poziomy występ muru naśladujący zwój maty oraz fryz – pas dekorujący o motywach kwitnących trzcin. Pozostałą dekorację stanowiły malarstwo i płaskorzeźba w połączeniu z pismem. W okresie Nowego Państwa ostatecznie ukształtował się schemat budowy świątyń. Ilustruje ją świątynia Chonsu w Karnaku, gdzie właściwą świątynię poprzedza aleja sfinksów wiodąca od przystani na Nilu. Pomiędzy dwoma wieżami – pylonami znajdowało się wejście, a wszystkie następujące po sobie pomieszczenia świątynne były coraz niższe, mniejsze i ciemniejsze. Lud miał wstęp na dziedziniec, wyższa klasa społeczna do sali kolumnowej, a do sanktuarium jedynie kapłani i faraon. Niezwykłą cechą architektury jest monumentalizm z jej zwartymi formami i silnymi uproszczeniami. Rzeźba Monumentalne rzeźby władców i bóstw wykonywano w granicie, bazalcie. W rzeźbach mniejszych rozmiarów stosowano wapień i drewno, natomiast drobne figurki stanowiące wyposażenie grobowców były wykonywane z mułu nilowego. Rzeźbę pełną i reliefy polichromowano (malowano). Zarówno w rzeźbie, jak i malarstwie obowiązywał kanon w przedstawianiu postaci. Poza była umowna i konwencjonalna. Stojąca, krocząca lub siedząca – dostojna oficjalna i pełna godności. Postacie przedstawiano w układzie frontalnym.12 Twarz i ciało faraona w ponadczasowej młodości, pozbawione wad anatomicznych. Obrazowanie twarzy poprzez portret syntetyczny – oddanie najistotniejszych cech anatomicznych, pozbawiona wszelkich uczuć. Z czasem kanon nieco się zmienił, dopuszczając do większej swobody. Przykładem może być maska Tutenchamona oraz przedstawienie Nefertiti13. Malarstwo Kanon obowiązywał też w malarstwie, rysunku i reliefie. Głowę i nogi przedstawiano z profilu, ramiona i oko frontalnie, biodra w półobrocie. Uważano, że w ten sposób żaden ważny szczegół nie ujdzie uwagi obserwatora i absolutnie nie wynikało z braku umiejętności prezentowania postaci ludzkiej, a raczej z chęci pokazania wszystkich elementów w jednym układzie. Dla każdego przedmiotu wybierano punkt widzenia, który w najwłaściwszy sposób odzwierciedlał jego rzeczywisty kształt. Egipcjanie w taki sposób radzili sobie z przystosowaniem trójwymiarowej bryły ciała do dwuwymiarowej płaszczyzny. Tym samym celom służyła przy malowaniu pomieszczeń i przedmiotów – perspektywa odrzutowa zbliżona do perspektywy w dzisiejszej geometrii wykreślnej. Do malowania używano pędzelków z rozgniecionej trzciny. Farby uzyskiwano z naturalnych komponentów, a kolory miały znaczenie symboliczne. Czerń to kolor ziemi dającej życie, zieleń pochodziła od barwy papirusu i oznaczała wieczną młodość. Biel to świt 12 13 Triada króla Mykerinosa. Popiersie królowej Neferetiti, ok. XIV w. p.n.e., ok. XIV w. p.n.e. 6 uwalniający od mocy demonów. Kolor złota to niezniszczalne ciało, zarezerwowany dla bogów symbol wieczności. Czerwień to symbol zła i mocy podziemnych – boga Seta. Malowidła egipskie są źródłem wiedzy o życiu ówczesnych ludzi, gdyż przedstawiają ich przy codziennych czynnościach, pracy, zabawie i odpoczynku14. Tematami były również zwierzęta, drzewa, kwiaty. Przestrzeń ukazywano w sposób umowny, dzieląc kompozycję na poziome pasy opowiadające o rozwoju akcji w czasie i przestrzeni. Ustalony wzorzec dotyczył również proporcji postaci. Do tego celu służyły pokratkowane wzorniki z kamienia lub gipsu z ustaleniami, ile kratek powinny wynosić wymiary części ciała postaci siedzącej lub stojącej. Malarstwu i reliefowi towarzyszyły znaki pisarskie. Stanowiły komentarz o określonym znaczeniu, jak również były ważnym elementem kompozycji. W sztuce egipskiej występowała jedność pisma i obrazu. Pismo egipskie należy do najstarszych pism świata. Jego najdawniejsza forma – hieroglify rozwinęła się z pisma obrazkowego. Było to pismo fonetyczne, pozbawione samogłosek często ze znakami oznaczającymi całe wyrazy. Z czasem uległo uproszczeniu do pisma hieratycznego i demotycznego. W roku 1822 hieroglify odczytał uczony francuski Jean-François Champollion, dzięki zbadaniu tzw. kamienia z Rosetty, na którym był wyryty tekst trzema systemami znaków: hieroglificznym, demotycznym i greckim oraz dzięki analizie języka koptyjskiego, ostatniej fazy rozwojowej języka dawnych Egipcjan Odczytanie pisma egipskiego pozwoliło lepiej zrozumieć tę niezwykłą sztukę. Sztuka za czasów Echnatona Czasy panowania faraona Amenhotepa IV Echnatona są szczególnym epizodem w historii Egiptu. Był on faraonem heretykiem, który zerwał z politeizmem wprowadzając kult jednego boga-słońca Atona. Tym samym naruszył władzę kapłanów. Jego panowanie, to czas naturalizmu w sztuce. Ponieważ sam był poetą popierał rozwój sztuki wolny od schematów15. Liczne przedstawienia pary królewskiej zadziwiają realizmem, łącznie z przedstawieniami wad w budowie ciała. Malowidła i reliefy przedstawiają z wielką swobodą i radością życie faraona z żoną, podczas posiłków i zabaw z córeczkami. Po śmierci faraona przywrócono dawny porządek i starano się zniszczyć wszelkie ślady jego panowania. 3. Sztuka starożytnej Grecji Kultura kreteńska Sztuka starożytnej Grecji często jest określana jako sztuka klasyczna. Stała się podstawą wszelkich późniejszych stylów, jakie wykształciły się przez stulecia. Cechuje ją dążenie do doskonałości według zasad matematycznych oraz zasada wielości w jedności. Kompozycja klasyczna jest z reguły rytmiczna, często symetryczna. Umiar, ład, wrażenie spokoju, powagi i lekkości to cechy tej sztuki. Sztukę grecką zapoczątkowała sztuka kreteńska. Na wyspie Kreta leżącej na Morzu Śródziemnym rozwinęła się ok. 4000 lat temu kultura nazywana kreteńską lub minojską, od imienia króla 14 15 Przykład malarstwa. Dwie księżniczki, młodsze córki Echnatona. 7 Minosa – legendarnego władcy, syna Zeusa i Europy. Na początku XX w. odkryto ruiny pałacu Minosa w mieście Knossos, które świadczą o wysokim poziomie tej kultury. Pałac zajmował powierzchnię prawie 20 tys. m2, był budowlą niesymetryczną. Kilkukondygnacyjne pomieszczenia nieregularnie rozmieszczone wokół wewnętrznego dziedzińca tworzyły labirynt sal i korytarzy. Znajdowały się tam miejsca reprezentacyjne i sanktuarium, liczne pomieszczenia magazynowe, gospodarcze oraz produkcyjne. Kolumny podtrzymujące strop były pomalowane na czerwono, ściany i podłogi ozdobione malowidłami przedstawiającymi postacie ludzkie lub zwierzęce na tle pejzażu. Pałac królewski w Knossos stał się źródłem słynnej legendy o królu Minosie i jego architektach Dedalu i Ikarze, twórcach labiryntów. Płaskie sylwetowe ujęcia postaci na malowidłach we wspomnianym pałacu, przedstawienie torsu i oka na wprost, a nóg i głowy profilem kojarzy się z kanonem postaci ludzkiej w sztuce Egiptu. Nie jest to przypadkowe podobieństwo i świadczy i o kontaktach obu narodów. Najbardziej znane są wizerunki kobiet – Paryżanka16 oraz Damy w Błękitach. Kultura kreteńska upadła ok. 1400r. p.n.e. na skutek najazdu Achajów, mieszkańców Argolidy. W tym czasie Achajowie zaczęli tworzyć własną sztukę będącą połączeniem ich rodzimych pierwiastków z lekką i pełną fantazji sztuką Krety. Kultura mykeńska Mykeny to starożytne miasto wokół którego w latach 1600-1100 p.n.e. powstała potężna cywilizacja zwana mykeńską. Mitologicznym królem Myken był Agamemnon. Miasto, leżące na jednym ze wzgórz, dawało świetne położenie strategiczne. Było otoczone murami obronnymi wzniesionymi z olbrzymich, nieociosanych kamieni. Wejście prowadziło przez olbrzymią Bramę Lwic, zwieńczona trójkątną płaskorzeźbioną płytą kamienną z symetrycznie umieszczonymi wizerunkami tych zwierząt. W centralnej części miasta dominował pałac królewski, wokół którego wzniesiono domy wyższych rangą żołnierzy i urzędników. W obrębie murów znajdował się również okręg grobowy z umieszczonymi w nim sześcioma grobami królewskimi. W bogato wyposażonych grobowcach odkryto złote i srebrne kubki, biżuterię oraz tzw. złotą maskę Agamemnona z ok. 1500r. p.n.e., w której oddano indywidualne rysy twarzy modela. Heinrich Schliemann (archeolog amator, dzięki któremu poznano kulturę mykeńską w II poł. XIX.) sądził, że odkrył grób władcy. Dziś już wiadomo, że został on pochowany w innym miejscu, poza Mykenami. Achajowie byli ludem wojowników, a nie handlarzy jak Kreteńczycy. Budowali twierdze z olbrzymich głazów, a sztuka ich jest surowa i pełna prostoty. Zamek królewski w obrębie murów twierdzy w niczym nie przypominał lekkiej architektury Krety. Jego główną część stanowił megaron – budynek na planie prostokąta z otwartym przedsionkiem, utworzonym przez silnie wysunięte ku przodowi ściany boczne. Wewnątrz znajdowało się jedno pomieszczenie z paleniskiem umieszczonym pośrodku między czterema kolumnami wspierającymi dach z otworem dla odprowadzenia dymu. Jedynym otworem świetlnym były drzwi. Ściany pałaców ozdabiano freskami bardzo podobnymi do kreteńskich (za przykład takiej budowli może posłużyć pałac w Tirynsie). Na terenie pałacu znaleziono Dysk z Fajstos, należący do najsłynniejszych dokumentów pisanych. Pokryty jest znakami obrazkowymi. Ze względu na ograniczoną liczbę znaków oraz brak analogii pismo nie zostało odczytane. 16 Paryżanka – fresk z pałacu w Knossos, ok. 1500r. p.n.e. 8 Przypuszcza się, że tekst dotyczy religii lub magii. Wykonany z gliny ok. 1650-1600 roku p.n.e. Średnica 16 cm 17. Podziemne groby w kształcie szybów odkryte na dziedzińcu twierdzy mykeńskiej dostarczyły znalezisk w postaci wyrobów rzemiosła artystycznego, zwłaszcza broni z brązu inkrustowanej złotem i srebrem, biżuterii, złotych pucharów i masek ze złotej blachy, które nakładano na twarze zmarłych. W pobliżu twierdzy w Mykenach znajduje się siedem kopulastych grobów, tzw. tolosów. Są dziś puste i nie wiadomo, jakie skrywały tajemnice. Kopulaste zwieńczenie sali grobowca uzyskano dzięki koncentrycznemu układowi coraz to mniejszych pierścieni z kamieni nakładanych piętrowo. Jest to tzw. kopuła fałszywa. W grobowcach tolosowych uwagę zwraca także wejście z pustym trójkątem odciążającym kamienną belkę zamykającą otwór wejściowy od góry. Achajowie zostali podbici przez Dorów przybyłych z północy i całkowicie przez nich wchłonięci. Dokonania kultury kreteńskiej i mykeńskiej miały znaczny wpływ na rozwijającą się sztukę w innych częściach starożytnej Grecji. M.in., korzystano z wytwarzania ceramicznych naczyń zdobionych malowidłami w stylach czarnofigurowym18 (postacie miały czarny kolor, VI w p.n.e.) i czerwonofigurowym19 (postacie w kolorze czerwonawym, V w p.n.e.). Powstawały też postacie młodzieńców, tzw. kurosów20 i postacie kobiet ubranych w długie szaty spływające w rytmicznych fałdach do stóp - kor21, w sztywnych zgeometryzowanych pozach. 17 Dysk z Fajstos. Waza czarnofigurowa. 19 Waza czerwonofigurowa. 20 Postacie kurosów, młodych atletów. 21 Postać kory. 18 9 Warunki rozwoju sztuki greckiej Do najistotniejszych czynników, które zdecydowały o obliczu kultury greckiej, należą warunki geograficzne, dzieje kraju oraz religia i liczne zdobycze myśli filozoficznej, łączące poglądy estetyczne z matematyką oraz osiągnięciami naukowymi. To właśnie czynniki geograficzne (górzysty pejzaż, ciepły klimat, rozwinięta linia brzegowa) rozwinęły u Greków takie cechy, jak: rzutkość, możliwość szybkiego przystosowania się do różnych warunków, łatwość przyswajania wpływów obcych, twórczy stosunek do otaczającej rzeczywistości, dążenie do poznawania świata. Dzieje Okres archaiczny XII – V w. p.n.e. Historię Grecji starożytnej rozpoczyna przybycie z północy plemion Dorów w XII w. p.n.e. Zwyciężyli oni Achajów i wyparli plemiona Jonów. Odtąd ludność Grecji tworzyli: · · · Dorowie rządy arystokratyczne, silne wojsko, konserwatyzm, hołdowanie tradycjom, poszukiwanie stałych reguł, kanonów, · · · · · dążenie do ideałów, przewaga wartości intelektualnych. · · · Jonowie rządy demokratyczne, lud kupców, podróżników, handlarzy. realizm, chłonność, wyobraźnia, fantazja, praktyczność, przewaga wartości zmysłowych, emocjonalnych, wpływ Wschodu. W krótkim czasie powstały w Grecji silne ośrodki – miasta-państwa rywalizujące ze sobą na polu gospodarczym i kulturalnym, co znacznie aktywizowało ich rozwój. W VIII – VI w. p.n.e. miała miejsce Wielka Kolonizacja – stworzenie przez Greków własnych ośrodków w południowej Italii, na wybrzeżach Morza Czarnego, Sycylii, w Egipcie, na wyspach Morza Śródziemnego. Już w IX w. p.n.e. Grecy przejmują od Fenicjan alfabet i wzbogacają go o brakujące samogłoski tworzące pierwszy pełny alfabet literowy. Zdecyduje to o rozwoju literatury. W VIII w. p.n.e. powstały najstarsze poematy epickie przypisywane Homerowi – Iliada i Odysea. Na VIII w. p.n.e. przypadają pierwsze igrzyska sportowe odbywane co 4 lata i połączone z uroczystościami religijnymi. Doskonalenie sprawności fizycznej pozwoliło Grekom na obserwację ludzkiego ciała – jego budowy, proporcji i mechanizmu ruchu. Związek z kultem religijnym dały początek teatrowi greckiemu (tzw. „trójedyna chorea”), który łączył muzykę, teatr, taniec i poezję w utworach opartych na zasadzie rytmu. W VI w. p.n.e. kultura grecka dojrzewa i usamodzielnia się. Na ten wiek przypada rozkwit poezji lirycznej (Safona) i epickiej (Hezjod). Rozwija się filozofia szukająca odpowiedzi na pytanie „czym jest świat?”. W tym czasie miała silny związek z naukami przyrodniczymi, matematyką i fizyką. Na tym polu działali Tales, Pitagoras, Heraklit. Powstają style architektoniczne: dorycki i joński. Rozwija się ceramika i rzeźba figuralna. Okres klasyczny V – IV w. p.n.e. zwany „złotym okresem kultury greckiej” Zwycięstwo Aten nad Persami w 480 r. p.n.e. utrwaliło potęgę morską i zapoczątkowało jej okres świetności. Przedstawiciele wszystkich wolnych obywateli tworzyli tzw. Zgromadzenie Ludowe decydujące o wszystkich problemach miasta. Nauka, sport, kultura były powszechnie dostępne. 10 Ideałem tych czasów stał się człowiek o pięknym, wysportowanym ciele i o pięknym duchu – sprawiedliwy, mądry i dobry. Rozwija się budownictwo publiczne – świątynie, teatry, stadiony, szkoły. W tym czasie powstają najwybitniejsze budowle Akropolu (wzgórza w Atenach) ze świątynią Partenon poświęconą Atenie. Okres klasyczny to czasy rozwoju teatru i twórczości słynnych tragików (Ajschylosa, Sofoklesa, Eurypidesa), historyków i filozofów (Demokryta, Sokratesa, Platona i Arystotelesa). Rozwój kultury ateńskiej trwał jeszcze długo, mimo burzliwych czasów, a nawet klęski Aten w wojnie peloponeskiej (431-404 p.n.e.) Okres hellenistyczny poł. IV w. p.n.e. – I w. p.n.e. Po podbojach Aleksandra Macedońskiego od 334 r. p.n.e. nastąpił upadek polityczny i gospodarczy Grecji. Skończyły się demokratyczne rządy w greckich miastach-państwach. Powstały absolutne monarchie państw diadochów – dowódców wojsk Aleksandra Wielkiego, czyli Syria, Macedonia, Egipt i królestwo pergamońskie. Mecenasami sztuki stały się dwory i arystokracja. Rozkwita handel i rzemiosło. Powstają nowe ośrodki gospodarcze i kulturalne – Rodos, Aleksandria i Pergamon. Dzięki emigracji Greków do państw diadochów następuje wymiana wpływów hellenistycznych i Wschodu. Dotyczy to zarówno obyczajów, religii, zamiłowania do przepychu i bogactwa. W niedługim czasie państwa diadochów zostają podbite przez państwo rzymskie. Sztuka jest odbiciem niepokojów i pesymizmu czasów obfitujących w tragiczne wydarzenia, ale również patetycznych zmian. Charakteryzuje ją różnorodność, przedstawianie bólu, satyra, karykatura, zmysłowość i uduchowienie. Religia Religia miała charakter politeistyczny. Dawna religia ukształtowała się pod wpływem wierzeń Wschodu, Krety. W obrzędach religijnych wielkie znaczenie miała muzyka i taniec (bachanalie). Bogów wyobrażano jako doskonalszych ludzi, obdarzonych nieśmiertelnością i nadprzyrodzonymi zdolnościami. Ojcem bogów był Zeus, pan na Olimpie, jego małżonką Hera. Rodzeństwo Zeusa to Posejdon – bóg morza, Hades – bóg świata podziemnego, Demeter – opiekunka płodów rolnych, Hestia – patronka ogniska domowego. Do najbardziej czczonych bóstw należeli: Atena – bogini mądrości i wojny, Afrodyta i Eros – bogowie miłości, Ares – bóg wojny, Hermes – posłaniec bogów, Artemida – bogini łowów, Hefajstos – bóg kowali i rzemieślników, Apollo – opiekun 9 Muz. Kultem otaczano także siły przyrody uosabiane w postaciach bożków i nimf leśnych. Posągi bogów ustawiano w centrum świątyń, a obrzędy religijne były pełne prostoty. Polegały na składaniu ofiar ze zwierząt i płodów rolnych oraz uroczystych świętach z procesjami. Religia miała olbrzymi wpływ na sztuki plastyczne dostarczając wielu tematów od życia bóstw, sceny mitologiczne, kulturę fizyczną. Poglądy estetyczne Greków Piękno (kalon) było dla Greków szerokim pojęciem. Tym terminem określali wszystko, co się podoba, co budzi uznanie, co jest wartościowe i słuszne. Dotyczyło zarówno piękna estetycznego – zewnętrznego, jak i etycznego – moralnego. Utożsamiali je z ładem, harmonią, prawidłowością, regularnością. Pitagorejczycy, np. głosili że ład i harmonia są układami ilościowymi i zależą od miary, liczby i proporcji. Piękno jest więc przedmiotem działań matematycznych. Silny wpływ na artystów miały poglądy Platona, który głosił iż świat, który nas otacza jest tylko bladym, niedoskonałym odbiciem świata prawdziwego i doskonałego – świata idei. Celem człowieka jest osiągnięcie trójjedynej doskonałości zawartej e ideach dobra, prawdy i piękna. Znalazło to odzwierciedlenie, np. w rzeźbach. Artyści nie wykonywali rzeźb z natury, jedynie „ludzi jak bogów”. Różnorodność prądów odzwierciedlała się w poglądach szkoły epikurejczyków 11 – szczęście upatrywali w doznawaniu godziwych przyjemności, stoików – w cnotliwym życiu i sceptyków –wątpiących we wszystkie uznane prawdy, biernej postawie wobec wszystkich problemów nurtujących ludzkość. Sztuka pełniła funkcję użytkową i ideowa służąc ogółowi społeczeństwa, zaspakajając ich potrzeby estetyczne i moralne. Pełniła rolę społeczną. Architektura Ateny były bogatym miastem, z różnorodnością budownictwa. Formą greckiego rynku jest tzw. agora. Pośrodku miasta wznosi się Akropol, który poza funkcją sakralna mógł też spełniać rolę cytadeli. Na jego teren prowadziły schody wiodące przez Propyleje – monumentalną bramę zbudowaną na planie prostokąta z kolumnami. Po jej przekroczeniu ukazywał się wielki posąg Ateny ze złoconego brązu. Na Akropolu znajdował się również Partenon – świątynia Ateny Partenon, opiekunki miasta oraz Erechtejon – poświęcony herosowi Erechteusowi, pierwszemu władcy Aten. Typ świątyni greckiej ukształtował się między VII a II w. p.n.e. – wzniesiony na naturalnym wzgórzu, podwyższony stopniami (stylobatem), na planie prostokąta, z płaskim stropem podpartym kolumnami i wyznaczonym w środku pomieszczeniem, zwanym cellą, gdzie umieszczano posąg bóstwa.22 Wykształciły się również tzw. porządki (style) architektoniczne, z których najwcześniejszy to dorycki, surowy, dostojny, prosty i oszczędny w środkach wyrazu. Kolumny nie mają bazy, trzon jest ostro żłobkowany, głowica składa się z poduszki i płyty – kostki. Fryz świątyni składa się z metop – pół wypełnionych rzeźbą i tryglifów – potrójnych pionowych żłobkowań. Najsławniejszym zabytkiem tego stylu jest Partenon – świątynia Ateny na Akropolu w Atenach). Następny styl joński z większą rozmaitością rozwiązań, lżejszymi proporcjami, elegancki. Kolumna z bazą o tępym żłobkowaniu ma głowicę w kształcie ślimacznic, zwojów – wolut. Fryz jest ciągły. Najpiękniejsze zbytki to Erechtejon (w samej świątyni, oprócz jońskich kolumn zastosowano też kariatydy23 – „kolumny” mające kształt kobiet odzianych w długie szaty) oraz świątynia Nike na 22 23 Frontalna część świątyni greckiej. Kariatyda. 12 Akropolu. Ostatni styl koryncki24 jest nieco podobny do jońskiego, jednak reprezentacyjny, ozdobny i bogaty. Głowica kolumn uformowana na kształt stylizowanych liści akantu. Do przykładu zabytków należy Olimpiejon w Atenach. Świątynie poświęcano bogom, ich wielkość była przystosowana do wielkości człowieka i choć monumentalne, nie przytłaczały swoim ogromem. Bogowie greccy byli bliżsi ludziom, niż bóstwa egipskie. Posągi we wnętrzu świątyni nie były otaczane aurą tajemniczości. Każdy obywatel był dopuszczony do pełnego uczestnictwa w obrzędach. Kamienna i marmurowa świątynia wywodziła się z budownictwa drewnianego. Podstawą do jej rozwoju był znany już megaron. Zasady konstrukcji wywodziły się z Egiptu, nie stosowano zaprawy murarskiej. Poszczególne elementy dopasowywano tak, aby były niewidoczne. Poszczególne elementy świątyń były niegdyś polichromowane, wyodrębniane intensywnymi kolorami – błękitem, czerwienią, żółcią i zielenią. Całością kompozycji rządziła zasada harmonii – wzajemnego przyporządkowania różnorodnych części rytmu i symetrii. Budowle były spokojne w wyrazie, a równocześnie żywe dzięki kontrastom pionów z poziomami, dużych form z małymi, płaszczyzn wypełnionych rzeźbą z pustymi. Grecy stosowali zasadę wielości w ilości, czyli każda część jest całością samą w sobie (kolumna, fryz, tympanon), a jednocześnie częścią większej całości. Wszystkie elementy konstrukcyjne były również bardzo dekoracyjne (żłobkowany trzon kolumny, głowica, baza, podział belkowania), rolę dekoracji architektonicznej pełniła płaskorzeźba figuralna (tympanon, fryz) i stylizowane motywy organiczne: zwoje – woluty, palmety (liście palmowe), wole oczy, perełki. O pięknie architektury greckiej stanowią doskonale wyważone i matematycznie wyliczone proporcje. Dla uzyskania wrażenia doskonałej harmonii przeprowadzano korekturę matematycznie obliczonych elementów przystosowując je do wymagań ludzkiego oka, które ulega licznym złudzeniom optycznym. Aby uniknąć wrażenia deformacji w kierunku odwrotnym lekko pogrubiano kolumny w 1/3 wysokości, wyginano linie stopni, poszerzano średnicę narożnych kolumn oraz nachylano całą kolumnadę ku środkowej osi świątyni. Teatry budowano, podobnie jak świątynie w oparciu o obliczenia matematyczne. Były przeznaczone dla tysięcy widzów, budowano je pod gołym niebem i musiały odznaczać się doskonałą akustyką. Typ teatru otwartego (amfiteatr) ukształtował się ostatecznie w V w. p.n.e. Centrum stanowiła kolista orchestra (dzisiejsza scena). Widownia była zabudowana kamiennymi siedziskami, usytuowanymi amfiteatralnie na stoku wzgórza lub naturalnym zagłębieniu terenu. Dzięki temu ze wszystkich miejsc było widać aktorów, grających swoje role w maskach i koturnach. Jako przykład można podać teatr Dionizosa w Atenach. Rzeźba Materiałami rzeźbiarskimi stosowanymi w Grecji były: drewno i wapień, następnie brąz i marmur. Stosowano również łączenie kości słoniowej, złotej blachy i szlachetnych gatunków drewna w technice zwanej chryzelefantyną. 24 Kolumny greckie. 13 Rzeźba była polichromowana, a posągi z brązu miały oczy z drogich kamieni. Oryginałów greckich rzeźb zachowało się do naszych czasów niewiele. Dzieła, które oglądamy to przeważnie kopie rzymskie. Greckie posągi atletów, herosów i bogiń stały się na wieki kanonem obowiązującego piękna. Grecy dużą wagę przywiązywali do harmonii ludzkiego ciała. Rzeźbiarze wypracowywali moduły, według których starali się oddać idealne proporcje ciała ludzkiego w swoich pracach. Takiego ideału poszukiwał Poliklet, który opracował matematyczny kanon ciała ludzkiego prezentując je w rzeźbie młodego atlety z włócznią - Doryforosa25 (okres klasyczny w sztuce). Modułem, według którego Poliklet odmierzał proporcje była szerokość palca dłoni. Wyliczył, że stopa mężczyzny jest równa 1/6 wysokości ciała, głowa 1/8, ręka 1/11, zaś całość 100 modułom, czyli 100 szerokościom palca. Długość nosa miała odpowiadać 4 modułom. Doryforos został pokazany w pozycji kontrapostu, którą cechuje oparcie ciężaru ciała na jednej, wysuniętej do przodu nodze. Druga noga jest wsparta na palcach, pozostając nieobciążoną. Podobnie ręce – przy obciążeniu nogi prawej, jest obciążona lewa ręka, a prawa opuszczona swobodnie. Takie asymetryczne komponowanie postaci pozwoliło Polikletowi na wyeksponowanie muskulatury w obciążonych partiach ciała i przeciwstawienie im zarysu mięśni w spoczynku. Jego sposób komponowania postaci stał się wzorem do naśladowania dla innych twórców. Innym wybitnym rzeźbiarzem był Myron. Jego najsłynniejsze dzieło to Dyskobol26 z V w. p.n.e., (okres klasyczny w sztuce) ukazujący sportowca w chwili tuż przed wyrzuceniem dysku. Uwagę zwraca precyzyjność fizjonomii w chwili wielkiego napięcia sportowca. Rzeźbiarzem okresu klasycznego był także Fidiasz znany m.in. z pięknych płaskorzeźb tympanonów i fryzów Partenonu. Płaskorzeźba w Grecji jest najczęściej reliefem wypukłym o kilku płaszczyznach „wystawiania do przodu” z tła i jest ograniczona ramami pola. Główny akcent tematyczny stanowi w kompozycji postać w swobodnym ruchu. Tło poza nią jest puste, brak sugestii przestrzeni, postacie w silnych skrótach perspektywicznych, dających iluzję pełności bryły. Symbolem greckiej rzeźby i jej ponadczasowego piękna stały się dwa dzieła wykonane przez nieznanych nam artystów. Jedno z nich to Wenus z Milo27 (II w. p.n.e.) i druga Nike z Samotraki28 III lub II w. p.n.e. (okres hellenistyczny w sztuce), niestety obie uszkodzone. Postać bogini oblepiają drobne fałdy szaty wykonane w tzw. „stylu mokrych szat”. 25 Poliklet, Doryforos, V w. p.n.e. Myron, Dyskobol, V w. p.n.e. 27 Wenus z Milo II w. p.n.e. 28 Nike z Samotraki III lub II w. p.n.e. 26 14 Malarstwo i ceramika Malarstwo greckie jest znane jedynie z opisów. Grecy wykonywali malarstwo ścienne i stosowali technikę enkaustyki. W Grecji wytworzyły się cztery style ceramiczne: geometryczny, orientalizujący czarno i czerwonofigurowy. Nazwy pochodzą od motywów malarskich, a ich kształty były bardzo różnorodne. Kanon Grecy traktowali sztukę (techne) jako rodzaj wiedzy o świecie. Przyroda była dla nich wzorem i wierzyli, że w niej istnieje idealny wzorzec dzieła doskonałego. Kanon był uwarunkowany poszukiwaniem i osiągnięciem idealnego piękna i dlatego jako taki ulegał zmianom. Dotyczył proporcji i miał charakter matematyczny. Zasady tworzenia dzieł były matematyczne, formy organiczne i zaczerpnięte ze świata przyrody.29 4. Sztuka starożytnego Rzymu Warunki rozwoju sztuki Ludność zamieszkująca Italię była niejednolita. Na jej historię złożyły się dzieje Etrusków, Greków i plemion italskich. Nie wiadomo skąd przybyli Etruskowie, którzy osiedlili się ok. X w. p.n.e. w Italii Środkowej. Stworzyli silne ośrodki, dysponowali doskonałą flotą, co umożliwiło kontakty handlowe i kulturalne z Grecją i całym Bliskim Wschodem. W VIII w. p.n.e. na terenie południowej Italii i na Sycylii osiedlili się Grecy, którzy szczególnie aktywnie rozwijali się w okresie archaicznym. Zostali podbici przez Rzymian między IV a II w. p.n.e., natomiast Etruskowie podzielili los Greków w III w. p.n.e. Pomimo podboju, kultura etruska zachowała swoją żywotność do I w. p.n.e., a nawet silnie oddziaływała na tę rzymską. Sztuka Etrusków Wiedzę na temat sztuki i życia Etrusków czerpiemy przede wszystkim z zachowanych do naszych czasów grobowców. Były to komory i korytarze kute w skałach, albo koliste podziemne sale kryte kopułą, tumulusy (nasyp ziemny, kamienny lub kamienno-ziemny w kształcie stożkowatego kopca) z usypanymi na powierzchni kurhanami (rodzaj mogiły, w kształcie stożkowatego kopca lub zbliżonym do półkolistego, z elementami drewnianymi, drewniano-kamiennymi lub kamiennymi, w którym znajduje się komora grobowa z pochówkiem szkieletowym lub ciałopalnym) z podmurówką w kształcie pierścienia. Tzw. „fałszywa kopuła” jest utworzona z kamieni nakładanych jedne na drugie coraz to mniejszymi kręgami. Groby zawierają człekokształtne urny z prochami lub rzeźbione sarkofagi z ciałami zmarłych. Ściany są pokryte malowidłami przedstawiającymi tematy z życia codziennego, sceny zabaw i uczt. Piękne sprzęty, puszki z biżuterią i ceramika stanowią wyposażenie zmarłego w drogę pośmiertną. Szczególne ciekawe są wizerunki zmarłych wykonane w rzeźbie pełnej na wiekach sarkofagów30. Postacie spoczywają w pozie półleżącej, widoczna jest obserwacja detali i wierne oddanie rysów oraz budowy ciała, zainteresowanie indywidualnymi cechami konkretnego człowieka stawiano ponad kompozycję i prawidłowe proporcje. Takiemu wiernemu odtwarzaniu rzeczywistości sprzyjał miękki i łatwy w obróbce tuf wulkaniczny i piaskowiec. Popularna była toreutyka – 29 30 Opracowanie na podstawie: „Sztuka świata”, wydawnictwo Arkady 1989, B. Osińska „Sztuka i czas”, WSiP 1986 Sarkofag małżonków z Caere, ok. 520 r. p.n.e. 15 odlewnictwo w brązie. Za przykład tej techniki może posłużyć słynna Wilczyca kapitolińska31. Naczynia wykonywano z blachy brązowej wytłaczanej w wypukłe wzory, z glinki wypalanej o czarnym zabarwieniu (tzw. wazy bucchero nero) oraz z alabastru (gruboziarnista odmiana gipsu). W budownictwie stosowano kamień, jednak świątynie miały jedynie kamienny fundament, a elementy konstrukcyjne – belkowanie i kolumny wykonano z drewna. Drewniane świątynie etruskie były budowane na podwyższeniach (podobnie jak domy mieszkalne), na planie prostokąta podzielonego na trzy części stanowiące sanktuaria bóstw. W całości bryły dominował potężny dwuspadowy dach obciążony dodatkowo optycznie naszczytnikami (akroteria). Dach silnie wystający do przodu był podparty słupami. W ten sposób tworzył rodzaj kolumnowego przedsionka – portyku. Świątynia etruska była masywna i ciężka. W dekoracji architektonicznej występowały wyroby terakotowe z formowanej wypalanej i polichromowanej glinki. Terakota świetnie zabezpieczała drewno przed warunkami atmosferycznymi. Świątynie poświęcano przeważnie trójce bóstw: Tiniowi, Uni i Menrwie. Wierzono jednocześnie w półbogów i demonów. Dużą rolę w obrzędach miało wróżbiarstwo i magia. Decydujące znaczenie w religii i dla sztuki miała wiara w życie pozagrobowe, które wyobrażano sobie jako przedłużenie tego ziemskiego. Świadczą o tym liczne grobowce z sarkofagami zmarłych i przedmiotami codziennego użytku. Charakterystycznymi cechami sztuki etruskiej jest realizm, dbałość o szczegóły bardziej niż o całość dzieła. Te cechy przeniknęły do sztuki rzymskiej, jak również inspiracja sztuką grecką lub wręcz jej naśladownictwo z kryteriami piękna doskonałego i dbałością o prawidłowe proporcje. Również malarstwo jest związane ze sztuką grobową. Są to głownie malowidła ścienne w grobowcach z różnorodną tematyką życia codziennego oraz przedstawienia portretowe zmarłych. Warunki rozwoju sztuki rzymskiej Rzymianie byli narodem wojowników, świetnych organizatorów nastawionych bardzo praktycznie do życia. Pełny rozwój ich kultury rozpoczął się ok. II w. p.n.e. wraz z wpływami etruskimi i greckimi. Dzieje państwa rzymskiego dzielą się na epokę królewską do V w. p.n.e., okres republiki do 31 r. p.n.e. i okres cesarstwa do V w. n.e., w której to Rzym osiągnął szczyt potęgi politycznej. W chwili największego rozkwitu cesarstwo rzymskie obejmowało: Europę Zachodnią i Południową, Północną Afrykę i Bliski Wschód. W tym czasie nastąpiło silne przemieszanie się religii, obyczajów i sztuki państw wchodzących w skład imperium. Religia Religia nie miała w Rzymie tak dużego znaczenia dla rozwoju sztuki, jak jego dzieje polityczne i formy ustrojowe. Jednak wznoszono świątynie i posągi bogów. Najdawniejsze wierzenia w różnorodne bóstwa miały charakter abstrakcyjny i licznych bożków nie przyoblekano w żadne konkretne wyobrażenia. Z chwilą przeniknięcia licznych zapożyczeń z religii etruskiej i greckiej, bóstwa rzymskie zaczęto antropomorfizować (zabieg językowy, polegający na nadawaniu nie będącym ludźmi przedmiotom, pojęciom, zjawiskom, zwierzętom itp. cech ludzkich i ludzkich motywów postępowania. Często odnosi się do wyobrażenia bogów na obraz i podobieństwo człowieka). Pojawiły się odpowiedniki bóstw i tak 31 Wilczyca kapitolińska, ok.V w. p.n.e. 16 odpowiednikiem Zeusa był Jowisz, Hery Junona, Afrodyty Wenus, itp. Obrzędy religijne polegały na składaniu ofiar ze zwierząt i płodów rolnych, na modlitwach, wróżbach i procesjach wokół świątyń (podobnie, jak u Greków). Jedną z najsłynniejszych świątyń starożytnych w Rzymie jest Panteon, rotunda poświęcona wszystkim bogom.32 W okresie cesarstwa Rzymianie zapożyczyli wiele obrzędów z religii Wschodu, pojawiły się bóstwa perskie, egipskie, nastąpiło rozluźnienie obyczajów, nasilenie wróżbiarstwa i obrzędów magicznych. Cesarz August próbował wskrzesić dawne obyczaje obejmując urząd najwyższego kapłana, odnawiał stare świątynie, wznosił nowe zwalczając wschodnie kulty. W końcu sam wzniósł świątynię „Boskiego Juliusza”, od tego czasu cesarzom oddawano cześć religijną zwiększając ich władzę absolutną. Pozycja społeczna artysty Głównym mecenasem sztuki był cesarz i patrycjusze – klasa rządząca. Sztuka umacniała i gloryfikowała władzę, służyła religii oraz zaspokajała potrzeby ogółu obywateli. Amfiteatry, cyrki, łaźnie służyły wszystkim. Wielu zamożnych obywateli mogło sobie pozwolić na piękny dom ozdobiony malowidłami i rzeźbami. Zapotrzebowanie na sztukę było wyjątkowo duże, jednak artyści w Rzymie pozostali rzemieślnikami, zajmującymi się głownie kopiowaniem sztuki greckiej. Jest to precedens na niebywałą skalę, gdzie najeźdźca zostaje podbity kulturowo przez podbity kraj. Rzymianie do tego stopnia cenili sobie sztukę grecką, że rozpowszechnili ją poprzez produkcję kopii odlewów gipsowych. Szczególną rolę odgrywali architekci. Znamy nazwiska najwybitniejszych z nich, jak np. Pomponiusz – architekt Juliusza Cezara, Marek Witruwiusz Polio – architekt Augusta. Architektura Plan miasta rzymskiego mówi o przemyślanej całości: regularny plan, ulice przecinające się pod kątem prostym, rynek stanowiący centrum. Rzymianie planowali wielkie zespoły miejskie, szczególnie zabudowę rynku – forum (Forum Romanum), na którym były skupione najważniejsze budowle. Budownictwo świeckie miało przewagę nad religijnym. Domy prywatne, zwłaszcza patrycjuszy (Pompeja i Herkulanum) są wspaniałymi przykładami połączenia architektury, wody i zieleni. Pomieszczenia mieszkalne są zgrupowane wokół dwóch ośrodków: atrium – rodzaju hallu z sadzawką pośrodku i otworem w dachu nad nią oraz perystylu – wewnętrznego ogródka otoczonego kolumnowym portykiem. Do basenu atrium spływała woda deszczowa. Posadzki ozdabiano mozaikami, w perystylu ustawiano rzeźby. Ściany pokrywano malowidłami o różnorodnej tematyce. W świątyniach uderza wielość planów i koncepcji bryły: okrągła świątynia Westy, prostokątny plan świątyni Fortuny Wirilis, Panteon, poświęcony wielu bogom na planie centralnym kryty kopułą. Przy zdobieniu świątyń popularny był porządek koryncki oraz kompozytowy – głowica o motywach korynckich i jońskich oraz toskański – odmiana porządku doryckiego z kolumną o płaskim trzonie, którym dodano bazę. Stosowano także, podobnie jak w Egipcie półkolumny. Nowością w dziedzinie dekoracji były pilastry – płaskie półfilary zrośnięte z trzonem ściany. Służyły wzmocnieniu mury, ale także urozmaicały powierzchnię lekkimi pionowymi rytmami. Innym rodzajem dekoracji były wsporniki-konsole, czyli elementy w kształcie wolut podpierające gzymsy. Pojawiły się także kasetony – ozdoby sklepienia Panteonu. Bazyliki33 służyły do rozpraw sądowych i zawierania handlowych umów. Były gmachami wielkich rozmiarów, zbudowanymi na planie prostokąta podzielonego wzdłuż na trzy lub pięć części kolumnadą. 32 33 Panteon w Rzymie, II w. n.e Schemat bazyliki rzymskiej: 1. nawa główna, 2. nawa boczna 17 W głębi najszerszej części środkowej znajdowało się podwyższenie dla urzędnika – trybunał. Amfiteatry były przeznaczone do oglądania walk gladiatorów i dzikich zwierząt. Miały formę kilkupiętrowych kolistych budynków. Pod areną mieściły się pomieszczenia dla dzikich zwierząt i urządzenia kanalizacyjne. Zachowany do dziś amfiteatr Flawiuszów, Koloseum34, mieścił 45 tys. widzów i składał się z trzech pięter – każde z kolumnadą w innym porządku. Teatry rzymskie były inspirowane greckimi. Wznoszono je na płaskim terenie. Półkolista orchestra była otoczona z trzech stron siedziskami dla widzów i zamknięta od tyłu stałą dekoracją. Mniejszych rozmiarów odeony służyły do popisów muzycznych i były pokryte dachami. Od nich wywodzą się późniejsze teatry. Cyrki, zbliżone kształtem do dzisiejszego stadionu sportowego, służyły do wyścigów wozów – rydwanów. Na obu krzywiznach toru wyścigowego ustawiano spiczasto tańczone słupy – mety, oznaczające początek i koniec biegu. Do najważniejszych cyrków należał Cirrus Maximus oraz cyrk Maxencjusza. Łaźnie – termy oprócz przeznaczenia czysto użytkowego były również miejscem spotkań towarzyskich. Wielkie budynki wyposażone w biblioteki, boiska sportowe, baseny, ogrody stanowiły ośrodki odpoczynku prezentując również ciekawe rozwiązania estetyczne z barwnymi malowidłami i mozaikami. Pomniki były bardzo popularnym elementem sławiącym władzę. Najpopularniejszym typem pomnika były łuki tryumfalne – wolno stojąca brama, której przejścia były zwieńczone półkolistymi łukami. W centralnej części budowli wykuwano napis opowiadający o czynach i zwycięstwie cesarza. Na szczycie łuku ustawiano statuę cesarza z brązu. Do najbardziej znanych zabytków należą łuki Tytusa35 i Trajana. Innym typem pomnika były kolumny ustawiane na placach zwieńczone figurą cesarza. Trzon pokrywała spiralna wstęgą płaskorzeźba upamiętająca czyny władcy. Przykładem może być kolumna Trajana w Rzymie36 oraz Marka Aureliusza. Rzymianie byli również twórcami pomnika konnego37, popularnego później w różnych krajach europejskich. Grobowce – monumentalne mauzolea o kolistym kształcie reprezentuje mauzoleum Cecylii Metelli. Zwykli obywatele byli chowani wzdłuż dróg poza miastem, w kamiennych grobowcach ozdobionych rzeźbami. Na terenie Rzymu istnieją również podziemne grobowce kute w tufie wulkanicznym – katakumby. 34 Koloseum w Rzymie, 70-82 r. n.e. Łuk Tytusa w Rzymie, ok. 96 r. n.e. 36 Kolumna Trajana 37 Pomnik konny Marka Aureliusza, II w. n.e. 35 18 Nowością w budownictwie i bryle architektonicznej są łuki wprowadzające krzywiznę do rytmu pionów i poziomów. Półkoliste łuki obramowań okiennych, przejść w formie sklepień dają optyczne wrażenie dynamiki bryły. Nowatorskim rozwiązaniem jest organizacja architektury z zielenią. Rzymianie mają na swoim koncie wiele wynalazków, które wpłynęły znacznie na możliwość stosowania nowych materiałów budulcowych i nowych rozwiązań konstrukcyjnych. Część zdobyczy Rzymianie przejęli od innych ludów i znacznie je ulepszyli, inne były ich własnymi osiągnięciami. Początkowo budowano z drewna, stosując okładzinę terakotową. Następnie zaczęto używano tufu wulkanicznego, w III w. p.n.e. stosowano cegłę wypalaną i twardy trawertyń. (rodzaj wapienia). Od I w. stosowano już cegłę wypalaną. Po odkryciu złóż w Karrarze stosowano w budownictwie marmur, jednak prawie wyłącznie w postaci okładziny ceglanego lub cementowego trzonu muru. Doniosłym wynalazkiem Rzymian była zaprawa murarska z wapna, piasku (lub popiołu wulkanicznego) i wody. Łączono nią kamienie lub cegły budynku. Przemieszana z drobnymi kamykami była także wlewana do form tworząc wątek muru zwany nieregularnym. Okładano taki mur czerwoną wypalaną cegłą (wątek ceglany) lub okładzinami z kamienia czy marmuru. Przewrotem w dziejach konstrukcji stało się zastosowanie półkolistego łuku ułożonego z kamiennych klinów. Forma łuku ma dużą siłę rozporu na boki, wymaga więc przyparcia z obu stron masywnymi ścianami lub sąsiedztwa następnego łuku, by siły działające przeciwstawnie znosiły się wzajemnie. Wprowadzenie łuku znalazło świetne zastosowanie w konstrukcji mostów i akweduktów38 (wodociągów), przy wznoszeniu łuków triumfalnych, a na bazie łuku półkolistego powstawało sklepienie kolebkowe i kopuła. Sklepienia te całym ciężarem ciążą na podtrzymujące mury i nie wymagają dodatkowych podpór. Wysokość sklepienia kolebkowego jest współzależna z jego rozpiętością w związku z tym, że łuk stanowił dokładną połówkę koła. Dalszym stadium rozwoju sklepienia kolebkowego jest sklepienie krzyżowe — centralny wycinek dwóch skrzyżowanych kolebek. Siły rozporu układają się po przekątnych, które stanowią ślady przecięć. Dzięki temu sklepienie krzyżowe można opierać na czterech filarach, na które spływają końce łuków krzyżujących się pod kątem prostym. Architektura rzymska pełniła różnorodne funkcje zaspokajając potrzeby ogółu obywateli. Upodobania Rzymian wyrażały się w monumentalizmie, reprezentacyjności i bogactwie dzieł. Realizacja prac na wielką skalę była możliwa dzięki taniemu materiałowi budowlanemu. Różnorodność koncepcji wywodziła się ze swobodnego przyswajania zdobyczy krajów podbitych, a wynalazki świadczą o wyobraźni twórczej i racjonalnemu podejściu do sztuki. Architektura rzymska, zwłaszcza jej zdobycze w dziedzinie konstrukcji zostały przyswojone przez kraje europejskie. Rzeźba Rodzime cechy sztuki rzymskiej (inspirowane etruskimi) znalazły najpełniejszy wyraz w rzeźbionym portrecie39. Popiersia portretowe powstawały zwłaszcza na zamówienia prywatne. Ich celem było wierne odtworzenie rysów modela. Obiektywnie, rzeczowo, bez upiększeń i przerysowań przedstawiano wiek oraz szczególne cechy anatomiczne twarzy. Artyści rzymscy podjęli po raz pierwszy 38 39 Akwedukt Point du Gard, 26-16 r. p.n.e. Cesarz Karakalla, II/III w. n.e. 19 w dziejach sztuki, próbę przekazania cech charakteru i usposobienia portretowanego. Z prezentowanych portretów promieniuje siła i władczość, przebiegłość czy spryt, inteligencja i dobroć. Rzymscy rzeźbiarze umieli doskonale uchwycić odbicie całej skomplikowanej natury człowieka, możliwej do odczytania w mimice i subtelnej grze fizjonomii żywego modela. Odczytanie i uwiecznienie cech charakteru świadczy o szczególnym stosunku artystów rzymskich do natury. Byli przede wszystkim świetnymi obserwatorami zdolnymi do niezwykle wiernego odtworzenia rzeczywistości. Nie poprzestawali jednak na cechach fizycznych, widoczna jest u nich chęć przekazania pełnej wiedzy pogłębionej o aspekty psychologiczne. Dzięki temu portret rzymski jest realistyczny, gdyż wiernie odtwarza widzianą rzeczywistość, ale jest także portretem psychologicznym, bo sięga w głąb przeżyć i charakteru człowieka. Rzeźbiarska bryła głowy jest bardzo żywa, urozmaicona. Mocna, silnie podkreślona konstrukcja czaszki stanowi zwartą formę ożywioną wieloma drobnymi szczegółami. Te cechy rzeźby rzymskiej są pokrewne etruskim portretom sarkofagowym. Do najwybitniejszych dzieł portretowych należą portrety: Cezara, Gycerona, Wespazjana, bankiera Cecyliusza Jukundusa. Najczęściej stosowanym materiałem rzeźbiarskim w portrecie był biały marmur, który zazwyczaj polerowano do połysku. Rzymianie zajmowali się także rzeźbą reliefową. Wypukłe reliefy miały różnorodną tematykę: mitologiczną, historyczną, rodzajową, alegoryczną. Jeden z najbardziej znanych reliefów historycznych na Ołtarzu Pokoju40 przedstawia członków cesarskiej rodziny biorących udział w procesji. Zrytmizowane fałdy szat kojarzą się z płaskorzeźbą grecką, jednak więcej uwagi poświęcono rysom twarzy i dokładnemu odtworzeniu uroczystości, niż samemu układowi kompozycji. Wstęgowy relief na kolumnie Trajana jest informacyjnym opowiadaniem historycznym. Zastosowano tu styl kontynuacyjny: kompozycja pasowa rozwija się w jednym kierunku zgodnie z narracją treści. W rzeźbie pełnej figuralnej przedstawiono mówców, bogów i władców. Nowym typem rzeźbiarskiego pomnika jest posąg konny Marka Aureliusza. Pomysł umieszczenia na koniu postaci zwycięskiego wodza zrywa z konwencją pomnika statycznego na korzyść ruchu i akcji. Rzeźba nagrobna ozdabiała kaplice, sarkofagi, mauzolea i kolumbaria (nisze na urny z prochami). Grobowce znajdowały się wzdłuż dróg poza miastem, sarkofagi umieszczano także w niszach ściennych podziemnych cmentarzy-katakumb. Motywami dekorującymi nagrobki były sceny mitologiczne, rodzajowe i ornament roślinny. Rzeźbę rzymską cechuje daleko posunięty realizm i siła wyrazu. Dzieła o funkcji informującej (reliefy historyczne) posługiwały się narracją — spokojnym opowiadaniem o faktach. Powszechnie kolekcjonowano i kopiowano dzieła mistrzów greckich. Te rzeźby służyły już tylko zaspokajaniu potrzeb estetycznych zamożnych obywateli, którzy ozdabiali nimi swe domy. Malarstwo Malowidłami ozdabiano ściany prywatnych domów. Najwięcej zabytków przetrwało w Herkulanum i Pompei, stąd też czerpiemy o nich wiadomości. Malowidła ścienne wykonywano na suchym tynku złożonym z dwóch warstw: wapna i piasku oraz wapna i kalcytu, wygładzonego i pokrytego kredowo-wapiennym gruntem. 40 Ołtarz Pokoju 20 Malarstwo sztalugowe mniejszych rozmiarów reprezentuje technika enkaustyczna. Były to malowidła na kości, marmurze, desce drewnianej (także polichromie rzeźb), wykonane barwikami rozrobionymi w pszczelim wosku. Nakładano farby rozgrzanymi szpachlami — nożami malarskimi. Powszechna była technika mozaiki, którą szeroko stosowano w Rzymie do ozdoby domów. Ozdabiano nią posadzki i ściany bogatszych mieszkań. Istnieje kilka rodzajów tej techniki polegającej na układaniu wzorów lub scen figuralnych z małych kawałków barwnych kamieni w świeżej zaprawie wapiennej: · wzór układany z naturalnych barwnych kamyków o różnorodnych kształtach, · z kamieni, płytek ceramicznych lub szkła ciętych w kostki o kształcie sześcianu, · z różnorodnego materiału: kolorowych marmurów, złota, półszlachetnych kamieni, masy perłowej itd. Całą powierzchnię ścian dzielono na pola za pomocą malowanych elementów architektonicznych. Pola pozostawiano gładkie, wypełniano ornamentem z girland kwiatów i owoców, malowano w nich pejzaże, architekturę, sceny mitologiczne i rodzajowe, martwe natury. W malarstwie ściennym widoczna jest dążność do ukazania złudzenia trójwymiarowej przestrzeni na płaskiej powierzchni ściany. Posługiwano się w tym celu różnymi sposobami, np. sugerowano przestrzeń różnicami kolorystycznymi, walorowymi oraz perspektywą linearną. Malowana przestrzeń dzielona jest na dwa lub trzy plany, jak w dekoracji teatralnej. Płasko malowane jedno-barwne tło „zamykało" przestrzeń ograniczając jednocześnie jej głębię. Obserwacja natury pozwoliła zauważyć cały szereg złudzeń optycznych, którym podlega oko w zetknięciu się z przestrzenią. Niektóre złudzenia dotyczą doznań barwnych i walorowych, np. wydaje się, że barwy ciepłe (żółcie, czerwienie, brązy), nasycone, czyste, o intensywnym walorze, bardziej zbliżają się do oka widza niż barwy chłodne (błękity, zielenie, fiolety). Barwy zszarzałe, o jasnym odcieniu walorowym „oddalają się" w głąb pola widzenia. Inne złudzenia powodują pozorną deformację kształtów i wielkości oraz pozorne zbieganie się linii równoległych w jakimś punkcie na horyzoncie. Zabiegi malarstwa iluzjonistyczne41 (iluzja przestrzeni) miały służyć również optycznemu powiększeniu przestrzeni pomieszczenia (np. namalowane na ścianie otwarte okno z widokiem ogrodu) Zagadnieniem towarzyszącym iluzji przestrzeni jest ukazanie bryłowatości przedmiotu. Widać, że artyści wprowadzali do obrazu zjawisko światła padającego z jednej strony na przedmiot. W ten sposób silniej jest zasugerowana bryła niż gdyby była oświetlona od przodu lub od tyłu. Modelunek światłocieniowy przedmiotu został przedstawiony za pomocą różnic walorowych. W niektórych dziełach zauważa się również różnice temperatur koloru — ciepłych w świetle, chłodnych w cieniu. Prawdopodobnie wszystkie te problemy i metody Rzymianie zaczerpnęli od Greków, których malarstwo naśladowali. Niewątpliwie jednak rozwinęli je i udoskonalili. 41 Dekoracja ścian Domu Wettiuszów w Pompejach 21 Najpiękniejsze obrazy wykonane w technice enkaustycznej pochodzą z pierwszych wieków naszej ery i zachowały się na terenie Egiptu (El Fajum). W Egipcie były to portrety trumienne, cechą charakterystyczną są ogromne oczy, które nadają twarzom portretowanych wyraz uduchowienia oraz wzniosłości. Rzymianie posiadali dobrze rozwiniętą gliptykę (obróbka kamieni szlachetnych), umieli także wytwarzać wyroby ze szkła. Bardzo dobrze rozwinęli rzemiosło artystyczne. Liternictwo Rzymianie przejęli alfabet od Greków i umiejętność pisania liter podnieśli do rangi sztuki. Analiza tekstów kutych w kamieniu z kolumny Trajana czy łuku Tytusa wskazuje na klasyczne reguły budowy liter i układu tekstu. Kompozycja jest przejrzysta, czytelna, lekka, a równocześnie poważna. Wytworne litery odznaczają się doskonałymi proporcjami. Każda z nich może być wpisana w kwadrat lub koło, a zwężenie czy poszerzenie niektórych podyktowane jest zarówno wymogami czytelności, jak walorami estetycznymi. Na harmonijną budowę tekstu składa się piękno poszczególnych liter oraz wielkość odstępów między literami, wyrazami i wierszami. Tekst ożywia dodatkowo współdziałanie światłocienia, gdyż litery kute są w głąb płaszczyzny w ten sposób, że każdy element składa się z dwóch ukośnie ustawionych do siebie ścianek. Podobny kształt miała litera pisana patykiem trzcinowym na papirusie czy pergaminie, z tym że były to litery duże i małe (mąjuskuła i minuskuła). Litera rzymska, tzw. kapitała dała początek liternictwu Europy i z niewielkimi zmianami używana jest do dziś na całym świecie. Z zagadnień historii reklamy warto zauważyć, że w Rzymie występowały pierwsze szyldy (znaki rozpoznawcze ówczesnych firm) i afisze (tzw. dipinti – malowany na tablicach czarną bądź czerwoną farbą – tzw. albator wyszukiwał miejsca na murze i zamalowywał je na biało, scriptor malował właściwy napis, a laternarius oświetlał miejsce latarnią). Informacji na ten temat dostarczają zwłaszcza zachowane po wybuchu Wezuwiusza zabytki sztuki Herkulanum i Pompei.42 42 Opracowanie na podstawie: „Sztuka świata”, wydawnictwo Arkady 1989, B. Osińska „Sztuka i czas”, WSiP 1986. Ilustracje i rysunki zaczerpnięte z Internetu. 22
