Żywienie kobiety w okresie ciąży i laktacji
advertisement
1000 PIERWSZYCH DNI ŻYCIA, obejmujące żywienie kobiety w okresie ciąży i laktacji żywienie dziecka w okresie pierwszych 2 lat życia ma podstawowe znaczenie dla zdrowia dziecka i w jego dorosłym życiu. Czynniki środowiskowe Stan zdrowia matki Żywienie Stres Funkcjonowanie łożyska Styl życia Zmiany epigenetyczne Występowanie chorób w późniejszym życiu Programowanie Wpływ/zmiana środowiska • choroby układu krążenia, • otyłość, • cukrzyca typu 2, • nadciśnienie, • nowotwory, • zaburzenia psychiczne. Trwałe zmiany w ekspresji genów Oddziaływanie na fenotyp w późniejszym życiu Hochberg Z. et al. Endocrine Reviews 2011; 32: 159-224 WŁAŚCIWE ODŻYWIANIE KOBIETA W OKRESIE CIĄŻY KOBIETA KARMIĄCA PIERSIĄ Przyrosty masy ciała Zasoby energii na okres laktacji Żywienie w okresie ciąży ma wpływ na: • • • • • przebieg ciąży, rozwój dziecka w okresie płodowym, zdrowie kobiety po połogu, przebieg laktacji, stan zdrowia dziecka w dzieciństwie oraz w dorosłości. Żywienie w okresie ciąży ma wpływ na: • • • • • przebieg ciąży, rozwój dziecka w okresie płodowym, zdrowie kobiety po połogu, przebieg laktacji, stan zdrowia dziecka w dzieciństwie oraz w dorosłości. Optymalny przyrost masy ciała II połowa ciąży +0,5 kg/każdy następny tydzień I połowa ciąży 4,5 kg/20 tygodni 10-15 kg Zalecane przyrosty masy ciała w ciąży pojedynczej Masa ciała przed ciążą BMI (kg/m2) Całkowity przyrost masy ciała (kg) Przyrosty masy ciała w II i III trymestrze (kg/tydz.) Niedowaga <18,5 12,5-18,0 0,5 (0,5-0,6) Prawidłowa masa ciała 18,5-24,9 11,5-16,0 0,5 (0,4-0,5) Nadwaga 25,0-29,9 7,0-11,5 0,3 (0,2-0,3) Otyłość ≥30,0 5,0-9,0 0,2 (0,2-0,3) Institute of Medicine and National Research Council 2009 Skutki nieprawidłowego stanu odżywienia kobiety w ciąży Niedowaga mała masa urodzeniowa dziecka (<2500 g) Nadwaga lub otyłość • • • • • nadciśnienie tętnicze, infekcje dróg moczowych, poród zabiegowy, cukrzyca ciężarnych, makrosomia u dziecka. zwiększone ryzyko wystąpienia: • nadciśnienia • cukrzyca typu 2 • insulinooporności • otyłościhiperlipidemiazespołu metabolicznego, CHNS w wieku dorosłym Zapotrzebowanie energetyczne I trymestr ciąży II trymestr +360 kcal bez zmian jeśli prawidłowy sposób żywienia przed ciążą III trymestr +475 kcal • przyrost tkanek matczynych (wzrost objętości krwi, macicy, piersi, tkanki tłuszczowej), • przyrost tkanek płodu i łożyska, • zgromadzenie rezerw na okres porodu i połogu. + 505 kcal + 475 kcal + 360 kcal norma na energię [kcal] Norma na energię dla kobiety w wieku rozrodczym o masie ciała 50 kg i umiarkowanej aktywności fizycznej „JEDZ DLA DWOJGA, A NIE ZA DWOJE” Instytut Żywości i Żywienia, Jarosz 2012 r. Prawidłowy sposób żywienia kobiety w okresie ciąży to: • tradycje kulturowe, • nawyki żywieniowe, • zachowania żywieniowe, • wiedza żywieniowa, • aktywność ruchowa. prawidłowy profil składników pokarmowych odpowiednia liczba posiłków w ciągu dnia: 4-5 urozmaicenie diety Białko: 10-15% energii białko roślinne 1/3 białko zwierzęce 2/3 • podstawowy składnik odżywczy, • niezbędne do wzrostu i rozwoju tkanek matki, płodu i łożyska, • ważna jest nie tylko ilość, ale i jakość spożywanego białka. Źródła: mięso i jego przetwory, ryby, jaja, mleko i przetwory mleczne, produkty zbożowe, warzywa. Tłuszcze: 25-30% energii nienasycone kwasy tłuszczowe, w tym niezbędne nienasycone kwasy tłuszczowe (n-6, n-3) oraz DWKT (DHA) nasycone kwasy tłuszczowe 10% inne składowe, np. lecytyna, fosfolipidy, cholesterol (≤300 mg/d) • źródło energii, • niezbędne do budowy struktur komórkowych, • źródło witamin rozpuszczalnych w tłuszczach. • produkty pochodzenia zwierzęcego, • produkty pochodzenia roślinnego, np. olej palmowy. • n-3 – ryby morskie, • n-6 – oleje roślinne (np. oliwa z oliwek, olej rzepakowy, słonecznikowy, sojowy, kukurydziany). • produkty pochodzenia zwierzęcego, • produkty pochodzenia roślinnego, np. soja. Wyciąg z rekomendacji: […] Dla zapewnienia prawidłowych zasobów DHA w organizmie matki i zapewnienia prawidłowej dystrybucji do płodu, kobiety w ciąży powinny w przypadku niskiego spożycia ryb i innych źródeł DHA, przyjmować 500 mg DHA dziennie już od pierwszego miesiąca ciąży. Kobiety w ciąży o wysokim ryzyku porodu przedwczesnego powinny przyjmować 1000 mg DHA dziennie. […] Ginekol. Pol. 2010 Ryby • źródło pełnowartościowego, łatwoprzyswajalnego białka, składników mineralnych (selen, fosfor, magnez, wapń, fluor, potas, jod), witamin (wit. A i D); • najlepsze źródło długołańcuchowych wielonienasyconych kwasów tłuszczowych omega 3/LC-PUFA (zalecane tłuste ryby morskie – np. śledź, łosoś, szprot – 1-2 porcje/tydzień). „Ze względu na istniejące obecnie ryzyko zanieczyszczeń ryb morskich metylortęcią i dioksynami, w przypadku kobiet planujących ciążę, kobiet ciężarnych, matek karmiących piersią i małych dzieci należy ze szczególną uwagą wybierać odpowiednie gatunki ryb (przewaga ryb z akwenów naturalnych nad hodowlanymi, ograniczenie spożycia ryb drapieżnych)”. WHO 2011 Węglowodany: nie mniej niż 55% energii cukry proste i dwucukry (sacharoza – <10% energii) węglowodany złożone błonnik pokarmowy 20-40 g źródło energii Źródła: urozmaicony asortyment pieczywa, różne gatunki kasz, makarony, ryż, warzywa i owoce. ziemniaki, Kwas Foliowy – zapotrzebowanie 400-600 µg/d • niezbędny do prawidłowego rozwoju dziecka już od pierwszych dni ciąży, • niezbędny dla odnowy układu krwiotwórczego matki i płodu, • niedobór kwasu foliowego może prowadzić do: ✓ powstawania wad ośrodkowego układu nerwowego, ✓ zwiększa ryzyko powstawania wad cewy nerwowej u płodu, przedwczesnego oddzielenia się łożyska, ✓ zwiększa częstość występowania małej masy urodzeniowej noworodków. • W Polsce średnie dzienne spożycie kwasu foliowego z dietą wynosi 150-250 µg. Źródła: zielone warzywa liściaste (szpinak, zielony groszek lub fasola, marchew, pomidory, kiełki zbóż, ziemniaki), brokuły, brukselka, szparagi, kalafior, sałata, kapusta, owoce (pomarańcze), produkty zbożowe, mleko i produkty mleczne. Jarosz M. 2012 Ginekol. Pol. 5/2014 Żelazo – zapotrzebowanie 27 mg/d • podstawowy składnik hemoglobiny, umożliwiający krwinkom czerwonym transport tlenu w organizmie, • wzmacnia odporność na infekcje. HEMOWE NIEHEMOWE ✓ bardzo dobrze przyswajalne przez organizm. ✓ znacznie niższa biodostępność. Źródła: mięso i jego przetwory, ryby. Źródła: jaja, nasiona roślin strączkowych, ciemne pieczywo, gruboziarniste kasze, suszone owoce. * Przyswajalność żelaza zwiększa się w środowisku kwaśnym, np. w obecności witaminy C. * Biodostępność żelaza mogą ograniczać: fosforan wapnia, polifenole, nadmiar błonnika w diecie. Jarosz 2012 Wapń – zapotrzebowanie 1000-1300 mg/d • • • podstawowy budulec kości, profilaktyka stanu przedrzucawkowego/normalizacja ciśnienia tętniczego, niedobór wapnia powoduje: ✓ obniżoną mineralizację kości i zębów u matki, ✓ większe ryzyko wystąpienia nadciśnienia tętniczego w ciąży, ✓ zwiększoną częstość ryzyka porodu przedwczesnego, ✓ zmniejszoną gęstość mineralną tkanki kostnej noworodka. Źródła: mleko i przetwory mleczne, ryby (szprotki, sardynki), nasiona roślin strączkowych, zielone warzywa, suszone owoce, orzechy. * 1 szklanka mleka zawiera 240 mg wapnia i jest równoważna 2 plasterkom sera żółtego, szklance kefiru lub maślanki czy porcji jogurtu (150 g). * Ze względu na współzależność metaboliczną należy zwrócić uwagę na źródła witaminy D w diecie kobiet ciężarnych (mleko i jego przetwory, ryby, masło, tłuszcze witaminizowane), zwłaszcza w okresie jesienno-zimowym; zalecana suplementacja: 1500-2000 UI; wyższe dawki witaminy D, jeśli stężenie w surowicy jest niższe niż 30 ng/ml. Jarosz 2012 Zalecane ilości produktów do spożycia w ciągu dnia dla kobiety w ciąży Mleko, mleczne produkty fermentowane 500 g – 2 szklanki Sery żółte 15 g – 2-3 plasterki Sery twarogowe 50-100 g – 3-5 łyżek Jaja 3-5 sztuk tygodniowo Drób, ryby, mięso, wędliny 200 g – jedna porcja mięsa + 2-3 plasterki wędliny Mąka, kasza, płatki zbożowe 75 g (łącznie) – 5 łyżek Pieczywo 280 g – 1 kajzerka + 4 kromki chleba Warzywa 500 g Owoce ≥350 g Ziemniaki 150-200 g – 2-3 sztuki Cukier (w wypadku nadwagi wykluczyć z diety) 35 g – 3-4 łyżeczki Dżem, konfitury (w wypadku nadwagi wykluczyć z diety) 35 g – 2 łyżki Masło około 20 g – 4 łyżeczki Oleje roślinne, oliwa z oliwek około 20 g – 2-3 łyżeczki Weker H. Biblioteka ginekologa praktyka 2013 Woda • zapotrzebowanie w okresie ciąży – 2300 ml/dobę (2,3 l/dobę), • zaleca się picie około 1-1,5 litra płynów: ✓ w tym wody o dobrej jakości zdrowotnej, ✓ rekomendowane są wody źródlane i naturalne wody mineralne niskosodowe, nisko- lub średniozmineralizowane. * Kofeina * Nie ma bezpiecznej dawki alkoholu w ciąży! www.ciazabezalkoholu.pl * Tytoń Jarosz 2012 Nie jedz • surowego, niedogotowanego lub niedopieczonego mięsa (ryzyko zakażenia toksoplazmozą), • nieprawidłowo przechowywanych serów pleśniowych i miękkich typu feta czy camembert (mogą być źródłem bakterii z rodzaju Listeria), • surowych owoców morza i ryb (mogą być źródłem bakterii chorobotwórczych lub pasożytów), • surowych jaj i niepasteryzowanego mleka (ryzyko zakażenia pałeczkami Salmonelli). Suplementacja preparatami mineralnowitaminowymi ✓ Uwzględniając fakt, że zapotrzebowanie na niektóre substancje mineralne i witaminy w okresie ciąży znacznie wzrasta, wydaje się zasadne stosowanie w I, II i III trymestrze ciąży preparatów witaminowych, zawierających także żelazo, wapń, jod oraz mikroelementy, takie jak cynk, miedź, magnez, mangan, selen, molibden. ✓ Suplementacja witaminowo-mineralna powinna być ustalana indywidualnie z lekarzem dla kobiety w zależności od jej nawyków żywieniowych i przynależności do grupy ryzyka. Zapotrzebowanie vs suplementacja w okresie ciąży 220 µg jod 1500-2000 IU 200-300; 600; 1000 mg 1000-1300 mg NNKT Omega-3 DHA magnez probiotyki kwas foliowy zalecana suplementacja zbilansowana dieta wapń witamina D witaminy z grupy B żelazo przeciwutleniacze (witaminy C i E, selen, cynk) 0,2 - 1 g 400-1200 µg 26-27mg Jarosz 2012 Standardy Medyczne 2013 Wybrane problemy zdrowotne DOLEGLIWOŚCI POSTĘPOWANIE ŻYWIENIOWE Nudności i wymioty Zgaga Obrzęki Zaparcia • dbaj o prawidłowy rozkład posiłków w ciągu dnia, • przestrzegaj zasad diety łatwostrawnej, • unikaj przejadania się, spożywania dużej ilości produktów i potraw, w tym ciężkostrawnych, • unikaj żywności znacznie przetworzonej, zawierającej różne substancje dodatkowe, • unikaj mocnych naparów kawy, herbaty WSKAZÓWKI • dobrze tolerowane są sucharki, płatki zbożowe, gotowane ziemniaki, białe mięso, gotowane jaja, świeże sezonowe owoce i warzywa, soki z owoców cytrusowych, ogórki i kapusta kiszona, herbata: miętowa, rumiankowa, malinowa • unikaj ostrych przypraw • unikaj nadmiaru soli • zadbaj o odpowiedni udział w diecie warzyw, owoców, produktów zbożowych pełnoziarnistych, pij wodę, soki ze świeżych owoców i warzyw Podsumowanie: ✓ W praktyce zalecenia żywieniowe dla kobiet w ciąży są mało skomplikowane, jeśli w okresie przed ciążą kobieta odżywiała się prawidłowo, tzn. spożywała 4-5 posiłków dziennie, jadła chude mięso, nabiał, warzywa i owoce oraz ryby, a także nie nadużywała alkoholu, kawy i herbaty, to w I trymestrze ciąży nie musi zmieniać sposobu żywienia. ✓ Aby zaspokoić zwiększone zapotrzebowanie na energię i składniki odżywcze w II i III trymestrze ciąży, każda kobieta powinna zwiększyć spożycie nabiału, produktów zbożowych z pełnego ziarna, oraz mięsa z drobiu i ryb. ✓ Porad żywieniowych niekonwencjonalny – wymagają kobiety wegetarianki, odżywiające weganki, kobiety się w sposób stosujące makrobiotyczną i/lub pozostające na innych dietach eliminacyjnych. dietę Zalecenia żywieniowe dla kobiet karmiących piersią Żywienie w laktacji • Skład i wartość odżywcza mleka jest cechą osobniczą, zależy od fazy laktacji, pory dnia i nocy, czasu pojedynczego karmienia lub sesji odciągania pokarmu. • Mleko matki zawiera wystarczające ilości kalorii i składników odżywczych, aby niemowlę w czasie pierwszych sześciu miesięcy życia podwoiło swoją masę urodzeniową. Mleko kobiece zachowuje względnie stały skład, nawet gdy podaż składników odżywczych w diecie kobiety jest ograniczona. • Kobiety, które w czasie ciąży odżywiały się zgodnie z obowiązującymi zaleceniami żywieniowymi i spożywały pełnoziarniste pieczywo, makarony, kasze oraz owoce i warzywa, karmiły swoje dzieci zgodnie z obowiązującym i zalecanym schematem żywienia. Żywienie w laktacji • W licznych badaniach wykazano, że karmienie piersią w okresie niemowlęcym było związane z: • optymalnym rozwojem psychosomatycznym dziecka, • obniżeniem ryzyka wystąpienia chorób, w tym dietozależnych, w dorosłości, • wzrostem zdolności poznawczych w dzieciństwie. • Przeciętnie kobieta karmiąca piersią traci około 0,6-0,8 kg/miesiąc w czasie pierwszych 4-6 miesięcy po porodzie. Kobiety, które kontynuują karmienie niemowlęcia piersią po ukończeniu 6. miesiąca, nadal tracą masę ciała, lecz jest to proces wolniejszy. • Redukcja masy ciała po urodzeniu dziecka powinna być powolna, a karmienie piersią sprzyja temu procesowi. Osiągnięcie masy ciała sprzed okresu ciąży może trwać około 12 miesięcy. Gwałtowna utrata masy ciała (większa niż 0,5-1 kg/ tydzień) nie jest zalecana. Zalecenia żywieniowe Energia ok. 2900 kcal [2200 + 670 kcal/dobę] Białko Tłuszcz Węglowodany 10-15% energii 30% energii 56-58% energii + 670 kcal/dobę 505 kcal z pożywienia 170 kcal z zapasów tkanki tłuszczowej z okresu ciąży * W praktyce wartość energetyczna całodziennej diety powinna wzrosnąć o około 500 kcal/dzień w czasie pierwszych 6 miesięcy karmienia piersią i o około 400 kcal/dzień w następnych miesiącach. Wapń – zapotrzebowanie 1000-1300 mg zapotrzebowanie na wapń u kobiety w okresie laktacji można zapewnić poprzez codzienne spożywanie: • około 2 szklanek mleka • ¾ szklanki jogurtu, maślanki lub kefiru, • 2 plasterków sera żółtego, • około 80 g sera twarogowego, • 15 g orzechów, • 3 porcji zielonych warzyw, • 2 porcji owoców. * Suplementacja preparatami zawierającymi wapń jest konieczna tylko w przypadku kobiet, które nie otrzymują wystarczających ilości tego składnika mineralnego z dietą (np. przy nietolerancji laktozy lub alergii na białka mleka krowiego). Jarosz 2012 DHA 200 mg lub 400-600 mg • zalecenia wielodyscyplinarnej Grupy Ekspertów Standardy Medyczne 2013 600-1000 mg • zalecenia Polskiego Towarzystwa Ginekologicznego Ginekol. Pol. 5/2014 W wypadku niedoborów żywieniowych w diecie matki karmiącej zawartość białka, węglowodanów, tłuszczu, kwasu foliowego i większości składników mineralnych w mleku jest utrzymywana na zbliżonym poziomie, kosztem składników organizmu kobiety. W czasie laktacji wzrasta zapotrzebowanie na wodę do ok. 2700 ml/dobę (2,7 l/dobę). Zaleca się picie: • wody, • słabej herbaty, • mleka, ok. 2 szklanek (0,5 l), • soków owocowych, nie więcej niż 0,5 l. Nie ma wystarczających dowodów naukowych wskazujących na skutki spożycia alkoholu przez kobiety w czasie karmienia piersią na rozwój niemowląt, stąd też najbezpieczniejszym rozwiązaniem jest niespożywanie alkoholu przez cały okres laktacji. Jarosz 2012 Uwagi końcowe • ryzyko wystąpienia niedoborów pokarmowych u kobiet w okresie laktacji należy rozpatrywać indywidualnie, • stwierdzono, że dieta matki podczas karmienia piersią nie ma wpływu na ryzyko wystąpienia astmy, egzemy lub innych objawów alergii u niemowląt. • nie ma podstaw naukowych do eliminowania z diety matki karmiącej żywności, jeśli nie powoduje ona dyskomfortu ze strony przewodu pokarmowego zarówno u matki, jak i u dziecka, ale: – substancje o specyficznym zapachu i smaku, znajdujące się w czosnku, cebuli, brokułach, mogą przenikać do pokarmu i zmieniać jego smak, – produkty, takie jak: czosnek, cebula, kapusta, rzepa, brokuły, rabarbar, morele, suszone śliwki, fasola, mogą powodować dolegliwości ze strony układu pokarmowego u dziecka, – świeże owoce mogą powodować luźne stolce/bóle brzuszka u dziecka (jeśli nie ma konieczności, nie należy ich eliminować z diety). Uwagi końcowe • kofeina – może przenikać do mleka, może sprzyjać nadmiernej aktywności dziecka i zaburzeniu snu (spożycie max. do 3 filiżanek kawy lub 6 filiżanek herbaty = około 300 mg kofeiny), • diety wegetariańskie mogą stanowić ryzyko niedoboru wit. B12, D, wapnia, białka i jodu, stąd konieczność monitorowania stanu odżywienia kobiet w okresie laktacji pozostających na tego typu dietach, • kobiety stosujące diety wegetariańskie w okresie ciąży powinny spożywać: – 1-2 porcje ciemnozielonych warzyw, – 4-5 porcji innych warzyw i owoców, – 3-4 porcje fasoli i produktów sojowych, – 6 lub więcej porcji produktów pełnoziarnistych i zbożowych, – 1-2 porcje orzechów, nasion, kiełków. (Penney DS., Miller KG. 2008) Zalecenia żywieniowe dla dzieci w pierwszych latach życia Optymalne żywienie dziecka w okresie niemowlęcym i poniemowlęcym jest ważne, ponieważ w dalszym ciągu: • Tempo wzrostu mózgu 1g/dzień1 1 • Od narodzin do 3. roku życia masa mózgu zwiększa się 4x • Co sekundę w mózgu dziecka wytwarzają się dwa miliony nowych połączeń • Przez pierwsze lata 2 życia dziecka rozwój układu odpornościowego jest najintensywniejszy (dojrzewanie bariery jelitowej, osiągnie docelowych stężeń niektórych przeciwciał) • Kolonizacja jelit przez odpowiednie bakterie we wczesnym dzieciństwie jest kluczowa Najbardziej otwarte na nowe smaki są niemowlęta w wieku 4-7 miesięcy 3 • Jelito wydłuża się 1000-krotnie od 5 do 40 tygodnia ciąży • Do zasiedlenia jelit przez bakterie jelitowe dochodzi przede wszystkim w pierwszym roku życia człowieka 4 • Niepowtarzalna możliwość programowania metabolizmu dziecka • Niedojrzałe nerki i wątroba więc osłabione zdolności detoksykacyjne organizmu • Większe narażenie na negatywny wpływ substancji szkodliwych i zanieczyszczeń żywności Możliwe jest skuteczne nauczenie akceptacji, jeżeli dziecko otrzyma szansę przyzwyczajenia się (wielokrotne podawanie) 1. Schaffer DR, Kipp K. Rozwój fizyczny: mózg, ciało, motoryka i rozwój płciowy. W: Schaffer DR, Kipp K (red.). Psychologia rozwoju człowieka. Od dziecka do dorosłości. Gdańsk, Harmonia Universalis 2015;203-234. L. Eliot, Biologia rozwoju mózgu W: L. Eliot (red.). Co tam się dzieje? Jak rozwija się mózg i umysł w pierwszych pięciu latach życia. Poznań, Media Rodzina 2010; 23-59. 2. Hooper LV, Littman DR, Macpherson AJ. Interactions between the microbiota and the immune system. Science 2012;336:1268-1273. Putignani L, Del Chierico F, Petrucca A i wsp. The human gut microbiota: a dynamic interplay with the host from birth to senescence settled during childhood. Pediatr Res 2014;76:2-10. 3. Neu, J. (2007). Gastrointestinal maturation and implications for infant feeding. Early Human Development, 83, 12, 767-775 4. Horvath A., Dziechciarz P. 2009. Wczesne programowanie metaboliczne. Szkoła pediatrii 17,5. P. Socha, H. Mojska, K. Stoś, B. Przygoda, Raport: Bezpieczeństwo żywności a potrzeby żywieniowe niemowląt i małych dzieci, Warszawa 2015. WHO zaleca matkom wyłączne karmienie piersią przez 6 pierwszych miesięcy życia dziecka, a następnie umiejętne rozszerzanie diety dziecka i kontynuowanie karmienia piersią do dwóch lat lub dłużej. Najlepszy moment rozszerzania diety: pomiędzy 17. a 26. tyg. życia Fewtrell M./ESPGHAN 2017 Najważniejsze powody rozszerzania diety: Mleko matki: nie zaspokaja już zapotrzebowania na wszystkie składniki odżywcze rosnącego dziecka Dziecko jest: – gotowe na inną konsystencję posiłków, jedzenie pokarmów w postaci stałej – otwarte na poznawanie i akceptację nowych smaków – w najlepszym okresie na kształtowanie prawidłowych nawyków żywieniowych Organizm małego dziecka jest bardziej narażony na zanieczyszczenia żywności z uwagi na: ✓ mniejszą masę ciała (np. w odniesieniu do masy ciała osoby dorosłej), ✓ bardziej wrażliwy organizm, ✓ nie w pełni rozwinięty system usuwania toksyn z organizmu, dlatego do przygotowywania posiłków dla dzieci należy wykorzystywać najwyższej jakości żywność i produkty spożywcze, a także dobrej jakości wodę. 4 PORADNIKI ŻYWIENIA: Darmowe poradniki do pobrania ze strony www.1000dni.pl Zapraszamy na film Dlaczego prawidłowe żywienie w 1000 pierwszych dni jest takie ważne? Zobaczcie sami
