1 - NetPrace.pl
advertisement
Funkcje i Narodowego Banku Polskiego w kontekście przystąpienia Polski do Unii Europejskiej Wstęp Rozdział I Rola banku centralnego w gospodarce Emisja pieniądza Nadzór nad działalnością banków komercyjnych Polityka pieniężno-kredytowa Regulowanie podaży pieniądza Bank państwa 2. Narodowy Bank Polski Rys historyczny Podstawy prawne działania NBP – ustawa o Narodowym Banku Polskim rola Struktura banku Wpływ NBP na funkcjonowanie gospodarki 3. System bankowy w Unii Europejskiej Historia wybranych banków centralnych państw Unii Europejskiej Zmiana sposobu funkcjonowania banków po przystąpieniu do UE Europejski Bank Centralny Unia monetarna Efekty gospodarcze w krajach 15-tki po wprowadzeniu EURO 4. NBP po przystąpieniu Polski do UE Funkcje i rola NBP Próba określenia korzyści i kosztów dla polskiego systemu bankowego i gospodarki Wnioski Wstęp Polska polityka monetarna okresu transformacji prowadzona przez Narodowy Bank Polski jest z punktu widzenia efektów dziedziną polityki gospodarczej jednocześnie najbardziej chwaloną jak i najsurowiej krytykowaną. Do podstawowych jej zasług można zaliczyć uzdrowienie i umocnienie podstaw długofalowego wzrostu gospodarki co związane jest ze stworzeniem sytemu stabilnego pieniądza. Zarzuty są przede wszystkim związane z przypisywaniem polityce monetarnej bezrobocia i zastoju gospodarki. W ostatnich kilku latach NBP realizuje misję dziejową, prowadząc działania zmierzające do włączenia kraju, możliwie szybko i bez większych zawirowań do obszaru wspólnego, europejskiego pieniądza. Traktat z Maastricht z 1992 r. ustanowił nie tylko wspólną walutę, ale również Europejski Bank Centralny (EBC). Bank ten jest odpowiedzialny za zarządzanie zasobami oraz stabilność euro i posiada wyłączność na emisję banknotów i monet. Jego podstawowe zadanie wiąże się z krytycznych krótkoterminowych stóp procentowych tak więc pośrednio decyduje o tempie wzrostu gospodarczego. Jednocześnie EBC jest filarem Europejskiego Systemu Banków Centralnych (ESCB), który obejmuje oprócz wspomnianego EBC banki centralne państw członkowskich. Do zasad ESCB należy formułowanie i wdrażanie zasad polityki walutowej Unii Europejskiej, przechowywanie rezerw zagranicznych państw członkowskich i zarządzanie nimi, wspieranie sprawnego funkcjonowania systemów płatniczych i wspomaganie prac odpowiednich władz krajowych w zakresie nadzorowania instytucji kredytowych i stabilności systemu finansowego. Po wstąpieniu do UE NBP wejdzie do EBC, natomiast po spełnieniu kryteriów konwergencji Polska przyjmie euro jako walutę narodową, a krajowy bank centralny znajdzie się w strukturach ESBC. Celem pracy jest analiza roli NBP po wejściu do UE poprzez uchwycenie nowych zadań jakie będzie miała do spełnienia ta instytucja oraz zidentyfikowanie korzyści i niekorzyści dla polskiej gospodarki związanych z przyjęciem priorytetów wspólnotowej polityki monetarnej. Cechą charakterystyczną współczesnych gospodarek rynkowych jest autonomiczność banku centralnego wobec poczynań rządu. Analiza polityki prowadzonej przez NBP po upadku socjalizmu umożliwi ocenę stopnia niezależności NBP od wpływów organów, które odpowiadają za politykę fiskalną. Nasuwa się również pytanie czy polityka monetarna realizowana do tej pory wspiera czy raczej hamuje rozwój polskiej gospodarki? Kolejny problem rozpatrywany w pracy dotyczy zakresu swobody jaki będzie posiadał krajowy bank centralny w zintegrowanej Europie. Jak już wcześniej wspomniano początkowo walutą narodową będzie złotówka, a dopiero po spełnieniu kryteriów konwergencji Polska wejdzie do strefy euro. Powstają więc pytania: Czy wysiłki organu odpowiedzialnego za politykę monetarną powinny zmierzać do jak najszybszego przyjęcia nowej waluty? Jakie zadania z tym związane będzie miał do wykonania NBP? Czy Polska skorzysta gospodarczo na przyjęciu euro za walutę narodową? Kto odniesie największe korzyści z nowej waluty i na czym będą one polegały? Praca składa się z 3 rozdziałów. W pierwszym wyszczególniono funkcje banku centralnego w gospodarce związane z nadzorem nad działalnością banków komercyjnych oraz ze sprawowaniem roli banku państwa (emisja pieniądza, kontrola podaży pieniądza, finansowanie deficytu sektora publicznego). Następnie została ukazana historia bankowości centralnej na ziemiach polskich począwszy od roku 1828, kiedy to pod zaborem rosyjskim utworzono Bank Polski. W dalszej części omówiona została Ustawa o Narodowym Banku Polskim, gdzie zwrócono uwagę przede wszystkim na strukturę NBP, jego zadania i fundusze. Rozdział kończy przegląd działalności NBP od momentu początku transformacji polskiej gospodarki do dnia dzisiejszego. Kolejny rozdział dotyczy bankowości centralnej krajów Unii Europejskiej. Najpierw zostały scharakteryzowane banki centralne Austrii, Belgii i Hiszpanii. Przedstawiona została ich historia i obecny kształt. Europejski Bank Centralny, jego struktura i zadania zostały przedstawione w kolejnej części. Następnie poddano analizie przyczyny, które legły u podstaw utworzenia Unii Gospodarczej i Walutowej, a także opisano Europejski System Walutowy. Szczegółowo zaprezentowana została trzyetapowa droga jaką przeszły państwa unijne dążące do stworzenia Wspólnego Rynku. Uwzględniono przy tym procesy, które przyczyniły się do powstania nowej waluty euro. Rzutowały one na zmiany jakie nastąpiły w funkcjonowaniu systemów bankowych państw, które z czasem weszły do strefy euro. Przyjęcie nowej waluty było warunkowane spodziewanymi efektami gospodarczymi. Uwzględnione je i scharakteryzowano w ostatniej części rozdziału. Rozdział trzeci nawiązuje do kryteriów zbieżności jakie Polska musi wypełnić, aby wejść do strefy euro. Związane są one z prowadzeniem polityki antyinflacyjnej, włączeniem złotego do Europejskiego Mechanizmu Kursowego, upłynnieniem złotego oraz obniżaniem poziomu deficytu budżetowego i długu publicznego. W dalszej kolejności została wskazana rola NBP jako banku centralnego państwa należącego do Unii. Na podstawie nowych uwarunkowań w jakich znalazła polska gospodarka wraz z sektorem bankowym, w tym bankiem centralnym po wejściu do struktur unijnych dokonano identyfikacji korzyści i niekorzyści. Całość pracy zamykają wnioski. 1. Rola banku centralnego w gospodarce Obecnie w każdym kraju, bez względu na jego wielkość istnieje bank centralny. Spełnia on dwie podstawowe funkcje. Jest bankiem banków i bankiem państwa. Jako bank banków jest bankierem dla banków komercyjnych, dzięki czemu zapewnia sprawne funkcjonowanie całego systemu bankowego, Jako bank państwa sprawuje kontrolę nad podażą pieniądza i finansuje deficyt budżetu państwa. 1.1. Nadzór nad działalnością banków komercyjnych Bank centralny spełniając funkcję banku banków organizuje system rozliczeń pieniężnych, prowadzi bieżące rozrachunki międzybankowe i aktywnie uczestniczy w międzybankowym rynku pieniężnym. Jest też odpowiedzialny za stabilność i bezpieczeństwo całego systemu bankowego. Sprawuje kontrolę nad działalnością banków komercyjnych, a w szczególności nad przestrzeganiem przepisów prawa bankowego. Poza funkcjami nadzorczymi bank centralny pełni w stosunku do banków komercyjnych także funkcje regulacyjne, które mają na celu zapewnienie bezpieczeństwa banków i zgromadzonych w nich wkładów pieniężnych oraz zachowanie płynności w systemie bankowym. Występuje w tej funkcji również jako kredytodawca ostatniej instancji. W przypadku wystąpienia przejściowych kłopotów z płynnością bank komercyjny może otrzymać od banku centralnego pomoc finansową, albo w formie kredytu redyskontowego albo kredytu lombardowego. Bank centralny kształtuje też potencjał kredytowy banków operacyjnych poprzez odpowiednie instrumenty pieniężne: a) stopę rezerw obowiązkowych, b) politykę redyskontową, c) politykę lombardową, d) politykę kursową. Stopa rezerw obowiązkowych jest to minimalna relacja rezerw gotówkowych do wkładów, jaką muszą utrzymywać banki komercyjne na mocy decyzji banku centralnego (lub też w postaci innych, ściśle określonych aktywów, jak np. gotówka w kasach banków). Podwyższenie stopy rezerw obowiązkowych wywołuje następujące efekty w sektorze bankowym: ogranicza możliwości ekspansji kredytowej banków, obniża potencjalne zyski banków komercyjnych ze względu na obniżenie rozmiarów kredytu, mobilizuje banki komercyjne do ściągania wierzytelności od dłużników, zachęca banki komercyjne do sprzedaży papierów wartościowych, w celu uzupełnienia rezerw obowiązkowych Polityka redyskontowa - polega na refinansowaniu banków tj. udzielanie kredytów przez bank centralny poprzez: redyskonto weksli – wykupywanie weksli złożonych w bankach handlowych, kredyt pod zastaw papierów wartościowych. Polityka ta prowadzona jest za pomocą określonych instrumentów. Są to: stopa redyskontowa, która określa cenę, jaką bank centralny pobiera za usługę polegającą na odkupieniu od banków komercyjnych w zamian za gotówkę wierzytelności prywatnych przed ich spłatą. kontyngenty redyskonta oddziaływujące na podaż pieniądza. wymagania jakościowe w stosunku do materiału wekslowego tzn. podpisywanie weksla przez trzy osoby, ważność maksymalnie 90, charakter weksla handlowego1. Polityka lombardowa polega na tym, że udzielany jest kredyt lombardowy, który jest wykorzystywany do finansowania banków, jeżeli powstaje wyjątkowo trudna sytuacja na rynku pieniężnym. Spłata jego następuje w ciągu trzech miesięcy. Od 26.06.2003 r. kredyt lombardowy w Polsce jest oprocentowany na poziomie 6,75%. Polityka kursowa polega na ustalaniu kursów walut podstawowych z tzw. koszyka walut (euro, dolar USD, funt brytyjski, frank szwajcarski). Obecnie banki komercyjne mogą zawierać umowy walutowe w granicach +- 7% w stosunku do kursów ustalonych przez NBP (w tym przypadku) 2, 3. 1.2. Bank państwa 1.2.1. Emisja pieniądza Bank emisyjny jest jedyną instytucją mającą wyłączne prawo emitowania znaków pieniężnych, będących prawnym środkiem płatniczym w kraju. Wyjątkiem jest tu system bankowy Stanów Zjednoczonych, w których prawo do emisji jednolitej waluty (dolara) ma 12 Rejonowych Banków Rezerwy Federalnej (System Rezerwy Federalnej). Bank centralny określa wielkość emisji oraz moment wprowadzenia pieniądza gotówkowego do obiegu, za którego płynność odpowiada. Dzięki emisji pieniądza jest zawsze wypłacalny. Jeżeli poniesie 1 R. Milewski (red. naukowa), Podstawy ekonomii, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2002, s. 475 http://consite.terramail.pl/bank1.htm 3 D. Begg, S. Fischer, R. Dornbusch, Ekonomia – makroekonomia, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 1996, s. 125, 130 2 straty, to i tak będzie mógł w pełni zaspokajać roszczenia posiadaczy wkładów. Ponadto organizuje on obieg pieniężny i reguluje ilość pieniądza w obiegu4. 1.2.2. Regulowanie podaży pieniądza Rezerwa obowiązkowa pełniła w przeszłości co najmniej kilka funkcji. Była instrumentem ostrożnościowym, zabezpieczającym wypłacalność banków wobec ich klientów, jak i rodzajem podatku, pozwalającym na generowanie zysku przez bank centralny. Funkcje te nie mają obecnie większego znaczenia, jako że konkurencja między bankami funkcjonującymi w różnych krajach wymusiła znaczące redukcje stóp rezerwy oraz systemowe rekompensaty kosztów ponoszonych przez banki z tytułu jej utrzymywania. Banki obciążone wyższą stopą rezerwy mogą przeznaczyć mniejszą część przyjmowanych depozytów na udzielane kredyty. Aby zrekompensować ten ubytek zmuszone są do utrzymania większej różnicy między oprocentowaniem kredytów i depozytów, a więc oferują niższe oprocentowanie depozytów lub wyższe kredytów niż konkurenci obciążeni niższą rezerwą obowiązkową. Z tego powodu część banków centralnych nie tylko znacząco obniżyła w ostatnich latach stopy rezerwy, ale wręcz zrezygnowała z tego instrumentu. W Polsce od 31.10.003 r. obowiązuje stopa rezerwy obowiązkowej na poziomie 3,5%. Różnice pomiędzy oprocentowaniem kredytów i wkładów dla ludności w bankach komercyjnych dochodzą do ponad 10%. W niekorzystnej sytuacji są klienci, dla których cena kredytu w porównaniu do jej poziomu w krajach Unii jest wysoka. Na przykład oprocentowanie lokat terminowych na rachunkach oszczędnościowych i oszczędnościoworozliczeniowych przy zmiennej stopie procentowej na okres 24 miesięcy dla kwoty poniżej 10.000 złotych, od 10.000 do 49.999 i powyżej 50.000 w listopadzie 2003 r. w PKO BP S.A. wynosiło odpowiednio 3,10; 3,45 i 4,20%. Natomiast kredyty gotówkowe do 24 miesięcy przy zmiennej stopie procentowej były oprocentowane w tym samym okresie na 16%5. Jednym ze sposobów eliminacji obciążeń systemu bankowego z tytułu wykorzystywania rezerwy obowiązkowej jest jej oprocentowanie na poziomie rynkowym. Rozwiązanie takie przyjął np. Europejski Bank Centralny (EBC) - stopa rezerwy wynosi 2% a środki utrzymywane do wysokości rezerwy wymaganej są oprocentowane na poziomie oprocentowania głównych operacji refinansujących. Oznacza to, że pożyczenie w EBC środków na utrzymanie rezerwy obowiązkowej jest w zasadzie neutralne dla wyniku finansowego banków. Dzięki stosowaniu tego instrumentu bank centralny kreuje jednak popyt na pieniądz banku centralnego, zmuszając banki do pożyczania środków po wyznaczonej 4 5 Milewski R., ..., s. 473 http://www.pkobp.pl/tabele/index.xml przez siebie cenie. Pozwala to na wzmocnienie kontroli banku centralnego nad rynkowymi stopami procentowymi. Uśredniona rezerwa obowiązkowa pomaga także stabilizować te stopy na pożądanym przez bank centralny poziomie. Jest tak dlatego, że banki maksymalizując zysk dążą do utrzymania stanu środków na swoich rachunkach w banku centralnym na optymalnym poziomie - nie mniej niż wynosi rezerwa wymagana (gdyż nieutrzymanie rezerwy łączy się na ogół z dolegliwymi sankcjami ze strony banku centralnego) i nie więcej, gdyż nieoprocentowane środki generują stratę alternatywną (mogłyby zostać zainwestowane w aktywa przynoszące dochód). Dlatego banki są bardzo wrażliwe na niewielkie zmiany płynności, co powoduje znaczne wahania stóp procentowych. Uśrednienie rezerwy oznacza, że wymagany poziom środków powinien zostać utrzymany średnio w okresie, a nie każdego dnia, co redukuje znacząco presję na stopy procentowe w okresie utrzymywania. Stabilizująca funkcja rezerwy obowiązkowej ma istotne znaczenie, gdyż wspomaga działania banku centralnego zmierzające do utrzymania rynkowych stóp procentowych na poziomie spójnym z realizowaną polityką pieniężną. Banki centralne pozbawione tego instrumentu są z reguły zmuszone do bardzo częstych interwencji w ramach operacji otwartego rynku, celem eliminacji niewielkich nawet wahań płynności. Dlatego też, np. Bank Anglii interweniuje na rynku pieniężnym kilka razy w ciągu dnia, podczas gdy Eurosystem - poza całkowicie wyjątkowymi sytuacjami - prowadzi regularne, cotygodniowe operacje według z góry ustalonego kalendarza6. Stopa redyskontowa jest stopą procentową pobieraną przez bank centralny od pożyczek udzielanych bankom komercyjnym pod zastaw poprzednio przez nie zdyskontowanych weksli lub innych papierów wartościowych. Często w literaturze używa się zamiennie pojęć „stopa dyskontowa” i „stopa redyskontowa”. Stopa dyskontowa jest stopą procentową, według której banki komercyjne skupują weksle handlowe od swoich klientów przed terminem ich płatności. Przy redyskoncie weksli od 26.06.2003 r. stosuje się w Polsce stopę 5,75%. Wysokość stopy redyskontowej wpływa na wielkość pożyczek zaciąganych przez banki komercyjne w banku centralnym. Koszt kredytu rośnie, gdy następuje wzrost stopy redyskontowej. W efekcie następuje spadek rezerw banków komercyjnych i zostaje ograniczona ich działalność kredytowa. Natomiast, gdy stopa redyskontowa jest obniżana 6 http://consite.terramail.pl/bank3.htm spada koszt kredytu, banki komercyjne sprzedają większą liczbę weksli bankowi centralnemu, wzrastają rezerwy banków komercyjnych i rozszerzana jest działalność kredytowa7. W tabeli 1 przedstawiono kształtowanie się podstawowych stóp procentowych w Polsce w latach 1989-2003. Tabela 1. Podstawowe stopy procentowe NBP KREDYT Sposób Lombardowy naliczania Obowiązuje od: Stopa kredytu redys. (Kredyt Redysk.) Sposób Stopa Stopa naliczania Referencyjna Depozytowa 01.01 * * 1989 * 21.03 * * * * 01.08 * * * * 01.10 * * * * 01.11 * * * * 01.12 * * 26 kwartalnie * 1990 styczeń * * 49 kwartalnie luty * * 24 kwartalnie marzec * * 16 kwartalnie kwiecień * * 13 kwartalnie maj * * 9 kwartalnie czerwiec * * 7 kwartalnie 01.07 * * 28 rocznie 15.10 * * 36 rocznie 21.11 * * 48 rocznie rocznie 01.02 * * 1991 60 01.05 * * 51 rocznie 05.07 * * 44 rocznie 02.08 * * 39 rocznie 15.09 * * 36 rocznie 1992 32 rocznie 01.07 37 rocznie 1993 22.02 33 rocznie 29 rocznie 1994 13.05 31 rocznie 28 rocznie rocznie 21.02 34 rocznie 1995 31 29.05 30 rocznie 27 rocznie 18.09 28 rocznie 25 rocznie 1996 08.01 26 rocznie 23 rocznie 17.07 25 rocznie 22 rocznie 1997 04.08 27 rocznie 24,5 (26,1) rocznie 1998 26.02 24 23.04 26 rocznie 23,5 (25) rocznie 21,5 17.07 24 rocznie 21,5 (22,6) rocznie 19 10.09 7 23 21.05 Milewski R., ..., s. 476-477 18 29.10 22 rocznie 20 (21,05) rocznie 17 10.12 20 rocznie 18,25 (19,1) rocznie 15,5 21.01 17 rocznie 15,5 (16,1) rocznie 13 18.11 20,5 rocznie 19 rocznie 16,5 24.02 21,5 rocznie 20 rocznie 17,5 31.08 23 rocznie 21,5 rocznie 19 18 1999 23.09 14 2000 2001 01.03 22 rocznie 20,5 rocznie 29.03 21 rocznie 19,5 rocznie 17 28.06 19,5 rocznie 18 rocznie 15,5 23.08 18,5 rocznie 17 rocznie 14,5 26.10 17 rocznie 15,5 rocznie 13 29.11 15,5 rocznie 14 rocznie 11,5 01.12 7,5 2002 31.01 13,5 rocznie 12 rocznie 10 26.04 12,5 30.05 12 27.06 6,5 rocznie 11 rocznie 9,5 rocznie 10,5 rocznie 9 6 11,5 rocznie 10 rocznie 8,5 5,5 29.08 10,5 rocznie 9 rocznie 8 26.09 10 rocznie 8,5 rocznie 7,5 24.10 9 rocznie 7,75 rocznie 7 28.11 8,75 rocznie 7,5 rocznie 6,75 4,75 4,5 5 2003 30.01 8,5 rocznie 7,25 rocznie 6,5 27.02 8 rocznie 6,75 rocznie 6,25 4,5 27.03 7,75 rocznie 6,5 rocznie 6 4,25 25.04 7,25 rocznie 6,25 rocznie 5,75 4,25 29.05 7 rocznie 6 rocznie 5,5 4 26.06 6,75 rocznie 5,75 rocznie 5,25 3,75 Źródło: http://www.nbp.pl/statystyka/dzienne/Stopy_procent.html Operacje otwartego rynku są to transakcje prowadzone przez bank centralny z bankami komercyjnymi, dokonywane z inicjatywy banku centralnego. Poprzez operacje otwartego rynku bank centralny staje się aktywnym i równorzędnym uczestnikiem rynku pieniężnego. W zakres operacji otwartego rynku wchodzą: warunkowa i bezwarunkowa sprzedaż lub kupno papierów wartościowych czy dewiz, a także emisje własnych papierów dłużnych przez bank centralny. Operacje otwartego rynku wpływają na poziom krótkoterminowych stóp procentowych na rynku międzybankowym. W konsekwencji równoważą popyt i podaż środków utrzymywanych przez banki komercyjne w banku centralnym. Najprostszą formą operacji otwartego rynku jest operacja bezwarunkowa. W ramach tego typu operacji bank centralny może kupić bądź sprzedać papiery wartościowe. Zakup papieru wartościowego przez bank centralny dostarcza płynności (dodatkowych środków) systemowi bankowemu, natomiast sprzedaż papieru wartościowego tę płynność absorbuje. Najczęściej stosowanym przez banki centralne rodzajem operacji otwartego rynku są natomiast operacje warunkowe. W ramach operacji warunkowych bank centralny może kupić (repo) lub sprzedać (reverse repo) papiery wartościowe. Operacja warunkowego zakupu polega na zakupie papieru przez bank centralny od banku komercyjnego, z jednoczesnym zobowiązaniem banku komercyjnego do odkupienia tego papieru wartościowego po określonej cenie i w określonym terminie. Zakup papieru wartościowego przez bank centralny w ramach operacji warunkowej jest odpowiednikiem zabezpieczonego kredytu udzielonego bankowi komercyjnemu przez bank centralny. Operacja warunkowej sprzedaży polega na sprzedaży papieru przez bank centralny bankowi komercyjnemu, z jednoczesnym zobowiązaniem banku komercyjnego do odsprzedania tego papieru wartościowego po określonej cenie i w określonym terminie. Sprzedaż papieru wartościowego przez bank centralny w ramach operacji warunkowej jest odpowiednikiem lokaty złożonej przez bank komercyjny w banku centralnym. W ramach operacji otwartego rynku bank centralny może także emitować własne papiery dłużne, za pomocą których absorbuje nadwyżki płynnych środków z banków komercyjnych8. 1.2.3. Finansowanie deficytu sektora publicznego Deficyt sektora publicznego tworzy deficyt budżetu centralnego i budżetów terenowych oraz deficyt w znacjonalizowanych gałęziach. W przypadku wystąpienia deficytu państwo może zaciągnąć pożyczkę za granicą, zaciągnąć dług od własnego społeczeństwa albo za pośrednictwem banku centralnego dodrukować pieniądze. Jeżeli państwo decyduje się na sfinansowanie deficytu przez pożyczenie środków pieniężnych od własnych obywateli to przeprowadza przez bank centralny operacje otwartego rynku. Papiery wartościowe (bony skarbowe, obligacje) są sprzedawane w zamian za gotówkę. W rękach krajowych podmiotów gospodarczych znajdują się wtedy przynoszące odsetki papiery wartościowe i jednocześnie nie zostaje zmieniona podaż pieniądza. Państwo bowiem wprowadziło ponownie do gospodarki taką samą ilość pieniędzy, jaka została z niej poprzednio wycofana w wyniku sprzedaży papierów wartościowych. Państwo musi jednak po upływie określonego czasu odkupić wyemitowane bony skarbowe, obligacje, itp. Rola banku centralnego w tym przypadku sprowadza się do odpowiedzialności za emisję nowych papierów wartościowych niezbędnych do zdobycia pieniędzy na wykup dawnych walorów, których termin wykupu właśnie upływa. Bank centralny podejmuje również decyzje 8 http://www.nbp.pl/onbp/informacje/polityka_pieniezna.html dotyczące szczegółów związanych z samą emisją tj. przyszła data zobowiązująca do wykupu przez państwo papierów wartościowych czy wysokość stopy procentowej. W przypadku dodrukowania pieniędzy bank centralny za „nową gotówkę” zakupuje od państwa papiery wartościowe. Państwo pokrywa z otrzymanych środków nadwyżkę wydatków nad wpływami podatkowymi. Zwiększa się tym samym baza monetarna i podaż pieniądza9. Gospodarki państw rozwiniętych dążą w ostatnich latach do uniezależnienia banku centralnego. Podobnie dzieje się w Polsce, chociaż są obserwowane naciski ze strony rządu na Radę Polityki Pieniężnej, zwłaszcza przy ustalaniu stóp procentowych. Głównym celem NBP jest utrzymanie stabilnego poziomu cen, przy jednoczesnym wspieraniu polityki rządu. Dochodzi jednak do sytuacji, w której obydwa cele mogą się wykluczać. Rząd może oczekiwać obniżenia stóp procentowych, które pobudzają popyt wewnętrzny, jeżeli nie jest w stanie tego dokonać mając w ręku instrumenty polityki fiskalnej. Presja popytowa jest czynnikiem pobudzającym inflację i dlatego dzięki niezależnej pozycji banku centralnego stopy procentowe są obniżane systematycznie, a ceny nie wzrastają gwałtownie. Po wejściu do UE decyzje NBP będą zależne od Europejskiego Banku Centralnego, który również jest autonomiczny względem władz unijnych. 1.3. Rys historyczny W rozwoju bankowości centralnej na ziemiach polskich można wyróżnić 4 okresy: działalność Banku Polskiego pod zaborem rosyjskim pierwsze banki centralne w niepodległej Polsce, funkcjonowanie Narodowego Banku Polskiego w gospodarce socjalistycznej, działalność Narodowego Banku Polskiego w gospodarce rynkowej. 1.3.1. Początki banku centralnego na ziemiach polskich Korzenie polskiej bankowości centralnej sięgają przełomu osiemnastego i dziewiętnastego wieku. Utworzenie Banku Polskiego w 1828 roku było efektem ponad sześćdziesięcioletnich starań, w której uczestniczyli m. in. Stanisław Konarski, Stanisław Staszic, Fryderyk Skarbek, Ksawery Drucki-Lubecki. Dążenia do utworzenia banku emisyjnego były jednym z wyrazów przekształceń, jakie zachodziły w stosunkach gospodarczych i społeczno-politycznych Polski końca XVIII wieku. Doniosłą rolę w tym procesie odegrał Bank Polski. Książę Ksawery Drucki-Lubecki - twórca Banku Polskiego uzasadniając państwową formę tej instytucji podkreślał: „Takie niestety jest położenie władzy 9 Begg D., ..., s. 131-132 w kraju nierozwiniętym, jak nasz, że musi we wszystkim i na każdym polu brać inicjatywę, ponieważ stan oświaty, nieufność i zakorzenione przyzwyczajenia powstrzymują obywateli od wszelkich nowości, które gdzie indziej można pozostawić zabiegom osób prywatnych, we własnym ich zakresie". Nader słuszną okazała się koncepcja Banku jako instytucji państwowej. Wśród najpilniejszych zadań gospodarczych była przebudowa zrujnowanego systemu monetarnego. Bank Polski, wypełniając z powodzeniem funkcję emisyjną, wprowadził na ziemiach Królestwa Polskiego nowoczesny ustrój pieniężny. Drugim istotnym zadaniem Banku było kredytowe wspieranie rozwoju rolnictwa i górnictwa, przemysłu i handlu oraz innych dziedzin gospodarki. Niezwykle korzystne uregulowania prawne stwarzały duże możliwości pozyskiwania środków pieniężnych przez Bank Polski, co umożliwiało wydatne wspomaganie rozwoju gospodarki. W swojej działalności Bank nie ograniczał się wyłącznie do klasycznych funkcji bankowych. Zajmował się również - i to na szeroką skalę - bezpośrednią działalnością organizatorską, inwestycyjną i produkcyjną. Za sprawą Banku Polskiego następowała szybka rozbudowa dróg i infrastruktury gospodarczej, podjęto inicjatywy służące rozwojowi rolnictwa i górnictwa, zwłaszcza w Zagłębiu Staropolskim. Bank Polski był twórcą lub współtwórcą licznych ognisk życia przemysłowego, między innymi takich, jak: Zakłady Starachowickie, Huta Bankowa Zakłady Żyrardowskie, Fabryka Maszyn w Warszawie, Papiernia w Jeziornie, Warzelnia Soli w Ciechocinku. Inicjował w ten sposób procesy industrializacyjne na ziemiach polskich. Położył też Bank duże zasługi w rozwoju handlu wewnętrznego i zagranicznego. Wśród czynników determinujących sytuację Banku Polskiego do najważniejszych należało kształtowanie się warunków politycznych w Królestwie Polskim. Tendencje unifikacyjne władz rosyjskich, zmierzające do zlikwidowania odrębności ustrojowej i instytucjonalnej Królestwa Polskiego, obejmowały również Bank Polski. Zapoczątkowane zostały w 1840 r. a gwałtownemu nasileniu uległy po Powstaniu Styczniowym w 1863 r. Była to nie tylko określona forma odwetu za wystąpienie Polaków przeciwko Rosji, lecz wiązało się również z utworzeniem w 1860 r. banku centralnego Rosji pod nazwą Banku Państwa. Za akt prawny, zapowiadający likwidację Banku Polskiego można uznać ukaz carski z 1867 r. o o wcieleniu Królestwa Polskiego do Rosji. W 1867 r. Bank Polski został bezpośrednio podporządkowany ministerstwu finansów w Petersburgu. Rozpoczęło się stopniowe ograniczanie funkcji (m. in. odebrany został przywilej emisyjny) i zakresu czynności Banku Polskiego. Zakończeniem tego procesu było przekształcenie tej instytucji w kantor warszawski rosyjskiego Banku Państwa, dokonane w 1885 r. 1.3.2. Banki centralne w II Rzeczypospolitej Od czasu likwidacji Banku Polskiego do pierwszej wojny światowej na ziemiach polskich obowiązywały systemy pieniężne i działały banki emisyjne państw zaborczych Austrii, Niemiec i Rosji. Po wyparciu wojsk rosyjskich i zajęciu Warszawy przez wojska niemieckie, nowe władze okupacyjne utworzyły Polską Krajową Kasę Pożyczkową (PKKP) jako namiastkę banku centralnego dla obszaru Generalnego Gubernatorstwa Warszawskiego. Pod koniec 1916 r. PKKP rozpoczęła emitowanie marek polskich, gwarantowanych przez Bank Rzeszy Niemieckiej. PKKP była ponadto uprawniona do gromadzenia depozytów i udzielania pożyczek oraz wykonywania innych czynności bankowych. Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę w 1918 r. PKKP przeszła pod zarząd polski i na podstawie dekretu Naczelnika Państwa stała się „jedyną emisyjną instytucją bankową Państwa Polskiego, kasą centralnych urzędów państwowych i miejscem przechowywania depozytów, znajdujących się pod opieką Państwa". Zasługą PKKP było dokonanie unifikacji systemu pieniężnego na ziemiach polskich poprzez wprowadzenie, w miejsce wycofywanych z obiegu rubli rosyjskich i koron austriackich, jednolitej jednostki pieniężnej - marki polskiej. PKKP nie zdołała natomiast poradzić sobie z narastaniem hiperinflacji, która w ciągu kilku lat doprowadziła do dewastacji systemu pieniężnego, opartego na marce polskiej. Konieczne stało się przeprowadzenie gruntownej reformy pieniężnej oraz ustanowienie banku centralnego, odpowiadającego nowym wymaganiom, a zwłaszcza potrzebie stabilizacji pieniądza polskiego. Na podstawie ustawy uchwalonej przez Sejm RP 11 stycznia 1924 r. „O naprawie Skarbu i reformie walutowej” powołany został do życia drugi Bank Polski, którego głównym zadaniem było utrzymanie stałości nowego pieniądza – złotego oraz regulowanie obiegu pieniężnego i kredytu. Na mocy ustawy Bankowi Polskiemu nadano formę spółki akcyjnej z udziałem Skarbu Państwa, podlegającej nadzorowi państwowemu. Harmonizacji działalności Banku Polskiego z polityką gospodarczą rządu służyły zasady powoływania i odpowiedzialności władz Banku. Zgodnie ze statutem głównym organem kierowania była Rada Banku, wybierana na 3-letnią kadencję przez Walne Zebranie Akcjonariuszy. Pracom Rady przewodniczył prezes Banku, mianowany na 5-letnią kadencję przez Prezydenta RP na wniosek Rady Ministrów. W posiedzeniach Rady uczestniczył komisarz Banku mianowany przez Ministra Skarbu, który czuwał nad zgodnością działalności Banku z polityką gospodarczą rządu. Organem bieżącego zarządzania Bankiem była dyrekcja Banku, składająca się z dyrektora naczelnego oraz dyrektorów Banku, powoływanych przez Radę Banku i zatwierdzanych przez Ministra Skarbu. Bank Polski posiadał wyłączne prawo emisji banknotów, będących prawnym środkiem płatniczym na obszarze Polski. Zgodnie ze statutem, emisja powinna mieć zapewnione pokrycie, co najmniej w 30 procentach, w rezerwach złota bądź w postaci walut wymienialnych lub czeków i weksli, płatnych w bankach zagranicznych o najwyższym standingu finansowym. Statut określał ponadto, że rząd nie może zlecać Bankowi emisji banknotów w celu sfinansowania swych wydatków, ponad jednoznacznie określaną granicę. Zakres czynności Banku Polskiego był bardzo szeroki, łączył funkcje typowego banku handlowego (komercyjnego) z funkcjami banku emisyjnego. Podobnie jak przed stu laty uznano za konieczne włączenie się drugiego Banku Polskiego do działalności mającej na celu pobudzanie rozwoju gospodarstwa narodowego poprzez ułatwienia kredytowe i rozwój pośrednictwa finansowego. Tak więc Bank Polski prowadził rozległą działalność depozytową, emitował papiery wartościowe w celu pozyskania środków na realizację przedsięwzięć gospodarczych, prowadził rozległe operacje papierami wartościowymi, zarówno rządowymi, jak i komunalnymi i hipotecznymi, na giełdach krajowych. Bank udzielał pożyczek i kredytów zarówno bankom, jak i podmiotom niefinansowym, firmom przemysłowym, rolnym, handlowym itp. Podstawową formą kredytowania gospodarki było dyskonto weksli handlowych, powstałych w procesie obrotu gospodarczego oraz dyskonto dewiz (weksli płatnych w walutach obcych). W ten sposób wielkość kredytu uzależniana była od rzeczywistej wielkości produkcji, co sprzyjało stabilności siły nabywczej złotego i chroniło przed inflacją. Udzielane były również kredyty pod zastaw papierów wartościowych, notowanych na giełdzie. Miały one na celu ułatwienie utrzymania bieżącej płynności płatniczej przez banki komercyjne, instytucje handlowe czy przedsiębiorstwa przemysłowe bądź rolne. Bank Polski wydatnie przyczynił się do umocnienia pozycji złotego na międzynarodowych rynkach finansowych. Wykorzystywał wszystkie możliwości dla prowadzenia niezależnej polityki pieniężnej, której nadrzędnym celem była stabilizacja systemu pieniężnego i wzrost zaufania obywateli do polskiego pieniądza. Nie było to zadanie łatwe, zważywszy iż działalność Banku przypadała na trudne lata kryzysu ekonomicznego 1929-1933, którego skutki w Polsce były szczególnie głębokie i długotrwałe. 1.3.3. Działalność NBP w gospodarce socjalistycznej Po wybuchu drugiej wojny światowej, w związku z bezpośrednim zagrożeniem przejęcia walorów (zapasów złota) przez hitlerowskiego najeźdźcę, Bank Polski został ewakuowany przez Rumunię do Francji, a następnie do Anglii, gdzie pozostawał do 1946 r. 15 stycznia 1945 na ziemiach polskich wyzwalanych spod niemieckiej okupacji rozpoczął działalność nowy bank centralny - Narodowy Bank Polski, który uzyskał przywilej emisyjny oraz został zobowiązany do szybkiego uruchomienia obiegu pieniężnego i odbudowy bankowości oraz życia gospodarczego w kraju zrujnowanym przez wojnę. Rozpoczęło się przejmowanie od Banku Polskiego funkcji oraz aktywów i pasywów przez NBP. Na mocy ustawy z 22 marca 1951 r., dostosowującej system bankowy do socjalistycznych warunków społeczno-ustrojowych, Bank Polski uległ formalnej likwidacji. Do zakresu działania NBP, oprócz wyłącznego prawa wypuszczania biletów bankowych na obszarze Państwa Polskiego (tym samym prawa tego został pozbawiony Bank Polski, którego przywilej emisyjny został przedłużony przez przedwojenne władze do 1954 r.), należały następujące czynności: dyskonto weksli i kuponów od papierów wartościowych, udzielanie pożyczek i otwieranie kredytów pod zastaw wyspecyfikowanych wartości, kupno i sprzedaż papierów procentowych, komunalnych i hipotecznych, otwieranie rachunków żyrowych i przyjmowanie wkładów, kupno i sprzedaż pieniędzy zagranicznych, sprzedaż przekazów i wypłat na własne oddziały, przyjmowanie weksli i innych dokumentów do inkasa, przyjmowanie depozytów na przechowanie i do administracji, załatwianie wszelkich zleceń komisowych dziedziny bankowej, udzielanie kredytów pod zastaw obligów Skarbu Państwa i przez Państwo poręczonych. Wymieniony wyżej zakres czynności był tożsamy z listą operacji, wykonywanych przez przedwojenny Bank Polski. Znaczne podobieństwa między tymi dwoma bankami występowały również, jeśli chodzi o strukturę organów Banku oraz zasady funkcjonowania obydwu instytucji. Szybko okazało się, że funkcje, zakres czynności, system kierowania i zasady funkcjonowania NBP, określone w dekrecie ze stycznia 1945 r., coraz mniej przystają do powojennych warunków społeczno-ustrojowych. Rozbieżności uległy nasileniu poczynając od 1948 roku, kiedy zasady trój sektorowego modelu gospodarczego (współistnienie trzech sektorów własnościowych: prywatnego, spółdzielczego i państwowego) zaczęły być wypierane przez dążenie do eliminacji sektora prywatnego, etatyzację spółdzielczości oraz dominację własności państwowej. Następowało ograniczanie zakresu działania rynku oraz związanych z nim kategorii ekonomicznych. System funkcjonowania zmierzał w kierunku centralizacji i modelu dyrektywnego zarządzania gospodarką. Do tych zasad zaczęto dostosowywać system bankowy oraz funkcje i metody działalności NBP. Już w 1946 r. przyjęty został kurs na centralizację systemu bankowego. Narodowy Bank Polski przejął od Banku Gospodarstwa Krajowego bezpośrednie kredytowanie kluczowych gałęzi gospodarki narodowej. Tendencja ta była kontynuowana w następnych latach. W dekrecie Rady Ministrów z 28 października 1948 r. określone zostały kierunki centralizacji bankowości, w myśl których banki podporządkowane zostały Ministrowi Skarbu, a ich istotnym zadaniem stało się zapewnienie finansowania realizacji zadań ustalonych w centralnym planie gospodarczym oraz dokonywanie kontroli w przedsiębiorstwach, czy zasoby finansowe wykorzystywane są zgodnie z odgórnymi dyrektywami. Tak więc banki utraciły podmiotowość decyzyjną, a ich rola sprowadzona została do wykonywania żądań planowych. Odpowiednio do zmiany funkcji banków nastąpiły przekształcenia struktury organizacyjnej sektora bankowego. Szybko postępowała likwidacja banków prywatnych. Głównym trzonem stały się nieliczne banki państwowe, które uzyskały wyłączność na obsługę określonych dziedzin gospodarki. Każda jednostka organizacyjna była „przypisana” do wyznaczonego banku (zasada specjalizacji), a ściślej jego oddziału (zasada regionalizacji). Takie rozwiązania organizacyjne, w zupełności eliminujące konkurencję między bankami, sprzyjać miały racjonalnemu wykorzystaniu zasobów finansowych, zgodnie z planem centralnym. Zgodnie z wyżej wymienionym dekretem głównymi zadaniami NBP (oprócz emisji i organizacji obiegu pieniężnego pod nadzorem Ministra Skarbu) było sporządzanie planów kredytowych, odpowiadających ustaleniom narodowego planu gospodarczego, zapewnienie dopływu środków kredytowych zgodnie z ustaleniami planowymi, kontrola działalności banków i ich oddziałów, a zwłaszcza ocena ich udziału w realizacji planu kredytowego, realizacja obrotów kasowych Skarbu Państwa, kontrola gospodarki finansowej w zakresie ustalonym przez Ministra Skarbu. W ten sposób Narodowy Bank Polski został w rzeczywistości przekształcony w centralę administracyjną banków, kierowaną i nadzorowaną przez Ministra Skarbu. Decentralizacja zarządzania, w gospodarce narodowej, jaka miała miejsce w latach 1956-1958 oraz - w mniejszym stopniu - w okresie 1973-1975, nie tylko nie zahamowała procesu centralizacji w bankowości, lecz przeciwnie, została potraktowana jako przesłanka do jeszcze większej uniformizacji organizacyjnej. U jej podstaw leżało przekonanie, że warunkiem prawidłowego funkcjonowania (zgodnego z zasadami planowości) zdecentralizowanego przemysłu, budownictwa, rolnictwa, handlu itd. jest silna, centralistyczna struktura bankowości. W miarę upływu czasu NBP wchłaniał coraz to nowe instytucje bankowe. Proces ten trwał nieprzerwanie do połowy lat siedemdziesiątych. Ostatnie decyzje w tej dziedzinie dotyczyły włączenia Banku Inwestycyjnego do NBP w 1971 r. oraz Powszechnej Kasy Oszczędności w 1975 r. Narodowy Bank Polski stał się faktycznym monobankiem, skupiającym w zakresie swojego działania funkcję emisyjną, rozliczeniową, depozytową, kredytową i dewizową na skalę całej gospodarki narodowej. W 1981 r. zapoczątkowana została reforma gospodarcza, która swoim zakresem i głębokością znacznie wykraczała poza wcześniejsze próby zmian systemu gospodarczego w Polsce. Hasłem wywoławczym reformy była samodzielność, samorządność i samofinansowanie przedsiębiorstwa oraz odrzucenie centralnego zarządzania gospodarką. Jej istota polegała na kojarzeniu zasad gospodarki pienieżno-rynkowej ze strategicznym planowaniem o charakterze kierunkowym w skali gospodarki narodowej. W polu przemian znalazła się również bankowość. NBP został uniezależniony od Ministra Finansów i w pewnym zakresie, od rządu. NBP uzyskał prawo do samodzielnego przedkładania Sejmowi założeń polityki pieniężno-kredytowej oraz w zakresie emisji pieniądza. Ewentualne rozbieżności między NBP a rządem w tych kwestiach miały być rozstrzygane przez Sejm. Wzmocniono pozycję kierownictwa NBP. Zgodnie z nowymi uregulowaniami prezes NBP był powoływany przez Sejm na wniosek premiera. Określone zostały również kierunki działań zmierzające do demonopolizacji systemu bankowego. 1.3.4. Bankowość centralna w okresie transformacji Zasadnicze znaczenie dla rozwoju sektora bankowego w Polsce i ukształtowania nowej formuły banku centralnego, odpowiadającej warunkom gospodarki rynkowej, była reforma bankowa zapoczątkowana w 1988 r. Jej koronnym założeniem było utworzenie dwupoziomowego systemu bankowego, wyłączenie z NBP oddziałów operacyjnych, prowadzących działalność komercyjną i zorganizowanie na tej bazie dziewięciu samodzielnych banków komercyjnych, oraz stworzenie szerokich możliwości zakładania banków w formie spółek akcyjnych, zarówno osób fizycznych jak i prawnych, krajowych i zagranicznych. Całość stosunków między klientami a bankami oparta została na umowach. Banki uzyskały pełną swobodę prowadzenia działalności, bez jakichkolwiek ograniczeń podmiotowych i przedmiotowych. Zyskały również prawo do samodzielnego kształtowania stóp procentowych, prowizji, warunków udzielania pożyczek i kredytów, a także prowadzenia działalności depozytowej, zgodnie z zasadami rynku. W ten sposób stworzone zostały warunki do rozwoju konkurencji w sektorze bankowym. Ukoronowaniem przygotowań związanych z reformą bankową było uchwalenie 31 stycznia 1989 r. nowych ustaw: ustawy – Prawo bankowe oraz ustawy o Narodowym Banku Polskim. Ich zasadnicze znaczenie wyrażało się w nadaniu formy wysokiego aktu prawnego radykalnym przekształceniom systemu bankowego, zlikwidowaniu kompetencji normotwórczych rządu w zakresie bankowości, uporządkowaniu stosunków między systemem bankowym a budżetem państwa, zniesieniu skrępowań hamujących inicjatywy założycielskie w sektorze bankowym. Istotnej zmianie uległy relacje między bankami komercyjnymi a bankiem centralnym. Nowy układ stosunków między tymi dwoma układami oparty został na wzorcach zachodnich. W dziedzinie polityki pieniężnej odstąpiono od stosowania metod administracyjnych (limitowanie działalności kredytowej oraz odgórne określanie zasad udzielania kredytu) na rzecz oddziaływania na podaż pieniądza i wielkość akcji kredytowej banków przy użyciu narzędzi ekonomicznych (stopy procentowej, kursu walutowego, rezerwy obowiązkowej, operacji otwartego rynku, dyskonta weksli itp.). W wyniku reformy NBP przekształcony został w bank centralny, typowy dla rozwiniętej gospodarki rynkowej, którego głównym celem stało się umacnianie polskiego pieniądza. NBP został uprawniony do kształtowania i realizacji polityki pieniężnej, a także do czuwania nad stabilnością i prawidłowym rozwojem całego systemu bankowego. W kompetencji NBP znalazły się zagadnienia regulacji i nadzoru bankowego. Wiązało się to z istotnym wzmocnieniem pozycji instytucjonalnej prezesa NBP. Na mocy nowelizacji Konstytucji Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej z kwietnia 1989 r. uprawnienie do przedstawiania Sejmowi wniosku o powołanie prezesa NBP przeszło z gestii prezesa Rady Ministrów do kompetencji Prezydenta. Wzmocniona została tym samym niezależność NBP od rządu i innych organów administracji państwowej. Podjęcie na przełomie 1989 i 1990 roku dzieła transformacji ustrojowej w kierunku gospodarki wolnorynkowej oraz stabilizacji makroekonomicznej, obejmującej między innymi takie elementy, jak: liberalizacja cen i likwidacja większości subsydiów i dopłat oraz kredytów preferencyjnych, a także znaczne zawężenie zakresu ulgowego oprocentowania, ostre reguły kształtowania dochodów i opodatkowania, wprowadzenie zasady dodatniej realnej stopy procentowej, wewnętrznej wymienialności pieniądza na bazie stabilnego kursu walutowego ukształtowało nowe warunki działalności banku centralnego, w tym również stosunków Banku z organami władzy i administracji państwowej. Dalszy postęp na drodze umacniania niezależności NBP dokonany został na drodze nowelizacji ustawy o NBP z 14 lutego 1992 r. wprowadzającej postanowienia dotyczące kadencyjności i precyzyjnie określające sytuacje, w których może dojść do odwołania za stanowiska prezesa NBP przed upływem kadencji. Wprowadzono także przepisy, w myśl których mianowanie na stanowisko wiceprezesów NBP zostało przekazane do uprawnień Prezydenta RP. W ramach powyższej nowelizacji znacznie rozszerzone zostały uprawnienia NBP w dziedzinie regulacji bankowych, w tym dotyczących licencjonowania banków, norm ostrożnościowych i kontroli przepływów kapitałowych, a także w zakresie możliwości działania na rzecz zwiększenia skuteczności polityki pieniężnej oraz stabilności sektora bankowego. Na podstawie ponad siedmioletnich doświadczeń działalności NBP w warunkach gospodarki wolnorynkowej, uwzględniając zwłaszcza przemiany, jakie nastąpiły w polskim sektorze finansowym, w szczególności w zakresie bankowości komercyjnej, a także perspektywę pełnego członkostwa Polski w Unii Europejskiej, a następnie w Unii Ekonomicznej i Monetarnej, dnia 29 sierpnia 1997 r. Sejm RP uchwalił nową ustawę o Narodowym Banku Polskim oraz nową ustawę - Prawo Bankowe, które określa aktualny kształt całego systemu bankowego w Polsce, w tym również Narodowego Banku Polskiego10. 1.3.5. Stopień niezależności banków centralnych na ziemiach polskich Bankowość centralna na ziemiach polskich rodziła się w trudnym okresie zaborów. Największe znaczenie odegrał utworzony w 1828 r. na ziemiach Królestwa Polskiego Bank Polski. Początkowo mógł się poszczycić pewnym stopniem niezależności wobec Rosji, ale z upływem czasu tracił swoją autonomię, zwłaszcza po powstaniu w 1867 r. Banku Rosji. Po ostatecznej likwidacji pierwszego polskiego banku centralnego do pierwszej wojny światowej w podzielonym kraju obowiązywały systemy bankowe i funkcjonowały banki emisyjne państw zaborczych. W okresie międzywojennym działał drugi Bank Polski jako spółka akcyjna z udziałem skarbu państwa. Już wtedy dało się zauważyć dążenie do ograniczania wpływu państwa na decyzje banku centralnego. Rząd, wedle statutu banku nie mógł narzucać zwiększania emisji banknotów ponad pewną granicę, aby w ten sposób pokryć swoje rosnące wydatki. Po II wojnie światowej nastąpił proces całkowitego podporządkowania banku centralnego jak i całego systemu bankowego władzom państwowym. Dopiero przeprowadzana od 1981 r. reforma gospodarcza zmierzała do uniezależnienia Narodowego Banku Polskiego od rządu. Przyspieszenie zachodzących przemian stało się możliwe pod Baka W., Bankowość centralna: funkcje, metody, organizacja, Wydawnictwo Zarządzanie i Finanse, Warszawa 1998, s. 83-92 10 koniec lat 80-tych, kiedy w Polsce rozpoczęła się transformacja systemowa. Dwukrotnie zostały zmienione ustawy „Prawo bankowe” i „Ustawa o Narodowym Banku Polskim”, czego efektem było wzmocnienie pozycji NBP wobec rządu i innych organów administracji państwowej. Obecnie przed bankiem centralnym w Polsce jest kolejny etap, który będzie wiązał się z wejściem do Unii Europejskiej i podporządkowaniem w wielu obszarach działalności Europejskiemu Bankowi Centralnemu. 1.4. Podstawy prawne działania NBP – ustawa o Narodowym Banku Polskim Podstawowym aktem prawnym regulującym działalność Narodowego Banku Polskiego jest Ustawa o Narodowym Banku Polskim z dnia 29 sierpnia 1997 r. Ustawa składa się z 11 rozdziałów, w których zawarte są kolejno: przepisy ogólne, organizacja NBP, NBP a władze państwowe, nadzór bankowy, emisja znaków pieniężnych, instrumenty polityki pieniężnej, prowadzenie rachunków bankowych, działalność dewizowa, szczególne obowiązki i uprawnienia NBP, gospodarka finansowa NBP, przepisy przejściowe i końcowe. W pierwszym rozdziale ustawa określa NBP jako bank centralny Rzeczypospolitej Polskiej. NBP może prowadzić swoją działalność tylko na terenie kraju, a jego siedzibą jest Warszawa. Podstawowym celem działalności NBP jest utrzymanie stabilnego poziomu cen, przy jednoczesnym wspieraniu polityki gospodarczej Rządu, o ile nie ogranicza to podstawowego celu NBP. Do pozostałych zadań banku należy: a) organizowanie rozliczeń pieniężnych, b) prowadzenie gospodarki rezerwami dewizowymi, c) prowadzenie działalności dewizowej w granicach określonych ustawami, d) prowadzenie bankowej obsługi budżetu państwa, e) regulowanie płynności banków oraz ich refinansowanie, f) kształtowanie warunków niezbędnych dla rozwoju systemu bankowego, g) opracowywanie sprawozdawczego bilansu płatniczego oraz bilansów należności i zobowiązań zagranicznych państwa, h) wykonywanie innych zadań określonych ustawami. Ustawa wskazuje NBP na organ, który jako jedyny ma prawo do emitowania znaków pieniężnych. Podstawowymi organami NBP są: prezes, Rada Polityki Pieniężnej oraz zarząd. Prezes NBP jest powoływany przez Sejm na wniosek Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej na okres 6 lat. Wiceprezesów i członków Zarządu NBP powołuje i odwołuje Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej na wniosek Prezesa NBP. Do zadań Prezesa NBP należy przewodniczenie Radzie Polityki Pieniężnej, Zarządowi NBP oraz Komisji Nadzoru Bankowego. Prezes reprezentuje NBP na zewnątrz oraz reprezentuje polskie interesy w międzynarodowych instytucjach bankowych. Rada Polityki Pieniężnej ustala corocznie założenia polityki pieniężnej i przedkłada je do wiadomości Sejmowi równocześnie z przedłożeniem przez Radę Ministrów projektu ustawy budżetowej. Realizując politykę pieniężną Rada ustala wysokość stóp procentowych NBP, ustala zasady i stopy rezerwy obowiązkowej banków, określa górne granice zobowiązań wynikających z zaciągania przez NBP pożyczek i kredytów w zagranicznych instytucjach bankowych i finansowych, zatwierdza plan finansowy NBP oraz sprawozdanie z działalności NBP, przyjmuje roczne sprawozdanie finansowe NBP i ustala zasady operacji otwartego rynku. W skład Rady wchodzi Przewodniczący Rady, którym jest Prezes NBP oraz 9 członków powoływanych w równej liczbie przez Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej, Sejm i Senat, spośród specjalistów z zakresu finansów. Członkowie Rady są powoływani na okres 6 lat. Działalnością NBP kieruje Zarząd. W jego skład wchodzi Prezes NBP jako przewodniczący oraz 6-8 członków, w tym 2 wiceprezesów NBP. Zarząd realizuje uchwały Rady. Zakres działania Zarządu NBP obejmuje: a) podejmowanie uchwał w sprawie udzielania bankom upoważnień do wykonywania czynności obrotu dewizowego, b) realizowanie zadań z zakresu polityki kursowej, c) okresową ocenę obiegu pieniężnego i rozliczeń pieniężnych oraz obrotu dewizowego, d) nadzorowanie operacji otwartego rynku, e) ocenę funkcjonowania systemu bankowego, f) uchwalanie planu działalności i planu finansowego NBP, g) uchwalanie prowizji i opłat bankowych stosowanych przez NBP oraz ustalanie ich wysokości, h) określanie zasad gospodarowania funduszami NBP, i) określanie zasad organizacji i podziału zadań w NBP, j) określanie zasad polityki kadrowej i płacowej w NBP, k) uchwalanie rocznego sprawozdania z działalności NBP, l) sporządzanie bilansu NBP oraz rachunku zysków i strat, m) opracowywanie bilansów obrotów płatniczych państwa z zagranicą, n) przygotowywanie i rozpatrywanie projektów uchwał i innych materiałów kierowanych do Rady. NBP współdziała z właściwymi organami państwa w kształtowaniu i realizacji polityki gospodarczej państwa. Dokonuje tego przekazując organom państwa założenia polityki pieniężnej oraz informacje dotyczące realizacji polityki pieniężnej i sytuacji w systemie bankowym, współdziałając z Ministrem Finansów w opracowaniu planów finansowych państwa, opiniując projekty aktów normatywnych z zakresu polityki gospodarczej oraz opiniując projekty aktów normatywnych dotyczących działalności banków i mających znaczenie dla systemu bankowego. NBP realizuje również politykę walutową ustaloną przez Radę Ministrów w porozumieniu z Radą i ogłasza bieżące kursy walut obcych oraz kursy innych wartości dewizowych. Wydzielony organizacyjnie w strukturze NBP Generalny Inspektorat Nadzoru Bankowego z ramienia Komisji Nadzoru Bankowego sprawuje nadzór nad działalnością banków komercyjnych. Do zadań Komisji należy w szczególności: a) określanie zasad działania banków zapewniających bezpieczeństwo środków pieniężnych zgromadzonych przez klientów w bankach, b) nadzorowanie banków w zakresie przestrzegania ustaw, statutu i innych przepisów prawa oraz obowiązujących je norm finansowych, c) dokonywanie okresowych ocen stanu ekonomicznego banków i przedstawianie ich Radzie oraz wpływu polityki pieniężnej, podatkowej i nadzorczej na ich rozwój, d) opiniowanie zasad organizacji nadzoru bankowego i ustalanie trybu jego wykonywania. Prezes NBP w drodze zarządzenia ustala wzory i wartość nominalną banknotów oraz wzory, wartość nominalną, stop, próbę i masę monet oraz wielkość emisji znaków pieniężnych, jak również terminy wprowadzenia ich do obiegu. Prezes NBP może również wycofywać z obiegu określone znaki pieniężne. NBP gromadzi rezerwy obowiązkowe banków w celu kształtowania podaży pieniądza i działalności kredytowej. Rezerwę obowiązkową banków stanowi wyrażona w złotych część środków pieniężnych zgromadzonych na rachunkach bankowych, środków uzyskanych ze sprzedaży papierów wartościowych oraz innych środków przyjętych przez bank podlegających zwrotowi, z wyjątkiem środków przyjętych od innego banku krajowego, a także środków przyjętych od banku zagranicznego na podstawie umów zawartych przed dniem wejścia w życie ustawy lub środków pozyskanych z zagranicy na co najmniej 2 lata. Zarząd NBP ma prawo zwolnić bank z obowiązku utrzymywania rezerwy obowiązkowej w okresie realizacji programu postępowania naprawczego. Kwota rezerwy obowiązkowej nie podlega oprocentowaniu. NBP może udzielać bankom kredytu refinansowego w złotych w celu uzupełnienia ich zasobów pieniężnych oraz może udzielić kredytu refinansowego także bankowi dla realizacji programu postępowania naprawczego banku. Kredyt refinansowy może być udzielony: a) do określonej kwoty w rachunku kredytu, b) pod zastaw papierów wartościowych - do wysokości równej określonej części nominalnej wartości tych papierów (kredyt lombardowy), c) w innej formie, określonej przez Zarząd NBP. NBP może przyjmować od banków weksle do dyskonta i redyskonta. Prezes NBP obwieszcza ustalone przez Radę stopę dyskontową i redyskontową weksli, oprocentowania kredytu refinansowego i kredytu lombardowego oraz rezerw obowiązkowych banków. NBP może: a) emitować i sprzedawać papiery wartościowe, b) sprzedawać i kupować skarbowe papiery wartościowe w operacjach otwartego rynku, c) organizować obrót papierami wartościowymi, których jest emitentem oraz skarbowymi papierami wartościowymi. NBP może być powierzona obsługa pożyczki państwowej, zaciągniętej w drodze emisji papierów wartościowych. NBP prowadzi rachunki: a) banków, b) budżetu państwa, c) Bankowego Funduszu Gwarancyjnego, d) innych osób prawnych, za zgodą Prezesa NBP. NBP gromadzi rezerwy dewizowe oraz nimi zarządza, a także podejmuje czynności bankowe i inne mające na celu zapewnienie bezpieczeństwa obrotu dewizowego i płynności płatniczej kraju. NBP może w imieniu Rządu zawierać i realizować umowy kredytowe, jak również obsługiwać zadłużenie zagraniczne państwa. Uchwały Rady i Zarządu NBP dotyczące funkcjonowania banków, roczne sprawozdanie finansowe, obwieszczenia w sprawie utworzenia, likwidacji i upadłości banku, obwieszczenia Prezesa NBP dotyczące oprocentowania kredytu refinansowego i lombardowego, stopy dyskontowej i redyskontowej weksli oraz stopy rezerw obowiązkowych banków są ogłaszane w Dzienniku Urzędowym Narodowego Banku Polskiego. Nie można ogłosić upadłości NBP. Funduszami własnymi NBP są fundusze podstawowe oraz fundusze specjalne. Do funduszy podstawowych NBP zalicza się: fundusz statutowy oraz fundusz rezerwowy. Fundusz statutowy NBP wynosi 400 milionów złotych i jest uzupełniany z odpisów zysku NBP przez okres nie dłuższy niż 3 lata. Funduszami specjalnymi NBP są: a) fundusz premiowy, b) zakładowy fundusz nagród, c) zakładowy fundusz świadczeń socjalnych. NBP prowadzi gospodarkę finansową na podstawie planu finansowego zatwierdzonego przez Radę. Roczne sprawozdanie finansowe NBP składa się z: a) bilansu, b) rachunku zysków i strat, c) informacji dodatkowej. Rada Ministrów, na wniosek Ministra Finansów, powołuje komisję, której zadaniem jest zbadanie i ocena rocznego sprawozdania finansowego NBP. Innymi aktami prawnymi na podstawie których działa NBP są: Prawo bankowe – ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. Dzienniki Urzędowe NBP Obowiązujące akty prawne Organów NBP ogłaszane w Monitorze Polskim Zarządzenia Prezesa NBP w sprawie emisji monet Ustawy okołobankowe11 1.5. Struktura banku Organizację wewnętrzną i podział zadań w ramach NBP określa Zarząd NBP w formie regulaminu organizacyjnego, w którym ustalony jest zarówno schemat organizacyjny centrali, jak i struktura terenowa oddziałów NBP oraz zakres obowiązków poszczególnych jednostek organizacyjnych. Departamenty wchodzące w skład centrali wypełniają następujące zadania: 1. Gabinet Prezesa wykonuje zadania związane z obsługą kierownictwa NBP oraz realizacją polityki informacyjnej, a także z organizacją i zarządzaniem w NBP. Do zakresu działania departamentu należy w szczególności: koordynowanie współpracy NBP z organami władzy (Sejmem i Senatem) oraz administracji państwowej (Radą Ministrów i ministerstwami oraz centralnymi instytucjami), przyjmowanie skarg i wniosków dotyczących działalności NBP oraz nadawanie sprawom biegu, 11 Ustawa o Narodowym Banku Polskim z dnia 29 sierpnia 1997 r. współpraca ze środkami masowego przekazu, udzielanie wyjaśnień i odpowiedzi na publikacje oraz analizowanie opinii o NBP i systemie bankowym prezentowanych na łamach prasy, w radio i telewizji, redagowanie i wydawanie we współpracy z właściwymi merytorycznie departamentami oficjalnych publikacji NBP, a mianowicie: miesięcznika „Bank i Kredyt”, miesięcznika „Biuletyn Informacyjny NBP”, Rocznych Raportów NBP oraz innych wydawnictw dotyczących działalności NBP i sektora bankowego, wykonywanie prac analitycznych, projektowych i wdrożeniowych związanych z usprawnianiem: struktury organizacyjnej i systemu zarządzania w NBP. 2. Departament Rewizji przeprowadza okresową - wg planów zatwierdzonych przez kierownictwo - kontrolę jednostek organizacyjnych NBP, a także dokonuje rewizji doraźnych zadań zlecanych przez organy Banku. Departament sygnalizuje przypadki niewłaściwej działalności komórek organizacyjnych i poszczególnych osób, zwraca uwagę na potencjalne zagrożenia, a także przygotowuje analizy i oceny dotyczące adekwatności przepisów i regulacji wewnętrznych oraz prawidłowości funkcjonowania służb bankowych. Zakres zadań obejmuje również formułowanie i przedstawianie propozycji dotyczących eliminacji ujemnych zjawisk i poprawy bezpieczeństwa oraz sprawności działania aparatu wykonawczego NBP. 3. Departament Prawny wykonuje obsługę legislacyjną oraz prawną centrali, a także nadzoruje funkcjonowanie służb prawnych w innych jednostkach organizacyjnych NBP (departamentach i oddziałach okręgowych). Do zakresu obowiązków departamentu należy w szczególności: opracowywanie projektów ustaw, dotyczących działalności NBP i systemu bankowego, opiniowanie projektów zarządzeń wewnętrznych, opiniowanie projektów aktów normatywnych nadesłanych do uzgodnień przez naczelne i centralne organy władzy i administracji państwowej, prowadzenie ewidencji i zbioru aktów normatywnych prezesa NBP, obsługa prawna rokowań prowadzonych przez NBP oraz nadzór nad egzekucją roszczeń Banku, udzielanie wyjaśnień i opinii w zakresie prawa bankowego, badanie zgodności bankowych aktów prawnych z obowiązującym ustawodawstwem oraz wnioskowanie odpowiednich zmian tych przepisów, prowadzenie badań zagranicznych aktów normatywnych w zakresie bankowości, prowadzenie redakcji „Dziennika Urzędowego NBP”. 4. Departament Kadr realizuje politykę personalną i prowadzi sprawy osobowe pracowników NBP, nadzoruje przestrzeganie przepisów prawa pracy i pragmatyki służbowej, opracowuje okresowe oceny pracowników. Opracowuje także zasady i przepisy dotyczące wynagradzania pracowników oraz plany zatrudnienia i funduszu płac. Przygotowuje programy podwyższania struktury kwalifikacyjnej kadr w NBP oraz zajmuje się profilowaniem i organizowaniem szkolenia zawodowego. Departament współpracuje ze szkołami wyższymi i innymi instytucjami w zakresie szkolenia pracowników dla potrzeb całego sektora bankowego. W jego gestii pozostają również zagadnienia adaptacji społecznozawodowej nowo zatrudnionych pracowników oraz przeprowadzania konsultacji i sondaży w środowisku bankowym na temat najistotniejszych kwestii związanych z pracami w tej dziedzinie gospodarki, a zwłaszcza w NBP. Wymienione wyżej departamenty są bezpośrednio nadzorowane przez prezesa Narodowego Banku Polskiego. 5. Departament Analiz i Badań zajmuje się projektowaniem założeń polityki pieniężnej, w tym polityki kursowej, a także opracowywaniem sprawozdań z jej realizacji. Ważnym zadaniem departamentu jest prowadzenie prac badawczych w dziedzinie bankowości i pieniądza, sporządzanie analiz oraz prognoz dotyczących sytuacji pieniężnej i gospodarczej kraju. W sposób systematyczny departament prowadzi analizy problemowe w zakresie inflacji, sytuacji pieniężnej gospodarstw domowych, firm i przedsiębiorstw w różnych gałęziach gospodarki narodowej, dochodów i wydatków budżetu państwa, źródeł finansowania działalności gospodarczej. Rozwijane są metody badawcze oraz prowadzone rozległe studia nad kształtowaniem się podstawowych kategorii monetarnych oraz rynku kapitałowego. Departament koordynuje prace związane z przygotowaniem rocznego sprawozdania z działalności NBP. Organizuje konferencje naukowe oraz wydaje publikacje, przedstawiające rezultaty prac naukowo-badawczych w zakresie bankowości i pieniądza. Opiekuje się Centralna Biblioteką NBP. 6. Departament Polityki Pieniężno-Kredytowej - w obszarze działań departamentu znajduje się całokształt zagadnień związanych z projektowaniem polityki pieniężno-kredytowej oraz jej realizacją. W szczególności do zadań departamentu należy: przygotowanie, we współpracy z Departamentem Analiz i Badań, projektu założeń polityki pieniężnej, będącego następnie przedmiotem uchwały Rady Polityki Pieniężnej, analizowanie wpływu narzędzi polityki pieniężnej na politykę depozytowo-kredytową banków i proces kreacji pieniądza w gospodarce, projektowanie polityki w zakresie kredytu redyskontowego i lombardowego oraz poziomu stopy procentowej NBP, przygotowywanie projektów dotyczących kształtowania się systemu oraz stopy rezerw obowiązkowych, projektowanie i promocja działań związanych z rozwojem rynku pieniężnego, przygotowywanie regulacji prawnych oraz przeprowadzanie operacji otwartego rynku, wykonywanie zadań związanych z refinansowaniem inwestycji centralnych, sporządzanie informacji sprawozdawczych i analitycznych dotyczących płynności płatniczej sektora bankowego oraz kształtowania się pieniądza rezerwowego, przygotowywanie analiz i ocen dotyczących skuteczności realizacji polityki pieniężnej. 7. Departament Statystyki prowadzi prace związane z gromadzeniem i przetwarzaniem informacji dotyczących bilansu płatniczego państwa, zagregowanego bilansu systemu bankowego oraz sytuacji ekonomicznej podmiotów gospodarczych sfery niefinansowej. Do zadań departamentu należy w szczególności: opracowywanie sprawozdawczego bilansu płatniczego oraz bilansu należności i zobowiązań zagranicznych państwa, organizowanie systemu i koordynowanie gromadzenia informacji służących do sporządzania bilansu skonsolidowanego banków komercyjnych i całego systemu bankowego, organizowanie i koordynowanie funkcjonowania systemu informacji przyśpieszonej o wybranych agregatach monetarnych, niezbędnej do bieżącej oceny sytuacji pieniężnej kraju, przygotowywanie miesięcznych publikacji, dotyczących sytuacji pieniężnej kraju i sytuacji sektora bankowego, w tym „Biuletynu Informacyjnego NBP”, opracowywanie instrukcji i wytycznych dotyczących sprawozdawczości statystycznej dla potrzeb bilansu płatniczego, bilansu należności i zobowiązań zagranicznych państwa oraz zbiorczych bilansów bankowych, współpraca z Międzynarodowym Funduszem Walutowym w zakresie metodyki opracowywania bilansu płatniczego państwa oraz statystyki monetarnej. 8. Departament Operacyjno-Rachunkowy określa ogólne zasady otwierania i prowadzenia rachunków bankowych, funkcjonowania systemu rozliczeń pieniężnych oraz rozrachunków międzybankowych. Współpracując z innymi jednostkami organizacyjnymi departament zajmuje się: projektowaniem zasad rachunkowości bankowej, normalizacją i standaryzacją dokumentów rozliczeniowych, numeracją banków i ich jednostek organizacyjnych, opracowywaniem zasad i form wymiany zleceń płatniczych oraz ustalaniem wzajemnych należności i zobowiązań banków. Do obszaru działalności departamentu należą ponadto zagadnienia organizacji i techniki operacji bankowych w NBP, w tym projektowanie: a) planu kont i zasad prowadzenia księgi głównej, b) regulaminu otwierania i prowadzenia rachunków bankowych przez NBP dla jednostek budżetowych i banków, c) szczegółowej organizacji i techniki przeprowadzania rozliczeń pieniężnych, d) techniki przeprowadzania i kontroli rozrachunków międzybankowych, e) organizacji czynności kasowo-skarbcowych, f) techniki obliczania odsetek oraz zasad umarzania i udzielania ulg w spłacaniu należności NBP. Departament prowadzi ewidencję księgową dotyczącą m. in.: stanów znaków pieniężnych w skarbcu NBP oraz ich przemieszczania do oddziałów zasilających, wnoszonych przez NBP udziałów pieniężnych oraz otrzymywanych dywidend, dokonywania odpisów z zysku na fundusze własne i wpłat z zysku do budżetu państwa, wypłat wynagrodzeń osobowych i bezosobowych na rzecz pracowników NBP, stanu rachunków Międzynarodowego Funduszu Walutowego i afiliacji Banku Światowego. Ważnym zadaniem departamentu jest przygotowanie we współpracy z innymi departamentami projektu bilansu i planu finansowego NBP oraz sporządzanie okresowych ocen z jego wykonania; 9. Departament Rachunków Bankowych prowadzi rachunki banków komercyjnych oraz przyjmuje i realizuje ich zlecenia płatnicze, a także realizuje zlecenia Krajowej Izby Rozliczeniowej SA składane w imieniu banków. Współpracuje z Departamentem Polityki Pieniężno-Kredytowej w zakresie realizacji zadań związanych z systemem rezerw obowiązkowych, kredytu refinansowego, operacji otwartego rynku oraz transakcji bonami pieniężnymi NBP. Wspólnie z Krajową Izbą Rozliczeniową określa zasady i formy zleceń płatniczych, ustalania wzajemnych należności i zobowiązań banków oraz przeprowadzania rozrachunku międzybankowego. 10. Departament Emisyjno-Skarbcowy sporządza analizy i prognozy obiegu pieniądza gotówkowego w kraju, planuje wielkość i strukturę emisji krajowych znaków pieniężnych na podstawie oceny zapotrzebowania gospodarki, organizuje prace związane z selekcją oraz wycofaniem z obiegu zużytych i uszkodzonych monet i banknotów, a także z zasilaniem banków w krajowe i zagraniczne znaki pieniężne, administruje rezerwami banknotów i monet, a także złota i innych metali szlachetnych oraz wartości. Przechowuje depozyty Skarbu Państwa i współdziała z Państwową Wytwórnią Papierów Wartościowych oraz Mennicą Państwową w realizacji planów produkcji banknotów i monet czuwając zwłaszcza nad zapewnieniem odpowiedniego poziomu jakości znaków pieniężnych. 11. Departament Licencji Bankowych wykonuje zadania związane z udzielaniem licencji na podjęcie działalności bankowej oraz sprawowaniem nadzoru właścicielskiego w bankach z udziałem kapitału NBP. W szczególności departament rozpatruje wnioski i formułuje opinie dotyczące wyrażenia zgody na utworzenie banków komercyjnych i spółdzielczych, oddziałów oraz przedstawicielstw banków zagranicznych. Rozpatruje ponadto wnioski dotyczące nadania bankom uprawnień dewizowych, udzielania zezwoleń spółkom prawa handlowego na wykonywanie niektórych czynności bankowych oraz zmian statutów banków. Zadania departamentu obejmują także przygotowywanie opinii w sprawie utworzenia za granicą banków o kapitale polskim bądź z jego udziałem, projektowanie jednolitych zasad numeracji banków i ich jednostek organizacyjnych oraz prowadzenie zbiorów podstawowych danych ewidencyjnych o bankach. 12. Departament Dewizowy wykonuje zadania związane z kształtowaniem, wraz z innymi jednostkami organizacyjnymi, polityki dewizowej państwa oraz jej realizacją, a także kontrolą dewizową w zakresie czynności obrotu dewizowego dokonywanych przez osoby krajowe i zagraniczne. W szczególności do zakresu działania departamentu należy: projektowanie przepisów dotyczących ustalania i stosowania kursów złotego w stosunku do walut obcych, trybu dokonywania transakcji kupna-sprzedaży walut obcych między bankami a NBP, warunków prowadzenia działalności gospodarczej polegającej na obrocie walutowym między bankami a NBP, sprawowanie kontroli dewizowej w odniesieniu do banków oraz innych osób krajowych i zagranicznych, które uzyskały zezwolenie dewizowe, obsługa klientów oraz jednostek organizacyjnych w zakresie interpretacji przepisów dewizowych. 13. Departament Operacji Zagranicznych zarządza rezerwami dewizowymi i dokonuje operacji walutowych oraz kupna-sprzedaży złota na rynkach międzynarodowych. Projektuje przepisy normujące wykonywanie operacji zagranicznych przez banki i przedsiębiorstwa oraz inne jednostki organizacyjne. Ustala ponadto codziennie kurs złotego w stosunku do walut obcych. Kolejnym zadaniem departamentu jest prowadzenie obsługi telekomunikacyjnych dyspozycji w międzynarodowym obrocie płatniczym i bankowym pomiędzy NBP a bankami zagranicznym za pomocą systemu SWIFT, a także prowadzenie systematycznej analizy międzynarodowego rynku pieniężnego i dokonywanie oceny standingu finansowego banków i innych instytucji, z którymi NBP prowadzi operacje finansowe; 14. Departament Międzynarodowych Instytucji Finansowych wykonuje zadania związane ze współpracą Polski z międzynarodowymi instytucjami bankowymi oraz współpracą NBP z zagranicznymi instytucjami finansowymi i organizacjami międzynarodowymi. Do obowiązków departamentu należy ponadto zarządzanie kredytami zaciągniętymi przez NBP oraz obsługa bankowa kredytów zaciągniętych, za granicą przez rząd Rzeczypospolitej Polskiej Departament zajmuje się całokształtem zagadnień związanych z współpracą gospodarczą i handlową z krajami, z którymi Polska posiada umowy o rozliczeniach clearingowych. Ważnym zadaniem departamentu jest koordynacja działań prowadzonych przez NBP w celu dostosowania polskiego systemu bankowego do wymogów Unii Europejskiej, zarówno w sferze legislacyjnej, jak i podmiotowo-strukturalnej. 15. Departament Informatyki - do zakresu działalności departamentu należy kierowanie całokształtem przedsięwzięć projektowych i wdrożeniowych w dziedzinie zastosowania informatyki w NBP oraz sprawowanie nadzoru nad przebiegiem tych prac W szczególności departament zajmuje się: opracowywaniem długo- i krótkookresowych planów rozwoju informatyki, opiniowaniem wniosków departamentów i realizacją decyzji kierownictwa Banku, dotyczących zakupu sprzętu informatycznego i oprogramowania, wdrażaniem, konserwacją i eksploatacją systemów informatycznych telekomunikacyjnych, służących do transmisji danych, doradztwem i organizowaniem szkoleń w zakresie informatyki w NBP. i 16. Departament Technologii Bankowej realizuje zadania związane z wytyczaniem kierunków rozwoju oraz wdrażaniem w NBP zabezpieczeń systemów teleinformatycznych i ochrony danych. Opracowuje zasady elektronicznego obiegu dokumentów i środków płatniczych, prowadzi prace związane z automatyzacją czynności bankowych na bazie nowoczesnych systemów elektronicznych. Koordynuje działalność mającą na celu kompleksową normalizację technologii bankowych i standaryzację dokumentów w Narodowym Banku Polskim. 17. Departament Administracji -- do obowiązków departamentu należy całokształt spraw związanych z funkcjonowaniem zaplecza ogólno administracyjnego oraz gospodarką środkami własnymi i funduszami oraz nieruchomościami pozostającymi w dyspozycji NBP. Departament zajmuje się ponadto sprawami ochrony tajemnicy państwowej i służbowej oraz bezpieczeństwem Banku, a także działalnością socjalną na rzecz pracowników centrali NBP. Z działalnością Departamentu Administracji powiązana jest działalność, wyodrębnionej pod względem ekonomicznym, jednostki organizacyjnej pod nazwą Zakład Usług Gospodarczych. W strukturze organizacyjnej NBP znajduje się ponadto na specjalnych prawach Generalny Inspektorat Nadzoru Bankowego (GINB). Zgodnie z ustawą o NBP jest to organ wykonawczy Komisji Nadzoru Bankowego. GINB jest powoływany przez Prezesa NBP w uzgodnieniu z Ministrem Finansów. Szczegółowy tryb działania GINB-u określa regulamin uchwalony przez Komisję Nadzoru Bankowego większością głosów w obecności wszystkich członków Komisji. Do zadań GINB-u należy wykonywanie czynności nadzoru nad działalnością banków, a w szczególności: badanie zgodności działania banków z przepisami ustawy Prawo bankowe, innymi przepisami bankowymi, statutem i udzieloną licencją; ocena wypłacalności i płynności płatniczej oraz wyników ekonomicznych osiąganych przez banki; badanie zabezpieczenia i terminowości spłaty kredytów i pożyczek; dokonywanie oceny sytuacji finansowej banków. Do zadań GINB-u należy przeprowadzanie kontroli na miejscu w bankach oraz opracowywanie odpowiednich zaleceń. GINB przygotowuje projekty decyzji podejmowanych przez Komisję Nadzoru Bankowego w sprawie: ustanowienia zarządu komisarycznego w banku; likwidacji banku; zawieszenia działalności banku oraz wniosku o ogłoszenie jego upadłości; określenia warunków i trybu przejęcia banku przez inny bank; ustanowienia kuratora nadzorującego wykonanie programu uzdrawiającego przez bank. Do zadań GINB należy także przygotowywanie okresowych analiz i ocen systemu bankowego, zwłaszcza z punktu widzenia jego stabilności. W strukturze organizacyjnej NBP, niezależnie od departamentów, działają stałe komitety utworzone dla rozwiązywania szczególnie ważnych, międzydepartamentalnych zagadnień. Na prawach komitetu funkcjonują: Komitet Koordynacyjny Operacji Otwartego Rynku; Komisja wyznaczająca audytorów przeprowadzających badania finansowe banków; Międzyresortowy Zespół przy Prezesie NBP, zajmujący się zagadnieniami leżącymi na styku działalności NBP i innych organów państwowych. W strukturze organizacyjnej NBP działa 39 oddziałów okręgowych, z reguły zlokalizowanych w większych miastach wojewódzkich oraz 10 oddziałów (w pozostałych województwach) o skromniejszym zakresie działalności. Do najważniejszych zadań oddziałów okręgowych należy zapewnienie obsługi bankowej budżetu państwa, wykonywanie funkcji nadzoru bankowego, kontroli dewizowej, administrowanie majątkiem NBP, zasilanie banków komercyjnych i ich oddziałów w pieniądz gotówkowy, sporządzanie sprawozdań, zwłaszcza dla przygotowania bilansu płatniczego, oraz wykonywanie funkcji statystyczno-analitycznej12. Rysunek 1. Schemat organizacyjny NBP 12 Baka W., Bankowość ..., s. 121-129 Źródło: Informator Narodowego Banku Polskiego, Departament Komunikacji Społecznej NBP, Warszawa 2003, s. 22 1.6. Wpływ NBP na funkcjonowanie gospodarki Głównym celem działalności NBP sformułowanym w ustawie o NBP z 1989 r. było umacnianie polskiego pieniądza. Zapis ten interpretowano jako obowiązek walki z inflacją czego dowodem było wyszczególnienie tego celu w „Założeniach polityki pieniężnej” – dokumencie przygotowywanym corocznie przez NBP i przedkładanym do zatwierdzenia Parlamentowi. Czymś zupełnie nowym dla polskiego banku centralnego było kształtowanie warunków gospodarczych. W okresie socjalizmu bowiem o wszystkim decydowała partia rządząca. Na samym początku NBP wprowadził dodatnią realną stopę procentową. Od połowy lat 70-tych stopy procentowe były ujemne i sprzyjało to rosnącemu popytowi na pieniądz. Podwyżki stóp procentowych z początku lat 90-tych okazały się mało efektywne, ponieważ ex post stopy procentowe do 1993 r. były ujemne. Biorąc dodatkowo pod uwagę niedorozwój ówczesnego rynku finansowego bank centralny stosował takie narzędzia jak ustalanie dolnej wysokości stóp depozytowych, górnej wysokości stóp kredytowych oraz limitów ilościowych udzielanych kredytów. Od 1993 r. podstawowym instrumentem NBP stały się operacje otwartego rynku. Główną ideą takiej polityki był wzrost podaży pieniądza wynikający z potrzeb rozwijającej się gospodarki. NBP nie chciał również dopuścić do tworzenia się zatorów płatniczych. Z roku na rok realizacja założonych celów stawała się coraz trudniejsza. Wynikało to z wysokiej niepewności co do istniejących w gospodarce powiązań przyczynowo-skutkowych oraz z błędów w ocenie efektywności instrumentów polityki monetarnej. Niemożliwym było również jednoczesne osiąganie celów monetarnych i podtrzymywanie stałego kursu walutowego. NBP nie zawsze był niezależny w podejmowaniu decyzji co do wyznaczonych celów monetarnych. Istniejące prawo obligowało NBP do przedstawienia Rządowi opracowywanych corocznie „Założeń polityki pieniężnej”. Dokument ten musiał być potem zatwierdzony przez Sejm. W praktyce stwarzało to możliwość wprowadzania do dokumentu przez Komisje Parlamentarne zmian i oddziaływania w ten sposób na ustalanie krótkookresowych celów polityki monetarnej. Niezależność banku centralnego w realizowaniu celów polityki pieniężnej była ograniczana w latach 1991-1994 zastępowaniem zapisu Ustawy o NBP „NBP może zakupić w roku budżetowym weksle wystawione przez Skarb Państwa na kwotę nie wyższą niż 2% planowanych wydatków” zapisem w ustawie budżetowej zobowiązującym NBP do zakupu od Ministerstwa Finansów na rynku pierwotnym skarbowych papierów wartościowych o określonej wartości. NBP miał duże trudności w wywieraniu wpływu na poziom akcji kredytowej banków. Przyczyny tkwiły we wspomnianych do końca 1993 r. realnych stopach procentowych ex post oraz w nadpłynności sektora bankowego. Podwyżki stóp refinansowych nie przekładały się na podwyżki stóp w bankach komercyjnych. Sprzyjało to w latach 1996-1997 ekspansji kredytowej i wysokiej dynamice popytu krajowego. Skuteczność kontroli monetarnej NBP była ograniczona przez dużą zmienność poszczególnych źródeł kreacji pieniądza. Trudności w zwalczaniu przez bank centralny inflacji wynikały także z faktu, iż wzrost cen był nie tylko efektem zjawisk monetarnych. Znaczący wpływ w tej materii miało np. urynkowienie cen. Mimo wszystko inflacja w tym okresie zachowywała tendencję spadkową. W latach 1996-1997 za cel operacyjny NBP przyjął wielkość pieniądza rezerwowego. Bank jednak nie posiadał wystarczającej kontroli nad źródłami kreacji pieniądza rezerwowego. Składa się na niego kredyt refinansowy, zadłużenie sektora budżetowego oraz rezerwy zagraniczne. Znaczenie pierwszego było znikome ze względu na wspomnianą nadpłynność finansową banków komercyjnych. NBP był zmuszony finansować budżet państwa na podstawie zastępowania przez Rząd zapisów w Ustawie o NBP, natomiast w warunkach obowiązującego systemu kursowego nie było możliwości kontroli rezerw zagranicznych. Istotnym elementem polityki monetarnej w latach 1990-1997 była kontrola kursu walutowego. Z dniem 1 stycznia 1990 r. kurs złotego został zamrożony na poziomie 9.500 złotych za dolara amerykańskiego. To posunięcie wyeliminowało proinflacyjny wpływ ewentualnej dewaluacji złotego na ceny dóbr importowanych oraz zahamowało ucieczkę od złotego na skutek wysokich oczekiwań inflacyjnych. Polityka sztywnego kursu walutowego w warunkach wysokiej inflacji doprowadziła do dużej aprecjacji złotego na początku lat 90tych. Wpłynęło to negatywnie na kształtowanie się salda obrotów bieżących. W 1995 r. na skutek wzrostu rezerw zagranicznych NBP dokonał zmian w polityce kursowej. Od tej pory wprowadzona została niepewność co do kształtowania się kursu złotego. Wyraźnie nastąpiło ograniczenie napływu do Polski kapitału spekulacyjnego. Z dniem 1 stycznia 1998 r. mocy prawnej nabrała Ustawa o Narodowym Banku Polskim. Wedle Ustawy podstawowym celem NBP jest utrzymanie stabilnego poziomu cen, przy jednoczesnym wspieraniu polityki gospodarczej Rządu, o ile to nie ogranicza podstawowego celu NBP. Został powołany także nowy organ NBP – Rada Polityki Pieniężnej, odpowiedzialny za coroczne ustalanie polityki pieniężnej. Polityka monetarna została wyłączona spod władzy Rządu i od tego momentu NBP nabył pełną niezależność decyzyjno-wykonawczą. We wrześniu 1998 r. w dokumencie „Średniookresowa strategia polityki pieniężnej na lata 1999-2003” została zaprezentowana oficjalna strategia celu inflacyjnego (BCI). Zadanie strategii polegało na obniżeniu inflacji na koniec 2003 r. poniżej 4%. Za podstawowy sposób realizacji polityki monetarnej przyjęto oddziaływanie na krótkookresowe stopy procentowe na rynku międzybankowym. Rok 1998 był pierwszym w okresie transformacji, w którym inflacja osiągnęła wartość jednocyfrową. Na koniec grudnia 1998 r. w porównaniu do grudnia 1997 r. wyniosła 8,6% i była znacznie niższa niż przyjęty cel inflacyjny – 9,5%. Na wynik, oprócz polityki pieniężnej miały wpływ szoki zewnętrzne jak spadek cen na rynkach światowych i tendencje deflacyjne w gospodarce światowej. Innymi wyzwaniami dla polityki monetarnej w 1998 r. była kontynuacja działań, które miały na celu zmniejszenie dysproporcji pomiędzy wzrostem popytu krajowego a krajową podażą. Była ona bowiem źródłem presji inflacyjnej i powiększania się deficytu obrotów bieżących bilansu płatniczego. W roku 1999 inflacja wykazała tendencję zwyżkową. Na koniec grudnia 1999 r. wyniosła 9,8% w stosunku do przewidywanego poziomu 6,6-7,8%. Przyczyn należy się doszukiwać w silnej presji kosztowej (wzrost cen ropy naftowej na rynkach światowych, wzrost podatku akcyzowego, deprecjajcja złotego, oligopolistyczna sytuacja w sektorze naftowym w Polsce). Na początku 1999 r. RPP obniżyła stopy procentowe na podstawie oczekiwań restrykcyjnej polityki fiskalnej. Wysoki deficyt budżetowy i wystąpienie szoków podażowych spowodowało w połowie 1999 r. zaostrzenie polityki pieniężnej. Roczny wskaźnik inflacji nie mógł być obniżony ze względu na opóźnienia w mechaniźmie transmisji monetarnej. Restrykcyjna polityka pieniężna była nadal utrzymywana w 2000 r. ze względu na ekspansywność polityki fiskalnej. Dzięki temu od sierpnia 2000 r. inflacja zaczęła spadać. Cel inflacyjny (5,4-6,8%) został osiągnięty w lutym 2001 r. W 2000 r. zakończono także proces uelastyczniania mechanizmu kursowego. Upłynnienie kursu miało za zadanie uczynić inflację elementem kanału stopy procentowej. Spadkowa tendencja inflacyjna utrzymywała się w ciągu 2001 r. Na koniec roku wyniosła 3,6% czyli poniżej założonego przez RPP poziomu (6-8%). Neutralna polityka monetarna była efektem sytuacji budżetu państwa. Przewidywanie wysokiego deficytu budżetowego w 2001 r. było główną przyczyną zachowania ostrożności w polityce pieniężnej. Dopiero po długich oporach RPP w pierwszym kwartale tego roku rozpoczęła stopniowo obniżać urzędowe stopy procentowe. Proces ten jest prowadzony do dziś. Redukcja stóp procentowych pomimo złego stanu finansów publicznych nie wywołała groźby nawrotu inflacji. Jednocześnie umacniający się kurs złotego oraz długotrwała recesja rynków eksportowych Polski nie przeszkadzały w poprawie salda obrotów bieżących13. Najważniejszym źródłem finansowania deficytu budżetowego w 2002 r. była emisja papierów skarbowych – obligacji (28,37 mld zł – 71% deficytu) i bonów (8 mld zł – 20% deficytu). Nastąpiła w ten sposób ewolucja struktury finansowania deficytu budżetowego, ponieważ w latach wcześniejszych stawiano w nadmiernym stopniu na przychody z prywatyzacji. Niewątpliwy wpływ na ten fakt miała postępująca stabilizacja pieniądza. Wygaszenie inflacji oraz perspektywa jeszcze większej stabilizacji w przyszłości ośmielały bank centralny do redukowania urzędowych, krótkoterminowych stóp procentowych i sprzyjały ogólnemu obniżaniu rynkowych stóp procentowych. Taka polityka monetarna zachęcała do wprowadzania papierów skarbowych na dłuższe terminy. Na polski rynek były Urbańska A., Polityka monetarna: współczesna teoria i analiza empiryczna dla Polski, Materiały i studia nr 148, 10/2002. s. 21-28 13 przyciągane lokaty zagraniczne, gdyż stopy procentowe były w Polsce w ostatnich latach wyższe niż gdzie indziej. Atrakcyjność inwestowania w polskie papiery dłużne z punktu widzenia rynków zewnętrznych wzrosła. Z jednej strony inwestorzy mogli korzystać z tymczasowego wyższego oprocentowania, natomiast z drugiej pojawiły się szanse na zyski kapitałowe związane z dającymi się przewidzieć wzrostami cen papierów (zwłaszcza o dłuższym terminie wykupu i stałym oprocentowaniu), dzięki obniżkom stóp procentowych w przyszłości. Te długofalowe tendencje zostały uwzględnione przy konstruowaniu budżetu na 2003 rok, gdzie źródeł finansowania deficytu upatrywano przede wszystkim w emisji obligacji skarbowych i bonów (50,6% jego wielkości)14. W opublikowanym przez kończącą swoją kadencję RPP dokumencie programowym pt. Strategia polityki pieniężnej po roku 2003 stwierdza się, że „w najbliższych latach w większym niż dotychczas stopniu zmiany stóp procentowych NBP i koszty utrzymania niskiej inflacji będą uzależnione od polityki fiskalnej i reform strukturalnych”. 14 Lutkowski K., Polska polityka monetarna dotychczas i w przyszłości, [w:] Ekonomista nr 4/2003, s. 438-445 2. System bankowy w Unii Europejskiej 2.1. Historia wybranych banków centralnych państw Unii Europejskiej 2.1.1. Narodowy Bank Austrii (Österreichische Nationalbank) Pierwszy bank centralny Austrii został utworzony w 1816 r. pod nazwą „Privilegirte Oesterreichische National-Bank” (Uprzywilejowany Bank Narodowy Austrii), którego głównym zadaniem było przywrócenie stabilnego systemu monetarnego, zrujnowanego na skutek wojny z Francją napoleońską. Panujący wówczas cesarz Austrii Franciszek I nadał Bankowi uprawnienie do wyłącznej emisji banknotów. Po utworzeniu w 1867 r. Cesarstwa Austro-Węgierskiego zmienił się status Banku. W 1878 r. został mianowicie przekształcony w „Bank Austro-Węgierski”. Na podstawie traktatu pokojowego z 1919 r. Bank ten został zlikwidowany. W 1923 r. utworzono Narodowy Bank Austrii (NBA), natomiast w 1924 r przeprowadzono kompleksową reformę monetarną. Jednostką pieniężną Austrii został szyling. Korony będące dotychczas w obiegu zostały wymienione na nowy pieniądz w relacji: 1 szyling = 10000 koron. Po przyłączeniu Austrii do Trzeciej Rzeszy w ramach tzw. Anschlussu (1938 r.) władze niemieckie wycofały z obiegu szylinga i wprowadziły niemiecką jednostkę pieniężną – reichsmarkę (1 reichsmarka = 1,5 szylinga) oraz przystąpiły do likwidacji Narodowego Banku Austrii. NBA wznowił swoją działalność w 1945 r. Na podstawie Ustawy Tymczasowej z 3 lipca 1945 r. statut Banku został dostosowany do szczególnych okoliczności, w jakich Austria znalazła się po zakończeniu drugiej wojny światowej (podział na strefy okupacyjne). Zadaniem priorytetowym NBA było przewrócenie szylinga austriackiego oraz zahamowanie nadmiernej emisji pieniądza, stwarzającej groźbę hiperinflacji. W listopadzie 1945 r. dokonano wymiany niemieckiej reichsmarki na szylinga w relacji 1:1. Każdy obywatel mógł z tego tytułu otrzymać w gotówce jedynie 150 szylingów. Reszta przekazywana była na rachunek o odroczonej dyspozycyjności. Ostatecznie sprawa została rozwiązana w ramach reformy walutowej z 1947 r., której jednym z istotnych posunięć było przejęcie nadmiaru pieniądza przez państwo, w celu dostosowania jego wielkości do podaży towarów i usług, tak aby – utrzymując równowagę rynkową – zapewnić stabilność cen. Na podstawie serii umów społecznych z różnymi grupami społeczno-zawodowymi uzgodniono zasady twardej polityki monetarnej, a zwłaszcza kształtowanie się relacji ceny – płace, co zapewniało stabilizację wartości szylinga. W ten sposób stworzone zostały podwaliny pod trwały rozwój gospodarczy Austrii. W 1955 r., po podpisaniu Traktatu Państwowego i odzyskaniu przez Austrię pełnej suwerenności (likwidacja stref okupacyjnych), parlament uchwalił Ustawę o Banku Narodowym, która nadała Bankowi nowy statut. Statut ten, po nowelizacji dokonanej w 1984 r., obowiązuje do dzisiaj15. 2.1.2. Narodowy Bank Belgii (Banque Nationale de Belgique (BNB)) Narodowy Bank Belgii (BNB) został utworzony w 1850 r. w następstwie kryzysu finansowo-pieniężnego, jaki miał miejsce dwa lata wcześniej. Podstawowymi funkcjami nowo utworzonej instytucji było uporządkowanie obiegu pieniężnego i oparcie emisji pieniądza na zdrowych zasadach oraz wspieranie finansowe rządu i inicjatyw gospodarczych poprzez kredyt dyskontowy. BNB od początku uzyskał prawo do wyłączności emisji banknotów, które było odnawiane w regularnych odstępach. Od początku spełniał także funkcje banku państwa. W okresie międzywojennym Narodowy Bank Belgii znacznie rozwinął swoją działalność w dziedzinie międzynarodowych stosunków i polityki walutowej. Na początku lat trzydziestych – w okresie załamania gospodarki i finansów – wystąpiła w Belgii tendencja tworzenia nowych instytucji w dziedzinie bankowości, takich jak: Instytut Dyskonta i Gwarancji, którego głównym zadaniem było udzielanie pomocy bankom znajdującym się w trudnościach, Komisja Bankowa, spełniająca funkcję nadzoru bankowego, oraz Centralny Urząd Kredytu Hipotecznego. Okoliczności te rzutowały na kształtowanie się profilu i zadań BNB. W 1936 r. BNB ustanowił swoje przedstawicielstwo w Wielki Księstwie Luksemburga, co zapoczątkowało proces tworzenia Belgijsko-Luksemburskiej Unii Ekonomicznej, w której BNB spełniał funkcje banku centralnego. Po drugiej wojnie światowej BNB – podobnie jak inne banki centralne – dostosował swoje funkcje i metody działania do nowych warunków, a zwłaszcza porządku monetarnego określonego przez układy z Bretton Wood w 1944 r. W 1988 r. uzyskał potwierdzenie bezterminowego prawa wyłączności emisji. Polityka emisyjna BNB wiązana była ściśle z polityką pieniężną, której celem było utrzymanie stabilności i wymienialności franka belgijskiego. Poczynając od daty utworzenia do dnia dzisiejszego, ustawa o BNB uległą wielokrotnie nowelizacji. Ostatnie, poważne zmiany miały miejsce w styczniu 1991 r., a ich 15 Baka W., Bankowość ..., s. 167-168 istota sprowadzała się do dostosowania prawa o banku centralnym Belgii do zasad Traktatu z Maastricht. Jeśli chodzi o struktury własnościowe, to Narodowy Bank Belgii od początku miał – i do tej pory zachował – formę spółki akcyjnej. Kapitał Banku wynosi obecnie 400 mln franków belgijskich, 50% kapitału należy do Skarbu Państwa, a pozostała ich część do inwestorów instytucjonalnych, przedsiębiorców i osób prywatnych. Akcje BNB są notowane na giełdzie. Jednakże jedynie akcje Banku znajdujące się poza Skarbem Państwa mogą być przedmiotem obrotu. Zgodnie z ustawą o BNB, podstawowe funkcje właścicielskie wobec Banku (np. w zakresie powoływania władz) spełnia państwo16. 2.1.3. Bank Hiszpanii (Banco de España) Pierwszą instytucją emisyjną Hiszpanii był Banco Nacional de San Carlos, utworzony w 1782 r. jako spółka akcyjna. W akcie założycielskim podkreślono, że jego głównymi celami będzie „zwalczanie lichwy oraz ułatwianie handlu” poprzez udzielanie pożyczek i dyskontowanie weksli, a także przez bezpośrednie podejmowanie działalności gospodarczej. Jednakże w istocie chodziło o ułatwienie pozyskania środków finansowych dla potrzeb Królestwa, które prowadziło nie kończące się wojny. Bank został obarczony dużym długiem państwowym. Bardzo szybko popadł w kłopoty. Starano się je rozwiązać na drodze przerzucenia skutków na udziałowców. Banco National de San Carlos przemianowany został w 1829 r. na Banco Español de San Fernando. Aby pokryć zobowiązania poprzednika – pomniejszono wielokrotnie wartość udziałów, z którymi dotychczasowi właściciele Banku San Carlos przystąpili do nowego banku. W 1847 r. nastąpiła fuzja banku Izabeli II z Bankiem San Fernando – dwóch banków komercyjnych posiadających przywilej emisyjny – w Nowy Hiszpański Bank Hiszpanii (Banco de España) i data ta uznawana jest za datę utworzenia banku emisyjnego (centralnego) w Hiszpanii. W 1874 r. Bank Hiszpanii uzyskuje formalne potwierdzenie wyłączności emisji banknotów, które w 1883 r. przestały być wymienialne na złoto. Pieniądz emitowany przez Bank Hiszpanii stał się pieniądzem fuducjarnym (powierniczym). Poczynając od 1913 r. Bank Hiszpanii prowadzi też działalność jako kredytodawca ostatniej instancji, wspomagając kredytowo banki komercyjne w przypadku trudności utrzymania przez nie niezbędnego poziomu płynności finansowej. W 1921 r. uchwalona zostaje pierwsza ogólna ustawa bankowa regulująca funkcje Banku Hiszpanii w nowych warunkach międzynarodowych. Bank zostaje wyposażony w 16 Baka W., Bankowość ..., s. 177-178 uprawnienia do działalności na rynku walutowym i prowadzenia polityki kursowej. Jego funkcje jako banku banków zostają umocowane w akcie prawnym. Kryzys ekonomiczny i finansowy na początku lat trzydziestych przyczynił się do nasilenia kontroli działalności Banku Hiszpanii przez rząd. Nowa ustawa bankowa z 1931 r. upoważniła Ministra Finansów do ustalania oficjalnej stopy procentowej oraz kursu walutowego. Mimo to, generalnie biorąc, rząd republikański utrzymał wcześniej obowiązujące zasady funkcjonowania Banku Hiszpanii. Istotne zmiany miały natomiast miejsce po upadku Republiki. Reżim generała Franco anulował w 1942 r. rządowe zadłużenie w Banku i doprowadził do daleko idącego podporządkowania jego działalności władzom centralnym. Formalnym tego potwierdzeniem była nowelizacja ustawy o Banku Hiszpanii z dnia 31 grudnia 1946 r., zgodnie z którą ustalanie stóp procentowych i kształtowanie polityki monetarnej, a także określanie metod jej realizacji przekazane zostało do kompetencji rządu. Dalsze ograniczenie autonomii Banku Hiszpanii nastąpiło przy okazji nacjonalizacji Banku w 1962 r. W uchwalonej ustawie modyfikującej status Banku stwierdza się wprost, że „Państwo hiszpańskie akceptując zasady rzetelności gospodarczej nie może przekazać władzy w dziedzinie kształtowania stosunków pieniężnych do banku emisyjnego, lecz efektywnie i systematycznie sprawować tę władzę za pośrednictwem Ministra Finansów; natomiast szczegóły realizacyjne mogą być powierzone Bankowi Hiszpanii”. W związku ze zmianą statusu, Bank został wyposażony w uprawnienia do sprawowania nadzoru nad instytucjami kredytowymi. Tendencja do podporządkowywania Banku Hiszpanii rządowi została zahamowana, a następnie odwrócona. W 1980 r. uprawnienia do powoływania gubernatora Banku zostały przekazane od Rady Ministrów do Króla Hiszpanii. Kolejny, zasadniczy krok na tej drodze został dokonany w 1994 r. poprzez uchwalenie ustawy o autonomii Banku Hiszpanii, dostosowującej system zarządzania polityką pieniężną do zasad określonych w Traktacie z Maastricht17. 2.2. Europejski Bank Centralny Europejski Bank Centralny (EBC) został założony 1.06.1998 r. we Frankfurcie nad Menem. Wchodzi on wraz z narodowymi bankami centralnymi wszystkich państw członkowskich w skład Europejskiego Systemu Banków Centralnych (ESBC). Statut ESBC i EBC jest załącznikiem do Traktatu z Maastricht. Wcześniejszym odpowiednikiem EBC i ESBC był Europejski Instytut Walutowy założony w 1994 r. również we Frankfurcie. 17 Baka W., Bankowość ..., s. 203-205 Natomiast EBC z narodowymi bankami centralnymi 12 państw, które przystąpiły do europejskiej unii monetarnej (EMU) tworzy Eurosystem. Głównym celem ESCB i EBC jest utrzymanie stabilności cenowej na rynku. Natomiast do ich głównych zadań należy: definiowanie i wprowadzanie polityki monetarnej we Wspólnotach, prowadzenie operacji wymiany walut, przechowywanie i zarządzanie oficjalnymi rezerwami walutowymi partycypujących państw członkowskich, promowanie sprawnego działania systemów płatności, przyczynianie się do sprawnej realizacji rozwiązań dotyczących rozważnego nadzoru nad instytucjami kredytowymi i stabilnością systemu finansowego. Postanowienia Traktatu dotyczące wspólnej polityki pieniężnej oraz zasad działalności ESBC odnoszą się w pełni jedynie do państw, które przystąpiły do EMU. W państwach, które nie przystąpiły do EMU, obowiązującym środkiem płatniczym jest pieniądz narodowy. Politykę pieniężną prowadzą samodzielnie narodowe banki centralne. EBS składa się z Rady Zarządzającej, Zarządu Wykonawczego i Rady Generalnej. Radę tworzą prezesi banków centralnych państw, które uczestniczą w Unii Monetarnej. Członkowie Rady muszą się spotykać co najmniej 10 razy w roku. Rada kształtuje politykę pieniężną EMU oraz wydaje decyzje niezbędne do wykonania statutowych zadań ESBC. Zarząd składa się z prezesa, wiceprezesa i czterech innych członków. Wszyscy oni są pracownikami pełnoetatowymi. Ich kadencja trwa 8 lat i nie jest odnawialna. Zarząd odpowiada za wprowadzenie w życie polityki pieniężnej ustalonej przez Radę i posiada prawo do udzielania wytycznych i instrukcji narodowym bankom centralnym państw należących do EMU. W skład Rady Generalnej wchodzi Prezes i Wiceprezes Zarządu EBC oraz szefowie banków centralnych wszystkich państw członkowskich UE bez względu czy przystąpiły one do EMU, czy też nie. Rada Generalna pełni funkcje doradcze i koordynacyjne, w tym zwłaszcza w odniesieniu do zagadnień związanych z rozszerzeniem EMU. Najistotniejszą funkcją EBC jest emisja pieniądza. Decyzje Banku wydawane są w formie rozporządzeń i decyzji publikowanych w Dzienniku Urzędowym Wspólnot Europejskich. EBC przedstawia również zalecenia i wyraża opinie. Traktat o Unii Europejskiej stanowi, że polityka pieniężna prowadzona zarówno przez EBC i narodowe banki centralne wszystkich państw członkowskich nie może być przedmiotem nacisków i wpływów ze strony władz Unii oraz rządów państw członkowskich i innych organów państwowych. ESBC posiada pełną niezależność zarówno w aspekcie instytucjonalno-personalnym (zasady powoływania władz ESBC, kadencyjność oraz warunki ich przedterminowego odwołania), funkcjonalnym (wyłączne prawo do kształtowania polityki pieniężnej oraz jej realizacji) oraz finansowym (zasady dotyczące gospodarki finansowej ESBC, podziału dochodów uzyskiwanych z tytułu realizacji zadań przez ESBC pomiędzy narodowe banki centralne, podział zysku netto EBC oraz postanowienia dotyczące sposobu kształtowania warunków pracy i płacy dla personelu EBC). W państwach, należących do Eurosystemu zasady dotyczące kształtowania polityki pieniężnej są jednolite. Począwszy od 1999 roku władze monetarne tych państw przekazały uprawnienia w dziedzinie tworzenia i realizacji polityki pieniężnej do ESBC. Od tego momentu ich rola w zakresie polityki pieniężnej została ograniczona wyłącznie do przygotowywania danych i prowadzenia prac analitycznych dotyczących funkcjonowania gospodarek narodowych. Przeprowadzone analizy są następnie wykorzystywane przez Radę Zarządzającą EBC do formułowania polityki pieniężnej. Do kompetencji władz monetarnych państw z Eurosystemu należy także uczestnictwo w realizacji tej polityki określonej przez EBC. Rządy tych państw powinny respektować niezależność EBC. Ich wpływ na decyzje Rady Zarządzającej może mieć jedynie charakter pośredni, pod warunkiem, że uczestniczą w powoływaniu prezesa narodowego banku centralnego, który wchodzi w skład Rady Zarządzającej. Państwa, które nie należą do EMU (Wielka Brytania, Dania i Szwecja): nie biorą udziału w kształtowaniu i realizacji polityki pieniężnej na obszarze EMU, nie uczestniczą w wypełnianiu innych funkcji ESBC, są reprezentowane tylko w Radzie Generalnej EBC mającej kompetencje doradcze i koordynacyjne, obowiązującym środkiem płatniczym nadal jest pieniądz narodowy, politykę pieniężną samodzielnie prowadzą narodowe banki centralne, w sposób niezależny od ESBC. Dotychczasowe władze monetarne w państwach Eurosystemu stały się obecnie ciałami analityczno-konsultacyjnymi w zakresie polityki pieniężnej18. Organizacja i funkcjonowanie banku centralnego w Unii Europejskiej i wybranych państwach europejskich, Rządowe Centrum Studiów Strategicznych, Warszawa 2002, s. 3-4 18 2.3. Unia Gospodarcza i Walutowa (EMU) 2.3.1. Początki europejskiej integracji gospodarczej i walutowej Koncepcje stworzenia w Europie unii walutowej sięgają połowy lat 80-tych XIX wieku. Francja utworzyła wtedy unię walutową z Belgią, Szwajcarią, Włochami, Grecją i Bułgarią, którą nazwano Łacińską Unią Walutową. Innym tego typu przedsięwzięciem była Skandynawska Unia Walutowa, powołana do życia pod koniec XIX wieku przez Szwecję, Danię i Norwegię. Obie unie dotrwały do pierwszej wojny światowej. Obecna nowa unia gospodarcza i walutowa w ramach Unii Europejskiej wydaje się być lepiej zaplanowana i znacznie bardziej stabilna niż jej poprzedniczki. Założyciele Wspólnot Europejskich wyszli z założenia, że tworzeniu wspólnego rynku i skutecznemu wdrożeniu wspólnych strategii musi towarzyszyć wspólna polityka gospodarcza i walutowa. Stopniowe tworzenie wspólnego rynku prowadzi do rosnącej zależności ekonomicznej pomiędzy państwami członkowskimi. Takie warunki utrudniają z kolei poszczególnym państwom członkowskim wprowadzanie elementów ich własnej polityki gospodarczej i monetarnej, wywierającej znaczny wpływ na partnerów ekonomicznych. W związku z powyższym pojawiła się konieczność zapewnienia, przynajmniej w pewnym stopniu, wspólnej płaszczyzny działania w dziedzinie polityki gospodarczej. Jednakże założycielom Wspólnot brakowało odwagi do wykonania decydującego kroku w kierunku stworzenia wspólnej polityki ekonomicznej prowadzącej do utworzenia unii gospodarczej i walutowej. Państwa członkowskie nie były przygotowane na zrzeczenie się suwerenności na rzecz WE w kwestiach polityki monetarnej, budżetowej i fiskalnej. W zamian określono wspólne cele krajowych polityk gospodarczych, zgodnie z którymi każde z państw zobowiązało się do realizacji celów związanych z zatrudnieniem, stabilnością cen, równowagą salda płatniczego i stabilnością waluty. Sześć państw-założycieli Wspólnot podjęło także decyzję o wzajemnej koordynacji wewnętrznej polityki gospodarczej w ścisłej konsultacji z instytucjami wspólnotowymi. Niezależnie od tego, odpowiedzialność za formułowanie i wdrażanie polityki gospodarczej pozostała w gestii poszczególnych państw. Wkrótce stało się oczywiste, że faktyczne postępy w sferze koordynacji polityk wewnętrznych nie sprostały oczekiwaniom. Mimo iż utworzenie unii gospodarczej i walutowej uważano za istotny cel z punktu widzenia konsolidacji integracji europejskiej, pozostał on niemożliwy do zrealizowania. 2.3.2. Geneza unii gospodarczej i walutowej Podczas „szczytu” haskiego w 1969 r., przywódcy państw WE podjęli decyzję o rozpoczęciu tworzenia unii gospodarczej i walutowej. Rada Ministrów oraz Komisja Europejska otrzymały polecenie ustalenia harmonogramu prac z uwzględnieniem kolejnych etapów realizacji całego przedsięwzięcia. Powołano do życia komitet pod przewodnictwem Pierre’a Wernera, premiera i ministra finansów Luksemburga. W październiku 1970 r. komitet przedstawił raport końcowy. Tzw. plan Wernera określał trzy etapy na drodze do utworzenia unii gospodarczej i monetarnej, przy czym etap końcowy miałby zostać zrealizowany w roku 1980, kiedy to krajowe instrumenty kontroli gospodarczej i monetarnej miałyby zostać przekształcone w instrumenty wspólnotowe. W 1971 r. Rada przyjęła szereg decyzji z mocą działania wstecznego od dnia 1 stycznia, otwierając tym samym drogę do realizacji pierwszego etapu unii gospodarczej i walutowej. Już w kwietniu 1973 r. Komisja przedstawiła Radzie sprawozdanie z realizacji etapu wstępnego. Państwa członkowskie nie osiągnęły prawie żadnych postępów w zakresie koordynacji polityk gospodarczych. Pod presją rosnącej inflacji i gwałtownych fluktuacji na międzynarodowych rynkach walutowych, państwa WE wolały uciekać się raczej do działań jednostronnych niż przyjąć wspólny kurs stwarzający szanse powodzenia w perspektywie średnioterminowej. Nad polityczną wolą poddania się wspólnej dyscyplinie i efektywnego wykorzystania środków wspólnotowych zapanowała chęć osiągnięcia zysków krótkoterminowych. Ponieważ drugi etap prac zaplanowano na luty 1974 r., Wspólnota podjęła ogromny wysiłek, aby utrzymać przyjęty uprzednio harmonogram tworzenia unii gospodarczej i walutowej. Próby te jednakże zawiodły i drugiego etapu wówczas nie uruchomiono. Został on zastąpiony przyjęciem szeregu jednorazowych środków służących poprawieniu i rozszerzeniu zestawu instrumentów do sterowania polityką monetarną i koordynacji polityk ekonomicznych. 2.3.3. Europejski System Walutowy Wspólnoty kontynuowały jednak prace wiodące do utworzenia unii gospodarczej i walutowej. Pod koniec lat 70. z inicjatywy kanclerza Niemiec Helmuta Schmidta i prezydenta Francji Giscarda d’Estaing stworzono Europejski System Walutowy (ESW). Jego powstanie nadało nowy wymiar współpracy walutowej w Europie. Celem Systemu było utworzenie w Europie strefy stabilizacji monetarnej, w możliwie jak największym stopniu wolnej od wpływu gwałtownych wahań kursowych. Niska stabilność kursów walutowych powodowała, że firmy europejskie obawiały się podejmowania szeroko zakrojonych, długoterminowych przedsięwzięć inwestycyjnych na rynkach innych państw WE i uniemożliwiała pełne wykorzystanie szans oferowanych przez Wspólny Rynek. W ramach ESW przyjęto założenie realizacji uzgodnionego celu stabilizacji wewnętrznej (cenowej) i zewnętrznej (kursowej) dzięki wprowadzeniu systemu stałych, lecz podlegających korekcie wskaźników stanowiących wytyczne oparte na różnorodnych mechanizmach interwencyjnych i kredytowych. Zobowiązania nałożone Systemem na państwa członkowskie i forma jego funkcjonowania doprowadziły do większej konwergencji polityk gospodarczych i monetarnych państw członkowskich, w związku z czym ogólnie przedsięwzięcie uznano za sukces. Wszystkie państwa członkowskie dołączyły do mechanizmu kursowego (Exchange Rate Mechanism – ERM), za pośrednictwem którego ustalono dwustronne kursy wymiany walut pomiędzy poszczególnymi krajami. Przewidziano możliwość wystąpienia wahań kursów każdej z walut, aczkolwiek bez możliwości jej wzmocnienia ani osłabienia wobec innych walut objętych mechanizmem kursowym o wartość przekraczającą 2,25%. Poza stworzeniem tego rodzaju mechanizmu kursowego, w ramach Europejskiego Systemu Walutowego stworzono także nową walutę ecu (European Currency Unit). Ecu było tzw. walutą koszyka, co ogólnie rzecz biorąc oznacza, że stanowiła ona średnią ważoną wszystkich walut ESW. Udział każdej z nich w ESW odzwierciedlał siłę gospodarczą danego kraju. Komisja codziennie ustalała dokładną wartość ecu w każdej walucie, a kursy walut do ecu publikowano w „Dzienniku Urzędowym Wspólnot Europejskich”. Ecu pełniła cztery podstawowe funkcje: jednostki odniesienia w mechanizmie kursowym, wskaźnika określającego ewentualne odchylenia jednej z walut od innych, jednostki obrachunkowej dla potrzeb transakcji w ramach mechanizmów interwencyjnego i kredytowego, jednostki rozliczania zadłużenia pomiędzy krajowymi organami odpowiedzialnymi za kwestie monetarne. Ecu używano także jako jednostki obrachunkowej dla potrzeb budżetu wspólnotowego, gdyż wszelkie obowiązujące opłaty, należności i kwoty zwrotów oraz inne wewnętrzne płatności w ramach Wspólnot denominowano i rozliczano w tej walucie. W ramach transakcji prywatnych zapewniała ona firmom, pracownikom i zwykłym obywatelom ochronę przed nagłymi wahaniami kursowymi. W sektorze bankowym korzystano z ecu jako z pełnowartościowej waluty europejskiej służącej obsłudze rachunków oszczędnościowych i kredytów na rachunkach bieżących klientów detalicznych i instytucjonalnych, ze szczególnym uwzględnieniem małych i średnich przedsiębiorstw oraz osób prowadzących działalność gospodarczą. Z transakcjami w ecu wiązano nadzieje, że efektem ostatecznym będzie możliwość korzystania z owej waluty w każdym państwie członkowskim jako z całkowicie akceptowalnej alternatywy dla walut krajowych. Optymistyczne prognozy zakładały, że postęp w kierunku unii gospodarczej i walutowej umożliwi obywatelom WE obrót banknotami i monetami ecu jako europejską walutą płatności za wszelkie nabywane towary czy usługi. 2.3.4. Droga do unii gospodarczej i walutowej W czerwcu 1988 r., przywódcy WE ponowili inicjatywę utworzenia unii gospodarczej i walutowej w ramach programu powołania Wspólnego Rynku. Rozważeniem form i sposobów realizacji tego celu miała zająć się specjalna komisja ekspertów pod kierunkiem przewodniczącego Komisji Jacquesa Delorsa. W ogłoszonym w kwietniu 1989 r. tzw. raporcie Delorsa opisano szczegółowo warunki, jakie powinny zostać spełnione, aby mogła powstać unia gospodarcza i walutowa, a także zaproponowano trzyetapowy plan realizacyjny. Raport ten został zatwierdzony na „szczycie” Wspólnot w czerwcu 1989 r. i przyjęty jako podstawa dalszych działań. Etap pierwszy: 1990-1993 Datę rozpoczęcia pierwszego etapu prac ustalono na lipiec 1990 r. (przy czym podkreślić należy, że wszelkich ustalonych terminów dotrzymano). Począwszy od tej daty usunięto wszelkie ograniczenia walutowe oraz w obszarze przepływów kapitałowych pomiędzy państwami członkowskimi (z małymi wyjątkami). Wprowadzono ściślejszą koordynację i wspólny nadzór polityk gospodarczych państw członkowskich; wzmocniono współpracę pomiędzy bankami centralnymi w ramach Komitetu Gubernatorów Banków Centralnych. Zaplanowane działania przebiegały zgodnie z harmonogramem przedsięwzięć integracyjnych, który przewidywał: a) utworzenie strefy wolnego handlu (brak opłat celnych w obszarze objętym integracją) – państwa należące do owej strefy zobowiązują się wycofać wzajemne opłaty celne i ograniczenia ilościowe obowiązujące uprzednio w ramach wymiany handlowej, z jednoczesnym utrzymaniem w mocy krajowych taryf celnych i oddzielnych polityk wobec państw trzecich; b) unię celną (brak opłat celnych w obszarze objętym integracją, wspólna taryfa celna) – członkowie unii zobowiązują się usunąć wszelkie bariery w przepływie towarów i wprowadzić wspólne taryfy celne, jak również standardową politykę handlową wobec partnerów zewnętrznych; c) wspólny rynek (brak opłat celnych w obszarze objętym integracją, wspólna taryfa celna, swobodny przepływ kapitału, usług i siły roboczej) – uczestnicy zobowiązują się zapewnić swobodę handlu nie tylko pod względem rodzaju towarów, lecz także pod względem czynników produkcji, wielkości kapitału oraz siły roboczej i usług; d) unię gospodarczą (brak opłat celnych w obszarze objętym integracją, wspólna taryfa celna, swobodny przepływ kapitału, usług i siły roboczej oraz harmonizacja polityki gospodarczej) – niezależnie od działań objętych poprzednimi etapami integracji, członkowie unii podejmują samodzielne decyzje w dziedzinie harmonizacji polityki gospodarczej (państwa członkowskie Unii Europejskiej sięgają po instrumenty koordynacji polityki monetarnej); e) pełną integrację gospodarczą (brak opłat celnych w obszarze objętym integracją, wspólna taryfa celna, swobodny przepływ kapitału, usług i siły roboczej oraz harmonizacja polityki gospodarczej i wspólnota polityki kursowej i monetarnej) – państwa znajdujące się na tym samym etapie wprowadzają standardową politykę gospodarczą i powołują organ ponadnarodowy, którego decyzje uznaje się za wiążące dla państw członkowskich Unii Europejskiej. Etap drugi: 1994-1998 Na mocy Traktatu o Unii Europejskiej z 1 stycznia 1994 r. ustalono tę datę jako rozpoczęcie drugiego etapu unii gospodarczej i walutowej. Jednocześnie Traktat formułował podstawy prawne wymagane dla realizacji końcowego etapu jej tworzenia. Zasadniczym celem tego etapu było zapewnienie szerokiej konwergencji polityk ekonomicznych państw członkowskich. W związku z tym Rada Europejska określiła wytyczne do polityki gospodarczej a państwa członkowskie zobowiązano do przedstawienia średniookresowych programów konwergencyjnych, z uwzględnieniem wszelkich środków polityki gospodarczej planowanych do wdrożenia w celu zapewnienia pełnego uczestnictwa owych państw w etapie końcowym tworzenia unii gospodarczej i walutowej, przy czym stabilność cen i dobrą kondycję finansów publicznych podkreślono jako kwestie priorytetowe. Państwa członkowskie, których politykę gospodarczą uznano za zagrażającą perspektywom utworzenia unii, można było poddać naciskom służącym przywróceniu do właściwego stanu ich polityk gospodarczych, na mocy odnośnych zaleceń wydawanych przez Radę Ministrów. Jako iż etap końcowy przewidywał utworzenie niezależnego Europejskiego Banku Centralnego, państwa członkowskie, w których bank centralny nadal podlegał wytycznym rządowym, zostały zobowiązane do przyjęcia rozwiązań ustawodawczych gwarantujących niezależność ich władz monetarnych podczas drugiego etapu. Ponadto we wczesnej fazie tego etapu powołano Europejski Instytut Monetarny (European Monetary Institute – EMI) z siedzibą we Frankfurcie nad Menem jako prekursora Europejskiego Banku Centralnego. EMI wykorzystał etap drugi w celu opracowania planów strategicznych i operacyjnych służących sformułowaniu jednolitej polityki monetarnej i ułatwieniu identyfikacji państw gotowych z gospodarczego punktu widzenia do wejścia w obszar jednolitej waluty. Podczas tego etapu po raz pierwszy padła, na madryckim „szczycie” w 1995 r., nazwa nowej waluty – euro. Etap trzeci: po 1999 r. Przed rozpoczęciem trzeciego etapu państwa członkowskie czekało z końcem 1996 r. trudny sprawdzian, podczas którego stwierdzono, które z nich spełniają ostre kryteria konwergencji, ustalone pod kątem uczestnictwa w strefie wspólnej waluty. Ustalono, że proces stopniowego wprowadzania do obrotu wspólnej waluty europejskiej powinien rozpocząć się nie później niż 1 stycznia 1999 r. Aby przejść do etapu trzeciego, państwa członkowskie UE musiały wypełnić następujące kryteria sformułowane w specjalnym dokumencie stanowiącym załącznik do Traktatu z Maastricht: roczny wskaźnik wzrostu cen w danym państwie członkowskim nie powinien przekraczać proporcjonalnej wartości 1,5% liczonej od średniej stopy inflacji dla trzech państw Unii Europejskiej o najlepszym tego rodzaju wskaźniku; wysokość średniej nominalnej długoterminowej stopy oprocentowania nie może przekraczać o więcej niż o 2 punkty procentowe proporcjonalnej średniej nominalnej stopy oprocentowania liczonej dla trzech państw Unii Europejskiej o najniższym rocznym wskaźniku inflacji; państwa członkowskie objęte mechanizmem cenowym Europejskiego Systemu Walutowego muszą przez okres przynajmniej dwóch lat utrzymać akceptowalny poziom wahań kursów wymiany własnej waluty do pozostałych walut unijnych; wysokość deficytu budżetowego nie może przekroczyć 3% PKB; wysokość zadłużenia publicznego nie może przekroczyć 60% PKB. Na skutek spełnienia powyższych kryteriów przez większość państw Rada Europejska mogła podjąć ostateczną decyzję o utworzeniu unii gospodarczej i walutowej, co nastąpiło zgodnie z planem 1 stycznia 1999 r. Do unii przystąpiło początkowo 11 państw członkowskich, bez Wielkiej Brytanii, Danii, Szwecji i Grecji. 2.3.5. Euro Euro to nowo utworzona waluta Unii Europejskiej, która stała się prawnym środkiem płatniczym w styczniu 1999 r. W 2002 banknoty i monety euro zastąpiły dotychczasowe waluty tych państw członkowskich Unii Europejskiej, które przystąpiły do strefy euro. Obecnie jest ich 12, ponieważ od 1 stycznia 2001 r. przystąpiła Grecja. Euro stało się jedynym prawnym środkiem płatniczym w owych państwach. Dysponują one wspólną walutą oraz jednolitą polityką gospodarczą i walutową. Ich „stare” waluty krajowe zostały na trwałe unieważnione i wycofane z obiegu. Etapy wprowadzania euro Wprowadzanie euro przebiegało w trzech podstawowych etapach: Etap A: przygotowania do Europejskiej Unii Walutowej (2 maja 1998 r. – 1 stycznia 1999 r.) określenie grona państw uczestniczących, ogłoszenie stałych kursów wzajemnej wymiany walut, przekształcenie Europejskiego Instytutu Monetarnego w Europejski Bank Centralny. Etap B: początek Europejskiej Unii Walutowej (1 stycznia 1999 r. – 1 stycznia 2002 r.) nieodwracalne powiązanie kursów wymiany euro z walutami krajowymi, wprowadzenie euro jako prawnego środka płatniczego dla potrzeb transakcji „księgowych”, przejęcie przez Europejski Bank Centralny odpowiedzialności za politykę monetarną w strefie wspólnej waluty, emisja w euro wszystkich nowych obligacji rządowych w państwach uczestniczących, natychmiastowe przejście na euro rynków pieniężnych, rynków walutowych i systemów rozliczeniowych, przechodzenie osób prawnych i fizycznych na stosowanie euro na zasadzie „bez przymusu, bez zakazu”. Etap C: wymiana waluty (1 stycznia 2002 r. – 1 lipca 2002 r.) pojawienie się po raz pierwszy banknotów i monet euro, istnienie walut krajowych równolegle z euro, wycofanie z obiegu walut krajowych, które przestają być prawnym środkiem płatniczym w ostatnim dniu powyższego okresu19. 2.4. Efekty gospodarcze po wprowadzeniu euro Euro sprzyja stabilizacji gospodarczej i dobrej koniunkturze w Europie. Przygotowując się do wprowadzenia wspólnej waluty, państwa UE ciężko pracowały nad umocnieniem swoich gospodarek. Narzuciły sobie tzw. kryteria zbieżności - niską inflację, deficyt budżetowy nie większy niż 3,6% PKB, dług publiczny nie większy niż 60%, stabilny kurs wymiany waluty w przeciągu dwóch lat poprzedzających wprowadzenie euro. A zatem już sam proces przygotowawczy był korzystny dla kondycji gospodarczej Europy. 19 Nowak B., Unia Gospodarcza i Walutowa Unii Europejskiej, Studia Europejskie 4/2000, s. 49-57 Niezależność banków centralnych oraz uczestnictwo w Europejskim Systemie Walutowym spowodowały, że jeszcze przed utworzeniem UGW inflacja w krajach członkowskich spadła do niskiego poziomu, nastąpiła daleko posunięta zbieżność narodowych stóp procentowych oraz stabilizacja kursów walutowych. Wraz z wprowadzeniem euro zostało wyeliminowane ryzyko kursowe, czyli niepewność co do kształtowania się kursów między walutami narodowymi Dwunastki, dzięki usztywnieniu kursów walutowych. Tym samym zredukowano koszty arbitrażu walutowego, czyli operacji hedgingowych (zabezpieczających) przed nadmiernymi wahaniami kursów walut. Powinno to pobudzać handel międzynarodowy, inwestycje i transakcje międzynarodowe, a także zachęcać spółki małej i średniej wielkości do wejścia na rynki obszaru euro. Należy pamiętać, że ryzyko kursowe dotyczące zmiany kursu złotego nadal pozostaje. Znacznej redukcji uległy także koszty transakcyjne związane z wymianą jednej waluty na inną, zwłaszcza w obrocie bezgotówkowym. Te korzyści znaczą jednak mniej niż ożywienie wspólnego rynku europejskiego i wzrost handlu, ale obniżają koszty działalności przedsiębiorstw i w rezultacie podwyższają ich efektywność. Przedsiębiorcy tracili także do tej pory na kosztach przewalutowania przekazu bankowego. Po wprowadzeniu euro Unia Gospodarczo Walutowa stała się jednolitym rynkiem, na którym wszystkie ceny wyrażone są w euro. Dzięki wyrównaniu cen firmy i konsumenci mogą porównywać dobra i usługi i wybierać najlepsze oferty, co z kolei przyczynia się do zmodyfikowania kanałów dystrybucji, w tym rozszerzania ich o sprzedaż wysyłkową i handel elektroniczny. Pod tym względem korzyści z wprowadzenia euro odczują również firmy nie związane z handlem międzynarodowym. Skutkiem wyrównania cen jest także nacisk na marże i ujednolicanie się cen w obrębie UGW, ponieważ coraz bardziej widoczne są różnice cenowe na dany produkt między poszczególnymi krajami członkowskimi. Wprowadzenie euro przyczyniło się do osiągnięcia tzw. przejrzystości cen pomiędzy krajami i regionami nie tylko dóbr i usług, ale także innych nominalnych wielkości np. podatków. Duże różnice między cenami tych samych produktów oznaczały rynkową nieefektywność, gdyż zmuszały konsumentów do straty czasu i energii na poszukiwanie miejsc, gdzie produkty są tańsze. Z momentem pojawienia się gotówki euro dużo łatwiej można podróżować po krajach unii walutowej - odpadła potrzeba wymiany jednej waluty narodowej na inną, co oznacza oszczędność czasu i pieniędzy. Dla przedsiębiorstw z obszaru UGW wprowadzenie euro ułatwia ekspansję na rynki krajów sąsiadujących, z uwagi na brak kłopotów z posługiwaniem się różnymi walutami narodowymi. Korzyścią samą w sobie jest przynależność do ugrupowania o tak wielkim potencjale gospodarczym jak UGW, która poza USA i Japonią zaliczana jest do największych potęg gospodarczych świata. Dzięki niskiej inflacji, niewysokim stopom procentowym gwarantowanym przez niezależny Europejski Bank Centralny, a także bezpośrednim efektom funkcjonowania euro (tj. łatwiejszemu dostępowi do tańszej siły roboczej, nowych rozwiązań technologicznych, nowych rynków zbytu) rośnie konkurencyjność firm ze strefy euro. Dzięki wspólnej walucie nastąpił rozwój i integracja europejskiego rynku kapitałowego. Wzrosła konkurencja na poszczególnych rynkach kapitałowych, między centrami finansowymi oraz między bankami i towarzystwami ubezpieczeniowymi. Na bardziej zintegrowanych rynkach finansowych UGW nasila się konkurencja między bankami europejskimi. W rezultacie firmom oferowane są zróżnicowane i atrakcyjne pod względem cenowym formy finansowania. Inwestorzy mogą wybierać z szerszego wachlarza papierów wartościowych po przystępniejszych cenach. Wszystko to prowadzi do optymalnej alokacji kapitału. Mimo, że minęły dopiero trzy lata istnienia euro już odnotowano gwałtowny wzrost emisji obligacji denominowanych w euro, głównie ze strony firm. Już w 1999 roku całkowita wartość papierów wartościowych denominowanych w euro dała temu rynkowi drugie miejsce na świecie wśród rynków obligacji. Od początku istnienia euro wzrasta wartość sprzedawanych obligacji denominowanych w euro. Początkowo wśród emitentów obligacji we wspólnej walucie przeważały instytucje finansowe, później pojawiały się firmy z innym branż. Świadczy to o dojrzewaniu rynku Unii Gospodarczej i Walutowej i upodobnianiu się go do rynku amerykańskiego, na którym przedsiębiorstwa z sektora finansowego maja 45% udział w emisjach, pozostałe 55% należy do przedsiębiorstw innych branż. Euro jest przedsięwzięciem nie tylko gospodarczym, ale i politycznym. Polityczne znaczenie nowej waluty przejawia się choćby w tym, że Irlandia postrzega euro jako instrument wzmacniający jej niezależność w stosunku do Wielkiej Brytanii. Wprowadzenie nowej waluty sporo kosztowało. Już sama produkcja banknotów i monet pochłonęła wielkie sumy. Ogromne koszty wiążą się również z przystosowaniem istniejących systemów informatycznych do nowej waluty, szkoleniem pracowników, przystosowaniem urządzeń, w których używana jest gotówka (bankomatów, automatów do sprzedawania towarów itp.), przewozem nowej waluty do banków i innych placówek. Jednak nie tylko zdaniem polityków, koszty te są mniejsze niż zyski, jakie wspólna waluta daje zarówno przedsiębiorcom, jak i zwykłym obywatelom. Oprócz korzyści gospodarczych mogą pojawić się także trudne do uchwycenia korzyści polityczno-społeczne20, 21. 2.5. Zmiana sposobu funkcjonowania systemów bankowych po przystąpieniu do Unii Europejskiej Jedną z podstawowych funkcji banku centralnego jest emisja pieniądza. Banki centralne państw, które przystąpiły w ramach UE do Europejskiej Unii Gospodarczej i Monetarnej (EMU) zatraciły swoją rację bytu. Nie oznacza to jednak, że banki te przestaną istnieć jako instytucje – tracą jednak swoje funkcje emisyjne banku centralnego. Razem z Europejskim Bankiem Centralnym (EBC) tworzyć one będą Europejski System Banków Centralnych. Prezesi narodowych banków centralnych (w istocie pozbawionych już samodzielnej roli banku centralnego) zasiadać będą w Radzie Zarządzającej EBC. Każdy członek Rady Zarządzającej posiada równy głos. Rozwiązanie takie daje oczywiście szczególną siłę przedstawicielom małych krajów. Liczbę członków obecnej Rady Zarządzającej z poszczególnych krajów (6 członków Rady Wykonawczej wg narodowości i 11 przedstawicieli banków narodowych w Radzie Zarządzającej) i rozkład głosów w przeliczeniu na liczbę mieszkańców poszczególnych krajów obrazuje poniższa tabela. W przyszłości kraje pochodzenia członków Rady Wykonawczej będą podlegać zmianom (choć wydaje się, że duże kraje będą naciskały na zachowanie tam swoich przedstawicieli). Należy także zaznaczyć, że członkowie Rady Zarządzającej powinni kierować się wspólnym interesem krajów członkowskich EMU. Tabela 2. Rozkład głosów w EMU w przeliczeniu na mieszkańca Kraj Austria Belgia Finlandia Francja Niemcy Irlandia Włochy Luksemburg Holandia Portugalia Hiszpania Liczba głosów Ludność na jeden głos 1 1 2 2 2 1 2 1 2 1 2 (w mln) 8,1 10,2 2,6 29,3 41,1 3,7 28,8 0,4 7,9 10,0 19,7 Źródło: Koronowski A., Konsekwencje wprowadzenia euro, Informacja nr 640, Biuro Studiów i Ekspertyz 1998 20 21 Sokołowska E., Przegląd zagadnień związanych z wprowadzeniem euro, http://www.money.pl/pieniadze/euro/korzysci/ W państwach należących do EMU będzie prowadzona jednolita polityka pieniężna. Stwarza to poważne wyzwania nie tylko ze względu na potencjalnie odmienne w tym względzie potrzeby poszczególnych krajów EMU w wyniku różnych stanów koniunktury, lecz również z powodu zróżnicowanej wrażliwości gospodarek poszczególnych krajów na zmiany polityki pieniężnej. Wynika to z odmiennej wagi kredytu bankowego wśród instrumentów finansowych, różnych proporcji kredytu o zmiennej i stałej stopie oprocentowania, czy wreszcie różnym wzrostom bankowych stóp procentowych w różnych krajach w odpowiedzi na ten sam wzrost stopy procentowej banku centralnego. Rynek pieniężny i kapitałowy każdego kraju posiada własną specyfikę. Dobranie właściwych narzędzi i zastosowanie ich z odpowiednią siłą może zatem być szczególnie trudne w odniesieniu do całego obszaru EMU, wymagać będzie zapewne zebrania doświadczeń przez EBC, a prowadzona polityka może przynosić skutki inne od oczekiwanych22. Banki centralne państw należących do UE charakteryzują się różnym stopniem niezależności politycznej i ekonomicznej. Pod pojęciem niezależności politycznej rozumie się możliwość podejmowania decyzji co do ostatecznego celu polityki pieniężnej, jakim może być stopa inflacji bądź poziom aktywności gospodarczej. Niezależność polityczna określana jest m. in. przez procedurę mianowania członków zarządu, relacje między władzami banku centralnego a rządem oraz formalno-prawny zakres odpowiedzialności banku centralnego. Natomiast pod pojęciem niezależności ekonomicznej rozumie się swobodę wyboru narzędzi (instrumentów) służących realizacji celów. Niezależność ekonomiczna określana jest m. in. przez możliwość wpływania przez rząd na wielkość kredytów zaciąganych w banku centralnym oraz naturę instrumentów pieniężnych znajdujących się pod kontrolą banku centralnego. Należy przy tym zaznaczyć, że duża (mała) niezależność polityczna nie oznacza automatycznie dużej (małej) niezależności ekonomicznej. Oba rodzaje niezależności są bowiem skorelowane zarówno dodatnio, jak i ujemnie. Bank centralny Niemiec jest wysoce niezależny zarówno ekonomicznie jak i politycznie. W Austrii, Danii, Francji, Belgii, Wielkiej Brytanii i Irlandii bank centralny jest wysoce niezależny ekonomicznie, ale niska jest jego niezależność polityczna. Odwrotna jest sytuacja banku centralnego we Włoszech. Natomiast banki centralne Grecji, Hiszpanii i Portugalii charakteryzują się niską niezależnością polityczną i ekonomiczną. 22 Koronowski A., Konsekwencje wprowadzenia euro, Informacja nr 640, Biuro Studiów i Ekspertyz 1998 3. Narodowy Bank Polski po przystąpieniu do Unii Europejskiej 3.1. Kryteria zbieżności gospodarczej Polska, starając się o uzyskanie członkostwa w UE, ma świadomość, iż - zgodnie z tzw. kryteriami kopenhaskimi - oznacza to jednocześnie uczestnictwo w Unii Gospodarczej i Walutowej (UGW). W momencie przystąpienia do UE nowe państwa członkowskie, w tym Polska, zyskają status tzw. państwa członkowskiego objętego wyłączeniem (Member State with a derogation), tzn. będą uczestniczyć w III etapie UGW przy jednoczesnym stosowaniu waluty krajowej. Nowe kraje członkowskie przyjmą jednolitą walutę natychmiast po spełnieniu tzw. kryteriów zbieżności z Maastricht, o ile Komisja Europejska uzna to spełnienie za trwałe i długookresowe. Jak wynika z powyższego, wypełnienie kryteriów zbieżności gospodarczej jest z jednej strony warunkiem, z drugiej natomiast - wymierną korzyścią. Oznacza bowiem włączenie Polski w struktury gospodarcze UE, a tym samym zdrową i stabilną gospodarkę rynkową - tak jak w państwach członkowskich UE. Gospodarka polska będzie musiała dostosować się do wymogów gospodarczych UE, tj. przestrzegać surowych wskaźników gospodarczych. Ponadto, stabilność gospodarcza będzie musiała zostać utrzymana w perspektywie długookresowej, co oznacza konieczność prowadzenia odpowiedniej polityki gospodarczej, a w szczególności polityki pieniężnej nastawionej na stabilność cen i polityki fiskalnej opartej na dyscyplinie finansów publicznych. Osiągnięcie przez Polskę zdrowej i stabilnej gospodarki oznaczać będzie w praktyce niską inflację, niskie stopy procentowe, równowagę budżetową państwa (niewielki deficyt lub nadwyżkę), rozsądne granice długu publicznego itd. Niska inflacja i niskie stopy procentowe to z kolei sprzyjające warunki dla trwałego i zrównoważonego wzrostu gospodarczego. Korzyści z prowadzenia polityki gospodarczej nastawionej na spełnienie kryteriów zbieżności odczuwane są w Polsce już obecnie. Jeżeli chodzi o poziom inflacji, to konsekwentne prowadzenie przez bank centralny anty inflacyjnej polityki pieniężnej umożliwiło przejście od stanu hiperinflacji (na przełomie lat 80-tych i 90-tych) do inflacji jednocyfrowej (pod koniec lat 90-tych). Gwarantem dalszego prowadzenia polityki antyinflacyjnej jest NBP, który na mocy Konstytucji RP zobowiązany został do dbania o wartość polskiego pieniądza, a jego podstawowym celem jest - zgodnie z ustawą o NBP utrzymanie stabilnego poziomu cen. W dokumencie „Średniookresowa strategia polityki pieniężnej na lata 1999-2003” Rada Polityki Pieniężnej uznała, iż celem prowadzonej polityki będzie obniżenie inflacji poniżej 4% do 2003 r. Nie jest to bynajmniej stan docelowy, gdyż zgodnie z oficjalnym stanowiskiem Europejskiego Banku Centralnego „stabilność cen" oznacza roczny wzrost cen niższy niż 2%. Wypełnienie przez Polskę kryterium zbieżności gospodarczej dotyczącego stabilności cen oznaczać będzie niski poziom inflacji i jednocześnie niski poziom stóp procentowych, które obecnie są w Polsce znacznie wyższe niż w państwach UE. Obniżanie stóp procentowych (do poziomu porównywalnego z poziomem państw członkowskich) oznaczać będzie dla sektora bankowego niższą cenę pieniądza na rynku, a tym samym konieczność obniżenia oprocentowania kredytów, a w konsekwencji także depozytów. To z kolei powinno doprowadzić w ostateczności do zmniejszenia rozpiętości między oprocentowaniem kredytów i depozytów, która jest w polskim sektorze bankowym znacznie większa niż w sektorach bankowych UE. Jeżeli chodzi o kryterium zbieżności dotyczące kursu walutowego, to wymaga ono m.in. włączenia złotego na okres co najmniej 2 lat do europejskiego Mechanizmu Kursowego (ERM 2). W „Średniookresowej strategii polityki pieniężnej na lata 1999-2003” uznano, że zostanie to poprzedzone okresem stosowania w pełni płynnego kursu walutowego, co pozwoli trafniej zbliżyć rynkowy kurs złotego do kursu równowagi przed jego ponownym usztywnieniem w ramach ERM 2. System płynnego kursu walutowego został wprowadzony po okresie stopniowego rozszerzania dopuszczalnego pasma wahań kursowych i zmniejszania tempa kroczącej dewaluacji od 12 kwietnia 2000 r. W systemie ERM 2 złoty będzie powiązany sztywnym parytetem z euro, a kurs złotego będzie mógł wahać się w stosunku do tego parytetu w określonym przedziale. Rezultatem dążenia do spełnienia kryterium zbieżności gospodarczej dotyczącego kursu walutowego było wspomniane upłynnienie kursu złotego. Oznacza ono dla polskiego sektora bankowego zwiększenie ryzyka dotyczącego operacji finansowych, z uwagi na fakt, iż przestał istnieć dotychczasowy przedział dopuszczalnych wahań kursu złotego wokół kursu centralnego, a bank centralny nie ma obowiązku interweniować w obronie kursu. Z drugiej strony, ryzyko kursowe zostanie najpierw ograniczone (po włączeniu złotego do mechanizmu ERM 2), a następnie (po wprowadzeniu euro w Polsce) zostanie ono wyeliminowane podobnie jak obecnie w strefie euro. Jeżeli chodzi o kryteria fiskalne, to zarówno poziom długu publicznego, jak i deficytu budżetowego były w ostatnich latach systematycznie obniżane. Stosunek państwowego długu publicznego do PKB w 1999 r. wyniósł 44,4% (w tym zadłużenie Skarbu Państwa 42,8%), a w 2000 r. - odpowiednio 42,1% i 39,8%. Powyższe wartości nie przekraczały ani progu ostrzegawczego ustalonego w ustawie o finansach publicznych (50%), ani limitu przewidzianego w Konstytucji RP (60%), Deficyt budżetowy w 1999 r. wyniósł natomiast około 2,7% PKB, w 2000 r. - około 2,8% PKB, a w 2003 r. Zgodnie z rządową „Strategią finansów publicznych i rozwoju gospodarczego - Polska 2000-2010” finanse publiczne miały zostać zrównoważone. Jednak według ostatnich prognoz23 dług publiczny w 2004 r. wzrośnie z 51,5% PKB w 2003 r. do 54,8%. Celem obecnego rządu jest niedopuszczenie do przekroczenia w bieżącym roku progu 55% i 60% w 2005 oraz 2006 r. Planowany deficyt budżetowy powinien wynieść 5,3%. Przytoczone dane nie napawają więc optymizmem w kontekście wejścia Polski do strefy euro w jak najszybszym czasie. Należy jeszcze dodać, że w praktyce polskie i wspólnotowe wskaźniki nie są w pełni porównywalne ze względu na nieco odmienną metodologię ich obliczania. Te rozbieżności mają jednak zostać wyeliminowane jeszcze w okresie przedczłonkowskim. 3.2. Funkcje i rola NBP Celem NBP w latach 2002-2004 jest: osiągnięcie stabilności monetarnej, osiągnięcie stabilności systemu finansowego, inicjowanie i prowadzenie badań naukowych, działalność edukacyjna, poprawa obsługi klienta, usprawnienie zarządzania Bankiem. Pierwsze dwa cele dotyczą podstawowej funkcji NBP związanej z jego działaniem jako centralny bank państwa. Badania naukowe mają dopomóc w podejmowaniu trafnych decyzji zapewniających stabilność monetarną oraz stabilność systemu finansowego. Osiągnięcie tych celów jest wyznaczone przez proces integracji Polski z Unią Europejską, przy czym zależy zarówno od uwarunkowań zewnętrznych (dynamiki gospodarki światowej, tempa globalizacji) jak i wewnętrznych (skali nadpłynności w sektorze banków komercyjnych w Polsce, kształtu polityki fiskalnej, przebiegu reform strukturalnych). Kolejność realizacji poszczególnych zadań oraz dobór środków służących ich wykonaniu wynikają zarówno z konieczności spełniania formalnych zobowiązań nałożonych na NBP (np. gotowość do członkostwa w Europejskim Systemie Banków Centralnych), jak i z przyjętego tempa dostosowywania się do wybranych standardów stosowanych w innych instytucjach (np. budżetowanie). 23 Nowakowska A., Każdy szarpie budżet po kolei, [w:] Gazeta Wyborcza nr 20/4534, s. 27 Przystąpienie Polski do UE zobowiąże NBP do wykonywania zadań wynikających z członkostwa w ESBC. Z dniem uzyskania członkostwa w UE NBP wejdzie bowiem w skład ESBC, a dopiero z momentem pełnego uczestnictwa w UGW (tj. po wprowadzeniu euro w Polsce) - w skład tzw. Eurosystemu. Do tego czasu NBP będzie bankiem centralnym państwa, które pozostaje poza UGW. Przepisy regulujące funkcjonowanie NBP powinny zatem zostać zharmonizowane z Traktatem oraz ze Statutem ESBC i EBC jeszcze w okresie przedczłonkowskim, zwłaszcza w kwestii niezależności banku centralnego. Należy podkreślić, że już obecnie zagwarantowany został wysoki poziom niezależności NBP dzięki Konstytucji RP (z 2 kwietnia 1997 r.) i ustawie o NBP (z 29 sierpnia 1997 r.). Realizacja wymagań związanych z przystąpieniem NBP do ESBC i EBC wiąże się przede wszystkim z koniecznością osiągnięcia przez NBP gotowości do gromadzenia i przekazywania do EBC - zgodnie z określonymi standardami - danych statystycznych, w tym: dostosowania metodyki i zakresu badań statystycznych prowadzonych na potrzeby polityki pieniężnej do wymagań EBC, osiągnięcia zgodności z wymaganiami EBC oraz EUROSTATu w zakresie statystyki bilansu płatniczego w powiązaniu z międzynarodową pozycją inwestycyjną. Przyszłe członkostwo Polski w Unii Gospodarczej i Walutowej będzie zobowiązywało NBP do prowadzenia prac nad: dostosowaniem instrumentów polityki pieniężnej do standardów ESBC, dostosowaniem prognozowania makroekonomicznego do praktyki ESBC. Dodatkowo w NBP będą kontynuowane prace dotyczące dostosowania działalności inwestycyjnej w zakresie zarządzania rezerwami dewizowymi do standardów ESBC. W ramach ESBC NBP będzie analizował gospodarki krajów Europy Środkowo-Wschodniej oraz prowadził kampanię informacyjną na temat Unii Gospodarczej i Walutowej. NBP będzie musiał dostosować instrumenty polityki pieniężnej do standardów EBC. Z chwilą wejścia Polski do Unii Gospodarczej i Walutowej dostosowanie będzie musiało być pełne. Dostosowanie będzie obejmowało następujące płaszczyzny: instrumenty rynku pieniężnego i procedury realizacji polityki pieniężnej zgodne z wymogami EBC, zasady rezerwy obowiązkowej (oprocentowanie środków rezerwy obowiązkowej, obniżenie stopy rezerw obowiązkowych z 4,5% do 2%, ustalenie stopy rezerwy obowiązkowej 0% od środków pochodzących z transakcji sprzedaży papierów wartościowych z przyrzeczeniem odkupu (repo) oraz od pozyskanych środków z terminem wymagalności powyżej 2 lat, pomniejszenie kwoty wyliczonej rezerwy wymaganej dla każdego banku o określoną stałą kwotę (lump-sum), ujednolicenie okresu utrzymywania rezerwy obowiązkowej ze standardami EBC, naliczanie rezerwy według danych bilansowych na ostatni dzień miesiąca; obecnie w NBP rezerwę nalicza się według stanów dziennych). system refinansowania banków (rozszerzenie puli papierów wartościowych stanowiących zabezpieczenie kredytu technicznego, co zwiększy potencjalną kwotę kredytu postawioną do dyspozycji banków, umożliwienie składania dokumentów dotyczących kredytu lombardowego i technicznego drogą elektroniczną, co przyspieszy dostęp do kredytu i wyeliminuje obieg dokumentów papierowych) Członkostwo Polski w Unii Gospodarczej i Walutowej będzie oznaczało wprowadzenie nowej waluty – euro. W momencie pojawienia się jej w krajach UE od 1 stycznia 2002 r. na banki komercyjne nałożono następujące obowiązki: wypłacanie z rachunku walutowego, przewalutowanego przez bank z waluty narodowej na euro, gotówkę w przypadku lokaty na każde żądanie (a vista) oraz w terminie zapadalności w przypadku lokaty terminowej, dokonywanie transakcji kupna/sprzedaży euro za polską walutę, wymiana banknotów i monet państw „12" - za wymianę banki mogły pobierać prowizję. Wymiany walut narodowych można było dokonywać także w kasach NBP. Ich skup odbywał się do 31 grudnia 2002 r. Po tym okresie waluty narodowe można było odsprzedać tylko bankom komercyjnym. Okres przyjmowania walut przez banki komercyjne do inkasa oraz cena rozliczeń zależała od decyzji poszczególnych banków. NBP po 31 grudnia 2002 r. przestał skupować waluty od osób fizycznych, zaś do końca 2003 r. będzie prowadził skup gotówkowej postaci walut narodowych od banków komercyjnych, z którymi zostaną podpisane umowy skupu. NBP mając to na uwadze wprowadzenie w Polsce euro zajmie się realizacją następujących zadań: przygotowanie monet euro ze stroną narodową oraz zapewnienie dostaw znaków pieniężnych euro w ilościach niezbędnych dla zachowania płynności rozliczeń gotówkowych na terenie Polski, opracowanie logistyczne procesów związanych z dystrybucją waluty euro oraz sprawnego wycofywania z obiegu i zniszczenia waluty narodowej, przygotowanie odpowiednich regulacji prawnych dotyczących wymiany waluty narodowej na euro. NBP dostosuje działalność inwestycyjną w zakresie zarządzania rezerwami oraz metodykę i zakres badań statystycznych realizowanych na potrzeby polityki pieniężnej do standardów banków europejskich, które należą do ESBC. NBP będzie musiał dokonywać zestawień danych bilansu płatniczego i przekazywać je do EBC oraz EUROSTAT-u. Już obecnie Polska jako kraj kandydujący jest zobligowana do wspomnianych praktyk. Prognozowanie makroekonomiczne, które obejmuje mały strukturalny model inflacji, mały strukturalny model mechanizmu transmisji monetarnej, model równowagi ogólnej dla polskiej gospodarki, rozwijanie stochastycznych metod prognozowania NBP będzie musiał dostosować do standardów EBC. Standardy EBC w zakresie statystyki monetarnej będą wymagały od NBP wprowadzenia koncepcji monetarnych instytucji finansowych. Jest to grupa podmiotów przekazujących do banku centralnego dane, stanowiące podstawę wyliczenia agregatów pieniężnych wykorzystywanych w analizach zjawisk pieniężnych. Integracja europejska, w tym integracja walutowa, umożliwi także współudział NBP w decyzjach EBC, a tym samym w kształtowaniu polityki (w szczególności pieniężnej i kursowej) na szczeblu ponadnarodowym. Dotyczy to zarówno członkostwa w UE (i w ESBC), jak też w UGW (i w Eurosystemie). Uczestnictwo w ESBC oznacza bowiem, że Prezes NBP stanie się członkiem Rady Generalnej EBC, natomiast po wejściu do Eurosystemu - członkiem Rady Zarządzającej EBC. Z uwagi na zakres kompetencji, uczestnictwo w Radzie Generalnej daje wprawdzie niewielki wpływ na politykę EBC, ale już uczestnictwo w Radzie Zarządzającej umożliwia wpływ prawdziwie realny24. 3.3. Próba określenia korzyści i kosztów dla polskiego systemu bankowego i gospodarki Włączenie Polski do Unii będzie prowadzić w wymiarze makroekonomicznym do: obniżenia stopy procentowej, aprecjacji złotego, wzrostu kapitalizacji i monetyzacji gospodarki, ewolucji obciążeń fiskalnych i deficytu budżetowego, 24 Plan działalności Narodowego Banku Polskiego na lata 2002-2004, Warszawa 2003, s. 5-19 zmiany struktury zatrudnienia oraz wzrostu wydajności pracy, mogących powodować wzrost bezrobocia25. Prowadzenie odpowiedniej polityki gospodarczej powinno zaowocować wysokim tempem wzrostu gospodarczego, wysokim poziomem inwestycji i zatrudnienia oraz wzrostem poziomu dobrobytu społecznego. Na rynku krajowym zostanie wzmocniona konkurencja, która wymusi przyspieszoną restrukturyzację firm. Dzięki temu procesowi wzrośnie ich wydajność. Polska po przystąpieniu do UE zostanie włączona do mechanizmu kursowego ERM2. W ten sposób ulegnie stabilizacji kurs złotego wobec euro. W pierwszych latach po integracji aprecjacja złotego połączona z bardziej agresywnymi strategiami rynkowymi korporacji ponadnarodowych wytworzy sytuację, w której import będzie przewyższał eksport. Dynamika polskiego eksportu poprawi się w latach 2010-2014. Najprawdopodobniej, według szacunków rządu i NBP w 2008 r. Polska przystąpi do strefy euro, chociaż ze względu na trudności w wypełnianiu kryteriów konwergencji proces ten może ulec opóźnieniu o rok. Przewiduje się, że złoty będzie wymieniany na euro na poziomie 4 zł za euro. Nieodwracalnie ustabilizuje się kurs walutowy, a inflacja na trwałe powinna się wtedy utrzymywać na niskim poziomie. Zaczną się obniżać rezerwy dewizowe. Dla polskich przedsiębiorstw euro stanie się walutą wszelkich płatności, rozliczeń i kontraktów, w których mogą być zaciągane kredyty, jak również emitowane instrumenty dłużne. Stworzy to polskim przedsiębiorstwom nowe możliwości zaopatrywania się w kapitał. Inwestorzy na eurorynku szukają okazji do zróżnicowania swych portfeli pod wzglądem geograficznym, a zainteresowani wyższą rentownością inwestycji są skłonni kupować papiery o niższych ocenach. Z drugiej strony, polscy przedsiębiorcy muszą się liczyć ze zwiększoną konkurencją ze strony firm Eurolandu, które są zmuszone do większej innowacyjności, nie mogąc już powiększać swej konkurencyjności drogą dewaluacji waluty krajowej. Na wprowadzeniu euro skorzystają więc przedsiębiorstwa, dzięki możliwości ograniczenia ryzyka kursowego oraz zmniejszeniu kosztów prowadzenia i zarządzania rachunkami bankowymi. Inaczej przedstawia się sytuacja banków, które, niestety, trochę stracą oraz nie będą już zarabiać na różnicach kursowych i prowizjach przy wymianie walut. Euro oznacza także łatwiejszy wybór zagranicznych dostawców i odbiorców. Prościej jest porównywać ich oferty, ponieważ są wyrażone w tej samej walucie. Wprowadzenie euro Nowak A., Ryć K., Żyżyński J., Stabilizujące i destabilizujące skutki integracji gospodarki polskiej z Unią Europejską - ujęcie monetarne, [w:] Studia Europejskie nr 4/1997, Centrum Europejskie Uniwersytetu Warszawskiego, s. 4 25 dla przedsiębiorstw będzie atrakcyjną walutą pożyczkową, gdyż stworzy się możliwość łatwiejszego pozyskiwania kapitału. Wzrośnie popyt na obligacje przedsiębiorstw, jak również na obligacje manipulacyjne, gdyż są one bardziej rentowne od obligacji rządowych. Obniżenie stóp procentowych, rosnące transfery unijne, większa skłonność kapitału krajowego i zagranicznego do inwestycji pobudzą poziom popytu inwestycyjnego (w latach 2005-2007 będą rosły w tempie 12-14%). Spadek ryzyka kursu walutowego i niska inflacja połączona ze spadkiem deficytu sektora publicznego i deficytu obrotów bieżących sprawi, że Polska stanie się państwem stabilnym gospodarczo. W latach 2005-2007 przewiduje się, że wzrost gospodarczy wyniesie nieco powyżej 5% rocznie. W kolejnych dwóch latach nastąpi jego przyśpieszenie. W latach 2008-2010 ze względu na zmniejszenie tempa wzrostu popytu krajowego oraz rozczarowanie społeczne efektami polskiego członkostwa spadnie dynamika spożycia poniżej 4%, inwestycji poniżej 7%, natomiast wzrostu PKB do około 4%. Deficyt obrotów bieżących będzie kształtował się na poziomie 4% PKB. Od 2011 r. Polska wejdzie na ścieżkę przyspieszonego wzrostu gospodarczego co związane będzie z poprawą stopnia konkurencyjności oraz ze wzrostem jakości i wielkości majątku produkcyjnego. Dojdzie do wzrostu dynamiki PKB powyżej 5%. Zostanie zredukowany deficyt obrotów bieżących do poniżej 4% PKB. Członkostwo w UE będzie się wiązało z uiszczaniem składek na rzecz unijnych instytucji. Na początku jednorazowo zostanie wpłaconych około 13 mln euro (5% polskiej subskrypcji kapitałowej) na poczet EBC. Pozostałe 95% (około 250 mln euro w cenach z 1999 r.) zostanie przelane w 2008 r., w momencie wejścia Polski do Unii Gospodarczej i Walutowej. Jak szacują holenderscy eksperci26 w latach 2007-2013 Polska stanie się największym beneficjentem netto w relacjach z budżetem UE. W ramach funduszy strukturalnych i Funduszu Spójności Polska może otrzymać nawet 63,11 mld euro w postaci transferów. W 2004 r. PKB na 1 mieszkańca będzie stanowić 21% średniego PKB Unii w obecnym kształcie (UE-15) według bieżących kursów walutowych. Do roku 2014 PKB na mieszkańca powinno osiągnąć poziom 31% średniego UE-15 w tym okresie (według bieżących kursów walutowych). Wnioski 1. Ustawa o Narodowym Banku Polskim, która weszła w życie 1 stycznia 1998 roku zakłada autonomiczność krajowego banku centralnego od poczynań rządowych. Bilans korzyści i kosztów przystąpienia Polski do Unii Europejskiej – prezentacja wyników prac polskich ośrodków badawczych, Urząd Komitetu Integracji Europejskich, kwiecień 2003, s. 36 26 Pomimo tego organy odpowiedzialne za realizację polityki fiskalnej wciąż starają się ingerować w poczynania Rady Polityki Pieniężnej. 2. Wejście Polski do Unii Europejskiej oznacza włączenie Narodowego Banku Polskiego do Europejskiego Systemu Banków Centralnych, a po wprowadzeniu euro do Eurosystemu. NBP zachowa autonomię wobec poczynań rządu krajowego, ale straci na rzecz centralnej instytucji bankowej Unii, bowiem instrumenty polityki pieniężnej będą musiały zostać dostosowane do standardów ESBC. 3. W interesie Polski jest jak najszybsze wejście kraju do Eurosystemu, ponieważ wiąże się to z większym wpływem na unijną politykę pieniężną. Uczestnictwo w ESBC jest równoznaczne z wejściem Prezesa NBP do Rady Generalnej Europejskiego Banku Centralnego, natomiast uczestnictwo w Eurosystemie to członkostwo Prezesa w Radzie Zarządzającej EBC. Realny wpływ na poczynania EBC posiada Rada Zarządzająca. 4. Po akcesji Polski do struktur unijnych NBP będzie nadal aktywnie współuczestniczył w spełnieniu kryteriów zbieżności z Mastricht, tak aby było możliwe jak najszybsze wprowadzenie euro. Działania NBP będą polegały na prowadzeniu polityki antyinflacyjnej oraz obniżaniu stóp procentowych do poziomu unijnego. Pełnej realizacji kryteriów konwergencji zostaną w najbliższych latach podporządkowane działania krajowego banku centralnego. 5. Wprowadzenie przez Polskę nowej waluty będzie oznaczać dla NBP przyjęcie nowych zadań związanych m. in. z przygotowaniem monet euro ze stroną narodową, przygotowaniem regulacji prawnych wymiany na euro, niszczeniem starych banknotów. 6. Konsekwencją wejścia Polski do strefy euro będzie ustabilizowanie kursu walutowego, trwałe obniżenie inflacji oraz zmniejszenie się rezerw walutowych. Na ograniczeniu ryzyka kursowego skorzystają przede wszystkim przedsiębiorstwa, a stracą banki, które nie będą mogły zarabiać na różnicach w kursie. Firmy będą miały większe możliwości w pozyskiwaniu kapitału, a dostęp do zagranicznego stanie się łatwiejszy. Obligacje przedsiębiorstw będą bardziej rentowne niż rządowe. Polska w wyniku przyjęcia nowej waluty ma szanse stać się krajem stabilnym gospodarczo. 7. Wprowadzenie euro oznacza również korzyść dla konsumentów. Mogą oni łatwiej porównywać oferty producentów wyrażone w tej samej walucie, a tym samym dokonywać trafniejszych wyborów. Następstwem jednolitej waluty jest bowiem wyrównanie cen. Znika także konieczność wymiany walut podczas podróży po krajach Wspólnoty. Streszczenie Transformacja polskiej gospodarki, której początki datuje się na przełom lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych była ze staraniami o przyjęcie do Unii Europejskiej. Zmianie ulegał każdy aspekt życia gospodarczego, w tym również sektor bankowy i sposób działania Narodowego Banku Polskiego. Dwukrotnie ulegała zmianie Ustawa o NBP, w 1989 i 1997 roku, bank centralny stał się niezależny wobec rządu. Po wejściu Polski do UE NBP został włączony do Europejskiego Systemu Banków Centralnych i obecnie są czynione starania o jak najszybsze wejście do Eurosystemu i przyjęcie nowej waluty euro. W tym celu Polska musi wypełnić kryteria zbieżności z Maastricht. Nakłada to na NBP obowiązek prowadzenia polityki antyinflacyjnej i obniżania stóp procentowych do poziomu unijnego.
