Ścieżki karier kobiet i mężczyzn w nauce i ich uwarunkowania

Renata Siemieńska
Ścieżki karier kobiet i mężczyzn w nauce
i ich uwarunkowania
Stosunkowo niewiele jest kobiet w nauce, zwłaszcza w pewnych
dyscyplinach. Co jest powodem?
• Czy naukowiec jako zawód tradycyjnie męski jest broniony
przez instytucje badawcze i uniwersytety, czyli innymi słowy nie
przyjmuje się kobiet czy przyjmuje się je i promuje bardzo
niechętnie (bariery instytucjonalne)?
• Czy kobiety nie chcą robić karier naukowych uważając, że nie
mają szans na sukces w zawodzie, który pod wielu względami jest
specyficzny i uważany często za męski (bariery kulturowe)?
• Czy kobiety szczególnie stronią od nauk ścisłych oraz
inżynierskich,
gdyż
podzielają
pogląd
niejednokrotnie
formułowany, że kobietom brak zdolności do matematyki, fizyki, a
więc nie mają co liczyć na sukces w tych dziedzinach (bariery
indywidualne związane z płcią)?
Indywidualne predyspozycje
• Wyniki uzyskiwane przez dziewczęta i chłopców w
międzynarodowym badaniu PISA prowadzonym przez OECD,
powtarzanym w ostatnich kilku latach w wielu krajach,
pokazują, że obecnie dziewczęta i chłopcy w wieku 15 lat
uzyskują podobne wyniki. Oznacza to, że sytuacja zmieniła się
znacząco w ciągu ostatnich 50 lat, gdy różnice w osiągnięciach
były nieporównanie większe.
• Wyobrażenia o odpowiedniości pewnych karier są kreowane, a
co najmniej wzmacniane przez określone oddziaływanie
środowiska społecznego.
• Wpływ szkoły oddziaływującej na kształtowanie różne sposoby.
Różnice biologiczne czy konflikt ról kulturowo zdefiniowany
• Czy istnieją różnice pomiędzy krajami w sposobie definiowania
zawodu naukowca jako mniej lub bardziej nieprzyjaznego dla kobiet, a
więc wymagającego przełamania większych barier przez te kobiety,
które jednak zdecydują się na jego wykonywanie?
• Jaką rolę odgrywa kontekst instytucjonalny, które zapewnia pomoc
kobietom (rodzinom) w łączeniu pracy zawodowej i obowiązków
rodzinnych?
• Czy mobilność naukowców, związana z systemem poszukiwania
nowych pracowników jest bardziej przyjazna dla kobiet czy
korzystniejszy jest system wewnątrz instytucjonalnej promocji?
Międzynarodowe badania (World Values Survey) nad wartościami i
koncepcjami społecznych ról kobiet (Inglehart, Norris 2003) pokazują,
że nie ma prostej korelacji pomiędzy liczbą kobiet zajmujących wyższe
pozycje w świecie nauki a wartościami i koncepcjami społecznych ról
kobiet. W Portugalii i Polsce odsetki kobiet profesorów należą do
najwyższych w Europie i są równie wysokie jak w Finlandii, choć
koncepcje ról kobiet są w nich zdecydowanie odmienne.
Studia przesądzają o możliwych typach karier –
• W okresie 1990–2005 liczba studiujących kobiet wzrosła
pięciokrotnie, liczba mężczyzn – czterokrotnie. Już w 1990 roku
kobiety stanowiły ponad połowę przypadku wszystkich typów
studiów z wyjątkiem studiów dziennych.
• W połowie lat 90. również na studiach dziennych było ich wśród
studiujących ponad 51% (w 2003 roku – 55%).
• Kobiety częściej niż mężczyźni wybierają krótsze typy
kształcenia, które z zasady uważa się za gorzej przygotowujące
do pracy zawodowej, a także w szkołach, które oferują mniejszy
wachlarz zawodów.
• Mimo zasadniczych zmian ilościowych struktura przyjęć do szkół
ze względu na płeć nie uległa zmianie w porównaniu z okresem
wcześniejszym.
• Od początku lat 90. procent kobiet na studiach
eksternistycznych, zaocznych i wieczorowych rósł i stał się
szczególnie wysoki w szkołach niepaństwowych.
Studia przesądzają o możliwych typach karier –
• Kierunki zaliczane do grupy technicznych i usług transportowych
nadal są silnie zmaskulinizowane. Kierunki już wcześniej bardzo
sfeminizowane, jak np. pedagogiczne i humanistyczne, nadal takimi
pozostały. Wyraźnie zwiększyła się liczba kobiet na kierunkach
związanych z biznesem i administracją oraz usługami dla ludności.
• W porównaniu z innymi krajami Europy Środkowo-Wschodniej
odsetek kobiet wśród absolwentów był w Polsce w 2001 roku wyższy
od średniej dla tego regionu i identyczny ze średnią, jeśli chodzi o
odsetek kobiet wśród osób mających stopień doktora.
• W ostatnich latach zwiększyła się ponad dwukrotnie liczba osób
studiujących na studiach podyplomowych. Ten sposób uzupełniania
wiedzy szczególnie często wybierają kobiety.
• W latach 1995–2003 nastąpił trzykrotny wzrost liczby doktorantów.
Zmieniły się również proporcje pomiędzy kobietami i mężczyznami.
Liczba kobiet wzrosła o 10% powodując, że stanowią około połowy
osób będących na studiach doktoranckich.
Kadra naukowa w szkołach wyższych i instytutach badawczych
Na początku lat 90. nakłady na naukę zmniejszyły się, ograniczając
możliwość
prowadzenia
badań
zwłaszcza
w
dziedzinach
eksperymentalnych, wymagających dużych środków finansowych.
Spadła też realna wartość wynagrodzeń osób zatrudnionych w nauce i
szkolnictwie wyższym, zmuszając je do podjęcia dodatkowej pracy
w szkolnictwie wyższym (wieloetatowość) lub w innych sektorach
gospodarki.
Podaż i popyt w nauce
(1) Autoselekcja studiujących, która polega na utrzymywaniu się
segmentacji rynku edukacyjnego (studiujących) według płci przy stałym
wzroście liczby studentów i studentek; proporcja kobiet wśród
studiujących nie przekłada się na proporcje kobiet zatrudnionych w
sektorze nauki;
(2) Autoselekcja pracujących w nauce: pogorszenie się sytuacji sektora
nauki (wynagrodzenia, środki na badania) powoduje odpływ mężczyzn i
wzrost liczby kobiet, czyniąc z nich „zwyciężczynie wśród pokonanych”
(Siemieńska 2000; 2001).
Zewnętrzny i wewnętrzny drenaż mózgów w szkolnictwie wyższym.
Sytuacja finansowa nauki w ostatnich latach oraz wcześniej – przed
1989 rokiem – represje stosowane wobec opozycji politycznej
prowadziły do dość licznej emigracji naukowców z Polski.. Osoby
emigrujące za granicę to najczęściej matematycy, informatycy,
biolodzy, fizycy i chemicy.
Jeszcze większe straty kadry naukowej powoduje wewnętrzny
drenaż mózgów (na polskim rynku pracy). Podczas gdy w latach 80.
wyrażał się utratą przez naukę 286 osób rocznie, to we wczesnych
latach 90. wynosił 1088 osób i dotyczył głównie ekonomii,
zarządzania, matematyki, informatyki, nauk społecznych, prawa
i biologii.
Efekt: „luka pokoleniowa”, obniżenie standardów.
Kobiety i mężczyźni w środowisku akademickim
Od połowy lat 90. wzrosła liczba osób legitymujących się tytułem
profesora, stopniem doktora habilitowanego oraz doktora, choć jest
to nieproporcjonalnie mało w stosunku do przyrostu liczby
studentów.
Doktoranci
W latach 1995–2003 nastąpił trzykrotny wzrost liczby doktorantów. w 2003 roku
stanowiły one około połowy osób będących na studiach doktoranckich
mężczyźni
kobiety
80
68
70
69
71
70
68
67
67
64
62
63
59
w%
60
40
32
30
31
29
30
32
33
33
36
38
37
41
58
42
55
45
55
45
53
47
20
0
1980 1985 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003
Rys. 6.2.6.R. Stopnie naukowe doktora nadane w latach 1980–2003 według płci
Źródło: 1980 – dane Ministerstwa Nauki, Szkolnictwa Wyższego i Techniki;
1985 – dane Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego;
1990 – dane Centrum Informacji Naukowej, Technicznej i Ekonomicznej;
1991–2002 – dane Ośrodka Przetwarzania Informacji (OPI);
za: Nauka i technika w 2002 roku, Warszawa: GUS 2004, s. 190;
2003 – Szkoły wyższe i ich finanse w 2003 roku, Warszawa: GUS 2004, s. 79.
W porównaniu z innymi krajami Europy Środkowo-Wschodniej odsetek kobiet wśród absolwentów w 2001 roku
był w Polsce wyższy od średniej dla tego regionu (65,9%, gdy średnia wynosiła 62,7%) i niemal identyczny ze średnią,
jeśli chodzi o odsetek kobiet wśród osób mających stopień doktora (41,6% w Polsce, gdy średnia wynosiła 41,1%)
mężczyźni
kobiety
90
79
80
79
72
74
73
73
75
70
71
71
71
73
68
w%
60
30
21
20
21
1980
1985
1990
28
26
27
27
25
1992
1994
1995
1996
1997
31
30
29
29
27
1998
1999
2000
2001
2002
32
0
2003
Rys. 6.3.2.R. Stopnie naukowe doktora habilitowanego nadane w latach 1980–2003 według
płci (%)
Źródło: 1980 – dane Ministerstwa Nauki, Szkolnictwa Wyższego i Techniki
1985 – dane Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego
1990 – dane Centrum Informacji Naukowej, Technicznej i Ekonomicznej
1992–2002 – dane Ośrodka Przetwarzania Informacji (OPI)
za: Nauka i technika w 2002 roku, Warszawa: GUS 2004, s. 191.
2003 – Szkoły wyższe i ich finanse w 2003 roku, Warszawa: GUS 2004, s. 79.
mężczyźni
kobiety
90
78
77
77
80
83
78
77
76
76
76
75
73
73
w%
60
30
22
23
1991
1992
23
20
17
22
23
24
24
24
25
27
27
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
0
1993
1994
1995
Rys. 6.3.3.R. Tytuły naukowe profesora nadane w latach 1991–2003 według płci (%)
Źródło: dane Kancelarii Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej, za: Nauka i technika w 2002 roku,
Warszawa: GUS 2004, s. 191; 2003 – Szkoły wyższe i ich finanse w 2003 roku, Warszawa: GUS
2004, s. 88.
kobiety zazwyczaj później uzyskują stopnie doktora i doktora habilitowanego, a szybciej tytuły
profesora w porównaniu z mężczyznami w poszczególnych dziedzinach. Osoby młodsze, badane
w 2001 roku, średnio biorąc, później uzyskiwały te stopnie, co można tłumaczyć sytuacją, w
jakiej znalazły się po 1990 roku nauka polska i osoby w niej zatrudnione
Promocje według dziedzin nauki
w%
Im wyższy stopień (czy tytuł naukowy), tym większe są różnice w liczbach promowanych kobiet i mężczyzn w poszczególnych dziedzinach pracy naukowej.
W latach 2000–2002, z wyjątkiem nauk inżynieryjnych i technicznych, różnice w
liczbie kobiet i mężczyzn uzyskujących stopnie doktora w poszczególnych latach nie
przekraczały kilku do kilkunastu procent.
Znacznie mniej kobiet we wszystkich dziedzinach uzyskało stopnia doktora
habilitowanego i tytułu profesora.
100
90
80
70
60
50
40
30
20
10
0
87
64
36
71
29
kobiety 2001r
mężczyźni 2001r
kobiety 2002r
mężczyźni 2002r
83
82
68
32
nauki
humanistyczne
mężczyźni 2000r
90
72
28
11
kobiety 2000r
34
75
66
10
nauki medyczne
72
59
41
39
18
nauki inżynieryjne
i techniczne
72
61
25
63
37
61
60
40
28
39
28
66
34
17
nauki
przyrodnicze
nauki rolnicze
nauki społeczne
Rys. 6.3.5.R. Stopnie doktora habilitowanego nadane w latach 2000–2002 według dziedzin
nauki i płci (%) Źródło: obliczenia OPI.
100
74
77
94
88
87
72
70
w%
75
50
26
23
30
28
25
12
6
66
34
kobiety 2000r
mężczyźni 2000r
kobiety 2001r
mężczyźni 2001r
kobiety 2002r
mężczyźni 2002r
77
64
36
13
23
75
25
71
29
70
30
80
68
32
68
60
40
32
67
33
20
0
nauki
humanistyczne
nauki
inżynieryjne i
techniczne
nauki medyczne
nauki
przyrodnicze
nauki rolnicze
nauki społeczne
Rys. 6.3.6.R. Tytuły profesora nadane w latach 2000–2002 według dziedzin
nauki i płci (%)
Źródło: obliczenia OPI.
Proporcje osób, którym nadano w latach 2000–2002 stopnie doktora
habilitowanego i tytuł profesora, były efektem wytworzonych dużo
wcześniej proporcji kobiet i mężczyzn w nauce, w poszczególnych
dziedzinach i typach uczelni w efekcie działania różnorodnych
czynników.
Kadra naukowa w szkołach wyższych
Tabl. 6.3.2. Kobiety w szkołach wyższych 1970–2004
Ogółem
Profesorowie
Docenci
Adiunkci
Asystenci
1970–1971
31
9
13
33
35
1980–1981
35
11
18
33
39
1985–1986
35
13
19
33
39
1988–1989
36
13
20
33
42
1989–1990
40
14
20
34
46
1990–1991
37
15
19
35
43
1996–1997
38
17
17
34
45
1998–1999
39
19
20
35
47
2003–2004
40
21
21
39
50
2004–2005
40
21
26
39
51
Źródło: Szkoły wyższe i ich finanse, 2000, 2003, Warszawa: GUS; Siemieńska 2000; niepubl. dane
GUS dla 2004/5.
Kadra naukowa w szkołach wyższych W Polsce i krajach UE
Najbardziej sfeminizowanymi uczelniami, jeśli chodzi o profesorów,
są akademie medyczne i uniwersytety, najmniej – techniczne szkoły
wyższe.
Odsetek kobiet wśród uczących w polskich szkołach wyższych jest
zbliżony do średniej w Unii Europejskiej , natomiast odsetek kobietprofesorów w Polsce należy do najwyższych; średnia dla krajów UE
wynosi 14%. We wszystkich typach szkół wyższych zwiększa się
odsetek kobiet .
PŁEĆ A EFEKTYWNOŚĆ NAUKOWA I BADAWCZA
Granty/stypendia
Liczba grantów uzyskanych w ciągu ostatnich 5 lat przed przeprowadzeniem
badań w2003 r. wśród profesorów i w 2005 roku wśród młodych naukowców w
wieku 30-40 lat.
Profesorowie (badania 2003)
N= 884
Źródło grantów:
Mężczyźni
Kobiety
Razem
Liczba
grantów
Liczba osób
Liczba
grantów
Liczba
osób
Liczba
grantów
Liczba
osób
Polskie instytucje
46
35
33
21
79
56
Zagraniczne instytucje
73
52
74
52
147
104
Międzynarodowe instytucje
33
23
35
24
68
47
Polskie instytucje
15
11 (3%)
27
20 (5%)
43
38
Zagraniczne instytucje
18
16 (4%)
55
42 (10%)
73
58
Międzynarodowe instytucje
10
9 (2%)
26
21 (5%)
36
35
Młodzi naukowcy (30-40 lat)
(badania 2005) N=871
Badaniami 2003 objęto 417 mężczyzn i 467 kobiet, ogółem 884 respondentów. Badaniami 2005 objęto 440
mężczyzn i 431 kobiet, ogółem 871 respondentów.
# Liczba grantów/stypendiów/kontraktów, które wiązały się z co najmniej 3- miesięcznym pobytem zagranicą.
PŁEĆ A EFEKTYWNOŚĆ NAUKOWA I BADAWCZA
Granty
• Wśród pracowników naukowych w wielu 30 do 40 lat z grantów
umożliwiających wyjazd zagranicę na 3 miesiące lub dłużej
mężczyźni korzystali znacznie częściej.
• Generalnie były to pojedyncze osoby z poszczególnych grup
dyscyplin naukowych.
• Wśród nich nie było ani jednej kobiety z fizyki, która miałaby
wsparcie polskich instytucji, ani jednej z medycyny (choć
równocześnie 9% mężczyzn pracujących w tej dziedzinie
wyjeżdżało)
• Wśród tych, którzy uzyskali grant lub kontrakt z instytucji
zagranicznych, ani jednej kobiety- w dziedzinie ekonomii,
medycyny czy specjalnościach inżynierskich, które dostałyby
grant/ kontrakt z instytucji międzynarodowych.
• Podobnie jak w przypadku starszej generacji, kraje w których
znajdują się instytucje, z którymi kooperują młodzi naukowcy to
Niemcy, Stany Zjednoczone, Francja.
PŁEĆ A EFEKTYWNOŚĆ NAUKOWA I BADAWCZA
Publikacje
• Wśród badanych młodych naukowców, 90% mężczyzn i 93%
kobiet nie miało w ciągu ostatnich dwóch lat żadnego artykułu
wydrukowanego w książce wydanej zagranicą
• Publikacje w czasopismach zagranicznych: 65% mężczyzn i 73%
kobiet nie miało ani jednej publikacji; średnia liczba publikacji
wynosiła w przypadku mężczyzn 1.2, a kobiet 0.9.
• Miejsce publikacji :naukowcy pracujący w naukach społecznych
często publikują w książkach, przedstawiciele innych dyscyplin
znacznie częściej w czasopismach naukowych (szczególnie dotyczy
to osób pracujących w dziedzinie biologii, fizyki, kierunków
rolniczych i medycyny).
PŁEĆ A EFEKTYWNOŚĆ NAUKOWA I BADAWCZA
Liczba publikacji w ciągu ostatnich dwóch lat (średnie)
Młodzi naukowcy
(badania 2005)
Profesorowie
(badania 2003)
Mężczyźni
N=440
Kobiety
N=431
Mężczyźni
N=417
Kobiety
N=467
Publikacje w Polsce
8.4
(8.3)
8.5
(10.2)
11.4
(13.9)
12,6
(20.2)
Publikacje zagranicą
1.4
(2.9)
1.0
(2.5)
4.64
(7.46)
3.43
(5.22)
Razem
9.8
(9.4)
9.5
(10.9)
16.0
(16.7)
16.1
(21.0)
W nawiasach SD
PŁEĆ A EFEKTYWNOŚĆ NAUKOWA I BADAWCZA
Kapitał kulturowy a liczba publikacji w ciągu ostatnich dwóch lat
(średnie)
Badanie 2005
Badanie 2005
Badanie 2003
Badanie 2003
Młodzi naukowcy
Młodzi naukowcy
Profesorowie
Profesorowie
Oboje rodzice z
wyższym
wykształceniem
Rodzice z innym
wykształceniem
Oboje rodzice z
wyższym
wykształceniem
Rodzice z innym
wykształceniem
M
N=130
K
N=106
M
N=310
K
N=431
M
N=60
K
N=66
M
(N=357
)
K
N=401
Publikacje w
Polsce
9.3
9.0
8.0
8.3
10.8
13.8
11.4
12.4
Publikacje
zagranicą
1.6
1.2
1.3
1.0
6.53
5.18
4.32
3.14
Razem
10.9
10.2
9.3
9.3
17.4
19.0
15.8
15.6
Liczba publikacji (średnia) Profesorowie według płci i wieku (badania 2003)
25
kobiety
21,2
19,5
20
15
17,5
mężczyźni
18,7
16,6
16,9
16,2
15,1
12,8
11,2
14,7
13,9
11,8
10
6,5
5
0
30-50 lat
51-55 lat
56-60 lat
61-65 lat
66-70 lat
71-75 lat
76+ lat
Liczba publikacji (średnia) Młodzi naukowcy (30-40 lat) według płci i wieku
(badania 2005)
14
11,9
12
10
8,4
11,8
8,8
8
kobiety
6
mężczyźni
4
2
0
30-35 lat
36-41 lat
MENTORING W ŚRODOWISKU AKADEMICKIM
Odsetek młodych naukowców, którzy uzyskali pomoc przełożonych,
kolegów, współpracowników (badanie 2005)
pomoc mężczyzn dla mężczyzn
70
60
60
pomoc mężczyzn dla kobiet
54
pomoc kobiet dla mężczyzn
wartości w %
50
40
43
39
34
pomoc kobiet dla kobiet
38
34
33
28
30
20
16
17
20
15
16
9
10
12
0
pomoc w pisaniu
artykułu/książki naukow ej
pomoc w otrzymaniu
grantu/stypendium
pomoc w uzyskaniu pozycji
akademickiej
pomoc w zorganizow aniu
pobytu naukow ego zagranicą
KONKLUZJE
Czy kobiety są dyskryminowane?
Jakie formy przybiera dyskryminacja?