Chronologia prawa rzymskiego

Prawo rzymskie - termin oznaczający najczęściej prawo starożytnego Rzymu, które rozwijało się od
czasów prawa zwyczajowego, aż do kodyfikacji Justyniana I Wielkiego (VI wiek n.e.). Prawo rzymskie
miało istotny wpływ na rozwój prawodawstwa europejskiego (tzw. recepcja prawa rzymskiego) w
postaci prawa powszechnego (ius commune) w średniowieczu, pandektystykę (usus modernus
pandectarum), która osiągnęła swoje apogeum w XIX wieku, a także na współczesną naukę, rozwijaną
jako przedmiot uniwersytecki.
Chronologia prawa rzymskiego
Historia prawa rzymskiego obejmuje podział na następujące okresy:




okres archaiczny od założenia Rzymu (około 753 p.n.e.) do pierwszej wojny punickiej - 264 p.n.e.
okres przedklasyczny od połowy III w.p.n.e. do końca republiki - 27 p.n.e.
okres klasyczny od początku pryncypatu do objęcia władzy przez Dioklecjana - 284 rok n.e.
okres poklasyczny od początków panowania cesarza Dioklecjana do śmierci Justyniana I - 565 r.
Podział ten jest umowny i w różnych źródłach przedstawiany jest z wieloma modyfikacjami.
Przedmiotem największego zainteresowania współczesnej nauki jest okres klasyczny. Używając pojęcia
prawo rzymskie często ma się na myśli właśnie prawo tego okresu.
Okres archaiczny
Zwyczaj
Zwyczaj, zwany w państwie rzymskim mos lub mos maiorum, miał ogromne znaczenie w
późniejszym kształtowaniu prawodawstwa pisanego. Przejmowano wiele elementów prawa
zwyczajowego, jak np. zakaz darowizn między małżonkami, czy zakaz małżeństw między
krewnymi. Mos maiorum miało duże znaczenie nawet w dobie rozwoju prawa stanowionego,
często powoływano się na nie, gdyż cieszyło się nieprzerwanie dużym szacunkiem.
Ustawy królewskie
Ustawy królewskie, zwane inaczej leges regiae lub też, od twórcy zbioru, ius Papirianum, stanowiły
prawa wydawane przez kolejnych królów rzymskich, choć obecnie uważa się, że zostały spisane na
początku republiki i tylko dla większej powagi nazwane ustawami królewskimi.
Ustawa XII tablic
pierwsza kodyfikacja prawa rzymskiego dokonana w latach 451-449 p.n.e. Formalnie obowiązywało aż
do kodyfikacji justyniańskiej w VI w. n.e.
Do kodyfikacji doszło na fali walk plebejuszy z patrycjuszami o wpływ na rządy państwem. Jednym z
postulatów plebejuszy było spisanie prawa zwyczajowego. Jego znajomość i interpretacja
zarezerwowane były dla pontyfików wywodzących się z patrycjuszy, co umacniało ich władzę.
Według tradycji rzymskiej w 451 r. p.n.e. zawieszono obowiązywanie prawa i wyznaczono dziesięciu
patrycjuszy (Decemviri legibus scribundis - stąd zwanych decemwirami), mających spisać obowiązujące
prawa. Komisja działała opieszale, co spowodowało tzw. II secesję plebejuszy. Z obawy o wybuch wojny
domowej patrycjusze zgodzili się powołać drugą komisję, do której dopuszczono dwóch plebejuszy.
Komisje wybrały się do Grecji, celem zaczerpnięcia z obowiązujących w miastach greckich prawa
elementów do tworzonej właśnie ustawy i w 449 r. p.n.e. spisane prawo zostało uroczyście
proklamowane przez konsulów. Tekst został wyryty na XII tablicach z brązu lub drewna i umieszczony na
Forum Romanum aby mógł być znany wszystkim obywatelom.
Wg znanych nam rekonstrukcji, ustawa XII tablic miała następujący porządek:
t. 1,2,3 - prawo procesowe (np.: Si in ius vocat est ito = jeśli zostaleś wezwany na sąd, to się staw)
t. 4 i cz.5 - organizacja wewnętrzna rodziny rzymskiej (np.: ojciec nie może sprzedać syna więcej niż 3
razy)
cz. t. 5 - spadkobranie (np.: zasady dziedzciczenia testamentowego)
t. 6 stosunki gospodarcze między rodzinami rzymskimi (np.: obowiązek wykonywania oświadczeń
złożonych uroczyście podczas aktu mancypacji)
t. 7 - prawa sąsiedzkie (np.: zakaz zmiany biegu wody deszczowej na niekorzysc sasiada)
t. 8 - przestępstwa naruszające prawa obywatela rzymskiego (np.: kara 25 asów za obrazę wolnego
obywatela)
t. 9 i 10 - prawa sakralne i publiczne (np.: zakaz pochówku i spalania zwłok na terenie Rzymu)
t. 11 i 12 - rózne przepisy
Oryginalne tablice dość szybko zaginęły, a do dzisiejszych czasów nie przetrwała również pierwotna treść
prawa – znamy je jedynie z rekonstrukcji na podstawie rzymskiej literatury prawniczej.
Znaczenie "prawa XII tablic" nie ograniczało się do politycznego zwycięstwa plebejuszy. Wprowadziło
procedurę sądową (proces legisakcyjny). Zapoczątkowało wspaniały rozwój prawa rzymskiego.
Ustawa XII tablic była jednym z podstawowych źródeł prawa rzymskiego. Pomimo faktu, że niektóre
przepisy z czasem wychodziły z użycia, to sama ustawa nigdy nie została uchylona. W związku z tym, iż
nie regulowała ona wszystkich nurtujących Rzymian kwestii, z czasem kluczową rolę zaczęła odgrywać
interpretacja ustawy XII tablic, polegającą na rozszerzaniu zawartych w niej przepisów na sytuacje, które
fizycznie nie zostały ujęte w jej tekście. Początkowo monopol na taką interpretację miało kolegium
pontyfików, czyli kapłanów, z czasem jednak (połowa III w. p.n.e.) stało się to domeną iuris consulti, czyli
świeckich znawców prawa.
Leges i plebiscita
Istotnym elementem prawodawstwa w starożytnym Rzymie stanowiły ustawy uchwalane bezpośrednio
przez obywateli rzymskich na zgromadzeniach ludowych.
Uchwały zgromadzeń ludowych, zwane leges, obowiązywały wszystkich obywateli rzymskich. Projekt
ustawy wnosił tzw. magistratus (konsul, pretor lub dyktator), którą następnie przegłosowywano (jawnie,
później tajnie). Do roku 339 p.n.e. (lex Publilia Philonis) uchwalona ustawa wymagała zatwierdzenia
senatu. Składała się z trzech części:


praescriptio - zawierającą imię wnioskodawcy, datę zebrania się zgromadzenia ludowego itp.
rogatio - zawierającą treść ustawy

sanctio - zawierające sankcje na wypadek złamania treści ustawy
Uchwaloną ustawę - lex - nazywano imieniem wnioskodawcy:



lex Poetelia 326 p.n.e. wprowadzała zakaz niewoli za długi.
lex Ogulnia 300 p.n.e. dopuszczała plebejuszy do rzymskich kolegiów kapłańskich
lex Hortensia 287 p.n.e. rozszerzyła obowiązywanie uchwał plebsu (plebiscita) na patrycjuszy,
którzy dotąd nie uznawali ich za wiążące. Na mocy lex Hortensia zrównano więc formalnie
plebiscita i leges (ustawy)
Uchwały plebsu uchwalane na zgromadzeniach plebejuszy concilia plebis zwane plebiscita dotyczyły w
okresie archaicznym wyłącznie samych plebejuszy. Dopiero od roku 287 p.n.e. po uchwaleniu lex
Hortensia uchwały plebejskie zostały zrównanie z leges i zaczęły odgrywać podstawową rolę w
kształtowaniu prawa rzymskiego.
Okres przedklasyczny
Edykty urzędnicze







lex Claudia 218 p.n.e. odsuwa arystokrację senatorską od handlu morskiego
lex Villia Annalis 180 p.n.e. ustalała kolejność sprawowania urzędów
lex Gabinia 139 p.n.e. wprowadziła tajność głosowania w czasie wyborów urzędników rzymskich.
lex Cassia137 p.n.e. wprowadziła tajność głosowania w sądownictwie
lex Papiria 131 p.n.e. wprowadzała tajność głosowania nad projektami ustaw
lex Thoria 111 p.n.e. anulowała wcześniejsze ustawy wprowadzone przez Gajusza Grakcha.
lex Iulia 90 p.n.e. nadawała obywatelstwo rzymskie wiernym sprzymierzeńcom
Działalność jurystów
Okres klasyczny
Uchwały senatu


lex Aelia Sentia, ograniczała możliwość wyzwalania niewolników. Dotyczyła ograniczeń wieku
wyzwalanego i wyzwalającego. Niewolnika mającego mniej niż 30 lat nie wystarczało wyzwolić
za pomocą manumissio vindicta przed urzędnikiem, trzeba było powołać specjalne consilium i
podawać przyczyny wyzwolenia. Również wyzwalający mający mniej niż 20 lat mógł dokonać
aktu wyzwolenia tylko przed consilium i ze słusznej przyczyny
lex Fufia Caninia 2 p.n.e.
Edictum perpetuum
Był to edykt stworzony na polecenie cesarza Hadriana przez wybitnego prawnika Juliana w 130 r. n.e.
Edykt stanowił jednolity tekst edyktu pretora i edyla kurulnego. Zatwierdzony został uchwałą senatu.
Konstytucje cesarskie

lex de imperio Vespasiani 70 n.e., tzw. konstytucja cesarstwa wydana w 70 roku, która
regulowała prawne podstawy władzy cesarza Wespazjana.
Mandaty
Mandaty (mandata)- były to instrukcje dla namiestników tak w prowincjach cesarskich, jak i senackich,
bądź też dla innych urzędników cesarskich. Chociaż adresatem ich był urzędnik, wiązały one jednak
mieszkańców, którzy temu urzędnikowi podlegali. Mandatem np. Trajan uregulował kwestię
konkubinatu żołnierzy.
Dekrety
Dekrety (Decretum) - Był to wyrok wydawany przez cesarza jako najwyższego sędziego. Dekrety w
okresie dominatu odgrywały drugorzędną rolę.
Reskrypty
Reskrypt (rescriptum)- to akt normatywny wychodzący z kancelarii cesarskiej (constitutiones), który ze
względu na formę przybrał postać reskryptu. Reskrypt jest to odpowiedź cesarza na zapytanie
urzędników, sędziów lub osób prywatnych w kwestiach prawnych. Po skodyfikowaniu edyktu
pretorskiego cesarz stał się viva vox iuris civilis (żywym głosem prawa cywilnego), a poprzez reskrypty
dokonywał autentycznej interpretacji obowiązującego prawa. Odpowiedzi te, stosowane następnie w
praktyce sądowej, były często elementem kształtującym nową praktykę sądową, jak np. reskrypt
Hadriana o zasadach oceny zeznań świadków w procesie rzymskim.
Instytucje Gaiusa
Gai Institutionum commentari quattuor zostały odkryte w 1816 r. w bibliotece kapituły w Weronie.
Instytucje to podręcznik dla adeptów nauki prawa napisany w II w.n.e. Jego duże znaczenie dla nauki
prawa rzymskiego polega na tym, że nie pochodzi z późniejszych kompilacji lecz jest prawie w całości
odtworzony jako oryginalny tekst z okresu klasycznego. Instytucje przedstawiają prawo w swoistej
systematyce przeciwstawianej systematyce pandektowej; podręcznik jest podzielony na trzy części personae (prawo osobowe), res (prawo rzeczowe, w którym zawarte jest także prawo zobowiązań),
actiones (prawo dotyczące skarg).
Okres poklasyczny
Edykt Dioklecjana - edykt wydany przez cesarza Dioklecjana w 303 r. zabraniający praktykowania religii
chrześcijańskiej. Zapoczątkował on ostatnie poważne prześladowania chrześcijan, prześladowania
dotknęły również manichejczyków.
Było to między innymi przyczyną tortur i męczeńskiej śmierci Świętego Jerzego.
Edykt tolerancyjny Galeriusza - pierwszy w dziejach akt prawny, ustanawiający wolność religijną dla
chrześcijan na terenie Cesarstwa Rzymskiego. Wydany przez Cesarza Galeriusza 30 kwietnia roku 311.
Treść edyktu
Wśród zarządzeń, które stale wydajemy dla dobra i pożytku państwa, były też następujące: pragnęliśmy
uzdrowić całość organizmu zgodnie z istotą dawnych ustaw i ładu rzymskiego; zmierzaliśmy też do tego,
by chrześcijanie, którzy porzucili religię swych przodków, powrócili do rozsądku. Z niewiadomego bowiem
powodu owych chrześcijan ogarnął taki upór i takie zawładnęło nimi urojenie, że nie szli za ustawami
ludzi starożytnych, lecz według swego uznania i zachcianki sami sobie czynili prawa i w różnych
miejscach gromadzili wyznawców. Gdyśmy zaś objawili naszą wolę, by powrócili do wiary przodków,
wielu z nich zostało pociągniętych do odpowiedzialności, wielu też poniosło karę, wszelako część
największa trwała przy swoich przekonaniach. Doszło też do naszej wiadomości, że są tacy, którzy nie
oddają czci bogom, ale też nie dochowują wierności swemu bogu. Spojrzeliśmy na te sprawy poprzez
naszą niezmierzoną łagodność, zgodnie z naszym stałym obyczajem okazywania łaski wszystkim ludziom.
Osądziliśmy więc, że należy również im objawić wyrozumiałość. Niechże znowu będą chrześcijanami i
niech budują swoje miejsca zebrań, pod tym wszakże warunkiem, że niczego nie uczynią przeciw
porządkowi. Innym listem wskażemy namiestnikom, jak mają postępować. Tak więc, zgodnie z obecnym
naszym zezwoleniem chrześcijanie winni modlić się do swego boga, prosząc o dobro dla nas, dla państwa
i dla nich samych, aby państwo trwało niewzruszone, oni zaś żyli bezpiecznie w swych siedzibach.
Fragment dzieła Laktancjusza, zaczerpnięty z książki A. Krawczuka pt. "Konstantyn Wielki"
Tło historyczne
Na mocy tego aktu prawnego chrześcijanie mogli całkowicie jawnie wyznawać swoją religię. Musieli
zostać zwolnieni z więzień bądź kamieniołomów (jeśli trafili tam na fali restrykcji), a obiekty sakralne
zagarnięte przez władzę cesarską miały do nich powrócić. Ów edykt był sygnowany przez ówczesnych
czterech legalnych Augustów: Galeriusza, Licyniusza, Maksymina Daię, oraz Konstantyna Wielkiego,
niemniej głównym architektem pierwszego edyktu tolerancyjnego w dziejach Cesarstwa Rzymskiego był
August Galeriusz. Ten sam Galeriusz, który wcześniej zasłynął jako prowodyr prześladowań chrześcijan
za cesarza Dioklecjana (Edykt antychrześcijański Dioklecjana z 303 r.). Jego stosunek do religii
chrześcijańskiej zmienił się w obliczu choroby, której oznaki pojawiły się w roku 310. Był to najpewniej
złośliwy nowotwór genitaliów, wywołujący ogromny ból. Euzebiusz z Cezarei: Nagle otworzył mu się
wrzód w pośrodku części wstydliwych, a potem wewnątrz ropna fistuła; jedno i drugie szerzyło
nieuleczalne spustoszenie w głębi jego trzewi. W ranach tych roiło się nieprzeliczone mnóstwo robaków i
rozchodził się z nich trupi zaduch. Zresztą cała bryła cielska już przed chorobą zmieniła się w potworną
kupę tłuszczu, która wnet zaczęła się rozkładać, przedstawiając widok nieznośny dla każdego, kto musiał
się zbliżać. Prawdopodobnie Galeriusz publikacją tego edyktu liczył na zjednanie sobie chrześcijańskiego
Boga, a jeśli nie, to był to z pewnością akt skruchy wobec prześladowanych wcześniej chrześcijan. 30
kwietnia roku 311, edykt tolerancyjny Galeriusza ukazał się na murach miast prowincji azjatyckich i
bałkańskich. Szybko wykonano odpisy do innych krain. O ile August Licyniusz i Konstantyn Wielki
wcześniej prowadzili tolerancyjną politykę wobec chrześcijan w swoich dominiach, to ostatni z Augustów
Maksymin Daia edykt Galeriusza przyjął dość niechętnie. Po jego śmierci w maju 311 roku Maksymin
powrócił do polityki prześladowań w prowincjach wschodnich. Za ostateczny tryumf chrześcijaństwa
uznaje się Edykt mediolański z roku 313.
Edykt Mediolański został ogłoszony wspólnie przez cesarza zachodniej części Imperium Rzymskiego
Konstantyna Wielkiego oraz cesarza wschodniej części Licyniusza w 313 r. w Mediolanie. Ogłaszał on
wolność wyznania w Cesarstwie Rzymskim. Od tej pory chrześcijanie bez przeszkód mogli wyznawać
swoją religię. Na mocy edyktu nastąpił zwrot budynków i gruntów kościelnych gminom chrześcijańskim.
Ostatnie wielkie prześladowania chrześcijan nastąpiły za cesarza Dioklecjana (284-305). Panujący od 306
roku nad zachodnią częścią Imperium Rzymskiego syn Świętej Heleny i Konstancjusza Chlorusa
Konstantyn I Wielki miał życzliwy stosunek do chrześcijaństwa. Na początku panowania Konstantyn
musiał walczyć o władzę ze swym rywalem Maksencjuszem. Przed ważną bitwą przy Moście Mulwijskim
(312 r.) ujrzał jak twierdził we śnie krzyż i otoczający go zapis "In hoc signa vinces" (Pod tym znakiem
zwyciężysz). W tej bitwie pokonał i zabił Maksencjusza. Wkrótce potem wydał edykt przyznający
chrześcijanom swobodę wyznawania swojej religii. Po tym wydarzeniu wszyscy wojownicy mieli krzyże
na tarczach i zbrojach. Konstanty przyjął chrzest na kilka dni przed śmiercią z rąk biskupa ariańskiego.
Treść edyktu
(...) ja cesarz Konstantyn, i jak również ja, cesarz Licyniusz, (...) uznaliśmy za konieczne między innymi
zarządzeniami, zdaniem naszym dla wielu ludzi korzystnymi, wydać przede wszystkim i to, które do czci
bóstwa się odnosi, a mianowicie chrześcijanom i wszystkim dać zupełną wolność wyznawania religii, jaką
kto zechce. W ten sposób bowiem bóstwo w swej niebieskiej siedzibie i dla nas, i dla wszystkich, którzy
naszej poddani są władzy, zjednać będzie można i usposobić łaskawie. Ze zbawiennych więc i słusznych
powodów postanowiliśmy powziąć uchwałę, że nikomu nie można zabronić swobody decyzji, czy myśl
swą skłoni do wyznania chrześcijańskiego, czy do innej religii, którą sam za najodpowiedniejszą dla siebie
uzna, a to dlatego, by najwyższe bóstwo, któremu cześć według swobodnego przekonania oddajemy,
mogło nam we wszystkich okolicznościach okazać zwykłą swą względność i przychylność.
Kodeks Justyniana (Codex Iustinianus) to jedna z trzech części wielkiej kodyfikacji prawa rzymskiego
podjętej w latach 528 - 534 przez cesarza Justyniana I Wielkiego, znanej pod średniowieczną nazwą
Corpus Iuris Civilis.
Justynian rozpoczął prace nad Kodeksem rok po wstąpieniu na tron. W tym celu powołał specjalną
komisję, w skład której weszło 7 urzędników cesarskiej administracji wysokiego szczebla (byli wśród nich
m.in. Tribonianus i Theophilus). Komisja zakończyła swoje prace po upływie kolejnego roku i 7 kwietnia
529 roku ogłoszono pierwszy dokument w ramach Kodeksu, tzw. Codex vetus, którego treść nie
dochowała się do naszych czasów. Kilka lat później, w 534 roku, ogłoszono tzw. Codex repetitae
praelectionis, który zastąpił Codex Vetus.
Kodeks Justyniana składa się z 12 ksiąg podzielonych na tytuły. Zawierają one szereg konstytucji cesarzy
rzymskich, z których najstarsze pochodzą z czasów Hadriana, z wyszczególnieniem imienia cesarza, który
przyjął dany dokument, adresata konstytucji oraz daty i miejsca jej ogłoszenia.
Poza Kodeksem Justyniana w skład kodyfikacji justyniańskiej wchodzą jeszcze dwa dzieła:

Digesta Iustiniani (Digesta seu Pandectae) - zbiór 50 ksiąg zawierających fragmenty (9123) z
pism 38 prawników rzymskich, poczynając od I wieku p.n.e. aż do III wieku n.e., będący
najobszerniejszą częścią kodyfikacji Justyniana; ukończony w 533 r. Z założenia fragmenty w nim
zawarte miały pochodzić od prawników posiadających przywilej ius publice respondendi,
jednakże kompilatorzy wykorzystali również dzieła będące wynikiem działalności trzech
prawników z okresu przedklasycznego, którzy na dobrą sprawę przywileju tego posiadać nie
mogli (przywilej ten został wprowadzony przez Augusta).

Institutiones Iustiniani (Institutiones sive Elementa) - podstawowe wiadomości z zakresu prawa,
o charakterze podręcznikowym, zebrane w 4 księgach; oparte były głównie na 'Instytucjach'
Gaiusa z II w n.e. oraz podręcznikach takich prawników jak: Florentinus, Marcjan, Ulpian;
Instytucje, będące częścią kodyfikacji Justyniana, posiadały również moc ustawy; ukończone 21
listopada 533 r.
Dodatkowo do kodyfikacji justyniańskiej zalicza się jeszcze Novellae leges (Novellae leges) - zbiór
konstytucji cesarza Justyniana I Wielkiego wydanych już po ogłoszeniu kodyfikacji, które zostały potem
dołączone do Corpus iuris civilis. W zasadzie uzupełnienia dotyczą prawa administracyjnego,
spadkowego, rodzinnego i kościelnego..
Znaczenie prawa rzymskiego
Prawo rzymskie odegrało kapitalną rolę w tworzeniu współczesnych systemów prawnych, w
szczególności na płaszczyźnie prawa cywilnego. Obecnie wszystkie systemy prawne Europy
kontynentalnej są mniej lub bardziej oparte na tradycji rzymskiej. Dużą rolę w podtrzymaniu tradycji
prawa rzymskiego odegrał Kodeks napoleoński. Także kultura common law oryginalnie bazowała na
prawie rzymskim, by później wypracować własną tradycję.
Prawu rzymskiemu zawdzięczamy m.in.:




Odróżnienie własności od posiadania. (Rzymianie własność rozumieli jako prawo do wyłącznego
rozporządzania rzeczą wraz z czerpaniem z niej pożytków, natomiast posiadanie jako stan
faktyczny, w którym rzecz znajduje się we władztwie danej osoby. Rozróżnenie to było
doskonale widoczne w rei vindicatio czyli powództwie nieposiadającego właściciela przeciw
posiadającemu niewłaścicielowi.)
Podział praw na względne i bezwzględne.
Podział odpowiedzialności odszkodowawczej na kontraktową i deliktową. (Przeciwnie niż w
starożytnej Grecji, gdzie naruszenie kontraktu pociągało odpowiedzialność deliktową.)
Wykształcenie podstawowych kontraktów tj. sprzedaż, pożyczka, najem, zlecenie. (Główną
zasługą jurysprudencji rzymskiej było tutaj określenie wzajemnych praw i obowiązków stron
kontraktu, a także sfery w jakie strony mogą kształtować umowę. Kontrakty te oczywiście
istniały przed cywilizacją rzymską, ale brakowało im precyzji i zasadności w określeniu
wzajemnej odpowiedzialności stron.)