Historia Prawa

CZĘŚĆ II – ŚREDNIOWIECZE
ROZDZIAŁ I – PLEMIENNE PAŃSTWA BARBARZYŃSKIE
§ 3 – Ustrój społeczno-gospodarczy
I. USTRÓJ RODOWO-PLEMIENNY I JEGO ROZPAD
ród – podstawowa jednostka organizacji społecznej, obejmował wszystkich pochodzących od jednego przodka (agnatyczny –
oparty na krewnych od strony ojce), potem też kognatyczny (ze strony i ojca, i matki), dalszy podział rodu na rodziny na czele
z mundium – ojcem rodziny, obejmowały też osoby mieszkające z nimi, z rodu można było zostać wywalonym, wystąpić
dobrowolnie i można było do niego wstąpić, rozpad struktury rodowej nastąpił u Germ. w IV, u Słow. w VII
plemię – łączyło się w nie większa liczba rodów, zasada wspólnego pokrewieństwa lub pochodzenia, funkcje politycznowojskowe, powstały państwa szczepowe w wyniku tworzenia związków plemiennych
gospodarka – oparta na uprawie roli, hodowli, gospodarka ekstensywna – prymitywny poziom przemienno-pastwiskowy:
ziemię uprawiano do wyjałowienia, po czym pasiono na niej cydło, a uprawę przenoszono gdzie indziej – wymagało to dużych
terenów – byt nabrał charakteru osiadłego, bo napotykano trudności w takiej gospodarce
wspólnota sąsiedzka / związek gminny – u Germanów marka, u Słowian opole (PL), mir (Ruś), żupa (plemiona łd-słow),
grunty i łąki były własnością prywatną, lasy, wody i pastwiska własnością wspólną
społeczeństwo – rozwarstwianie ludności u Germanów V/VI, u Słowian IX: na czele arystokracja rodowa – miała majątek i
uznanie ludzi dzięki wojnom, utrzymywała swoje boskie pochodzenie, wolni – pozbawieni znaczenia gosp i polit. w państwie,
półwolni – osoby należące do plemienia, które poddało się innemu; niewolni – źródłem było jeniectwo wojenne i urodzenie,
można było się wyzwolić, wykorzystywani do uprawy ziemi
II. ROZWÓJ I KATEGORIE WIELKIEJ WŁASNOŚCI ZIEMSKIEJ
frankowie – zajmowali ziemie opuszczone przez cesarstwo, nie potrzebowali stosować się do systemu kwaterunkowego,
przejęte grunty rozdzielano poszczególnym rodom
zdobywcy ziem cesarskich – dzieląc ziemię krzywdzili ludność miejscową , własność prywatna była najczęściej drobna lub
średnia, własność większa należała tylko do arystokracji rodowej
ziemie w centrum cesarstwa – zajęli te tereny i sprzymierzeńcy i Frankowie, dominowała tu wielka własność ziemaska
uprawiana przez kolonów, rzadziej przez niewolników, przeżyła nawet upadek cesarstwa
monarcha – największy właściciel ziemi w państwie, mieli ziemie domeny królewskiej – germanowie: rzymskie domeny
cesarskie i fiskalne, nieużytki, pustki, majątki skonfiskowane i ziemie podbite, a książęta ruscy dodatkowo ziemie należące do
wspólnot, król dokonywał nadań ziem dla duchownych i możnych świeckichudzielających mu poparcia
duchowni – własność ich rozwinęła się z nadań monarchy i możnowładców świeckich, wolni chłopi oddawali im też ziemię
chcąc uiknąć służby wojskowej, kościół posiadał ziemie bardzo rozległe, w związku z tym oddawał je w dzierżawę osobom,
które o to poprosiły (za opłatą i z warunkiem odnawiania umowy co 5 lat), nadanie takie nazywano prekarią:
precariaoblata – przenies. prawa własności ziemi na rzecz feudała, przekazywał on ją dawnemu właśc., ale tylko w użytk.
precariarenumeratoria – przekazanie dzierżawcy ziemi przez niego oddanej, do której dołączano z gruntów feudała obszar
ziemski leżący odłogiem;
precaria data – nadanie ziemi w użytkowanie bezrolnym, z obowiązkiem płacenia czynszu
feudałowie świeccy – pochodzili z arystokracji rodowej, ziemie mieli z nadań królewskich, będących formą nagrody, potem
także z klęsk żywiołowych, wojen, bezprawnych zajęć ziem, mogli obciążać chłopów karami, popierali prekarię, uciskani
chłopi przenosili prawa własności ziemi na pana – nastąpił zanik własności chłopskiej
III. WŁADZTWO GRANICZNE. IMMUNITET
władztwo gruntowe – połączenie własności z władzą i jednoczesne wykonywanie przez właścicieli ziemi uprawnień
prywatno i publicznoprawnych nad ludnością zamieszkującą ziemie danego właściciela
immunitet – przywilej na rzecz dóbr zimmunizowanych, zwalniający je z powinności wobec monarchy, przyznawany z reguły
możnowładcom, zamykał urzędnikom królewskim prawo jurysdykcji na ziemiach nim obdarowanego
immunitet sądowy – oddawał panu sprawowanie na obszarze nim objętym własnego wymiaru sprawiedliwości
immunitet ekonomiczny – zwolnienie ludności zamieszkującej teren nim objęty z opłat, danin i posług na rzecz monarchy,
które przejmował pan w formie renty gruntowej, musiał on jednak stworzyć własny aparat skarbowy
immunitet generalny – uchylał od razu całe lub niemal całe uprawnienia monarchy w jednym dokumencie
immunitet częściowy – dotyczył tylko nielicznych, ściśle określonych służebności, świadczeń, spraw i świadczeń sądowych
§ 4 – Ustrój polityczny
I. WIEC
wiec – inaczej concilium, najwyższy organ władzy, brali w nim udział wszyscy wolni zdolni do noszenia broni (ustrój
demokracji wojskowej), decydował o najważniejszych sprawach w państwie: wypowiedzenie wojny, pokój, sąd w
najważniejszych sprawach, nadawanie praw obywatelskich, wybór króla lub dowódcy wojskowego na czas wojny,
wyznaczanie naczelników okręgów administracyjnych, aprobata: potrząsanie włóczniami, dezaprobata: szemranie
czynniki upadku znaczenia wiecu – wzrost uprawnień monarchy, rozwój terytorialny państwa, rozwarstwianie ludnoścui
wolnej, zmiana ich zajęć, rozszerzanie zakresu władzy państwowej
zjazd feudalny – przekształcił się w niego wiec w państwach słowiańskich, uczestniczyli tylko możni i panujący, rycerstwo,
przedstawiciele miast, zwoływano częściej wiece prowincjonalne niż ogólnokrajowe
II. KRÓL
POWSTANIE WŁADZY PATRYMONIALNEJ – na czele państwa plemiennego stał władca tytułujący się jako król (rex),
był to król członków państwa, a nie samego państwa, król wywodził się od zwierzchniego dowódcy wojskowego, symbolem
wyboru nowego króla było podniesienie go na tarczy na wiecu w obecności wojskowych
uprawnienia króla – w okresie demokracji wojennej:przewodzenie wiecowi, realizacja jego uchwał i dowództwo wojskowe,
kompetencje wzrastały kosztem uprawnień wiecu, rozciągano władzę na każdego mieszkańca państwa, nie tylko na członków
plemion
państwo patrymonialne – monarcha uważa swoje państwo za osobistą własność prywatną, stało się ono rzeczą
prywatnoprawną, król mógł dysponować państwem jako całością, poszczególnymi jego ziemiami i ludnością
NASTĘPSTWO TRONU – ustaliła się zasada dziedziczności tronu, w miejscach gdzie była elekcja wybierano zazwyczaj
najstarszego syna, praw do tronu nie posiadały córki ani synowie którzy wstąpili w stan duchowny, jeśli było kilku
równouprawnionych potomków, to np.ielono państwo na dzielnice; potem zaczęto stosować zasadę elekcyjności w obrębie
rodu i wyboru następcy przez króla (Ostrogoci), w razie braku potomków tron przechodził na braci monarchy
intronizacja– uroczyste wyniesienie nowego króla na tron, atrybutami były długie włosy i broda
ZAKRES WŁADZY KRÓLEWSKIEJ – bardzo szeroki, faktycznie zależał od wielu czynników (ostatni Merowingowie
utracili uprawnienia na rzecz Arnulfingów – dziedzicznie sprawujących urząd majordoma); w zakresie sprawowania władzy
germańscy królowie przenieśli na siebie uprawnienia cesarza (ostrogoci-władza delegowana)
ban (bannus) – podstawa władzy monarszej, prawo wydania przez króla rozkazów i karanie za ich nieprzestrzeganie, rozwinął
się z niego zakres obowiązków króla – władza wojskowa, najwyższe zwierzchnictwo sądowe, skarbowość, pax regia (pokój
królewski)
III. ADMINISTRACJA CENTRALNA
dwór królewski – inaczej palatium, był ośrodkiem zarządu państwa, u franków przenosił się wraz z królem, skład osobowy
określał król, ważna była drużyna królewska jako gwardia i zaufanych urzęników, dwór skupiał też duchownych i możnych
zebrania nadworne – inaczej placita, nawiązywały do synodów kościelnych, zwoływał je król w celu omówienia ważnych
spraw państwowych, zbierały się najczęściej 2 razy w roku: pierwsze –przeglądy wojskowe; drugie – roztrzygały sprawy
aktualne
w Anglii – zebranie możnych nazywano wienagemot, król powoływał członków, skład: król i jego rodzina, abp, bp i opaci,
najwyżsy dygnitarze królewscy (eldormani) i możnowładcy (tanowie), zebraniom przewodniczył król
URZĘDNICY NADWORNI:
minister dworu – magister officiorum ,najwyższy urzędnik bez kompetencji wojskowych
kanclerz – questor palatii; minister skarbu, minister majątku królewskiego – comes patrimonii
majordomus – najważniejszy urzędnik w państwie frankońskim, z-ca i główny doradca króla, zarząd państwem w okresie
małoletności lub niedołężności króla, wymusili na królu najpierw dożywotniość, potem dziedziczność urzędów, urząd
zlikwidowany przez Pepina Małego – utworzył on nowych urzędników:
cześnik (zarządzanie piwnicami i winnicami), marszałek (nadzór nad stajniami), skarbnik (zarząd dochodami i wydatkami),
stolnik (nadzór nad funkcjonowaniem dworu), potemutworzono też kancelarię królewską kierowaną przez referendarzy
sporządzających pisma i dokumenty królewskie
Anglia – główni urzednicy to komornik (zarządca dworu), stolnik, marszałek, potem też koniuszy
Longobardzi – administracja centralna zorganizowana podobnie jak u Franków
system pałacowo-domenialny – osoby zajmujące się rozmaitymi działaniami zarządu dworu jednocześnie pełniły funkcje
państwowe, administracyjne i sądowe – na tym systemie opierało się sprawowanie urzędów dworskich
IV. ADMINISTRACJA LOKALNA
PAŃSTWO OSTROGOTÓW – podzielone na prefektury: Italii i Galii z prefektamipretorianów na czele (upr. adm, skarb,
sąd), w ramach prefektur podział na prowincje z namiestnikami oraz okręgimiejskie, w Rawennie odrębna administracja, w
Rzymie utrzymano dawną administrację
Senat – znajdował się w Rzymie, organ doradczy króla, członków wybierał król spośród rodów senatorskich
urzędy lokalne – pełniła ludność Rzymska, kontrolowali je hrabiowie wyb. przez króla, hrabiowie (comes Gothorum
provinciae na szczeblu prowincji i comes Gothorum civitatis w miastach) dodatkowo dowodzili wojskiem, dux sprawował
władzę w prowincjach przygranicznych, a ogólną kontrolę nad wszystkimi urzędnikami sprawował sajon
PAŃSTWO WIZYGOTÓW – rzymski podział na prowincję z wojewodą (dux) na czele, one dzieliły się na gminy z
miastami jako ośrodkami i z hrabiami (comes civitatis) na czele, podlegali mu sedzia i tysięczni
PAŃSTWO BURGUNDÓW – podział na okręgi (pagi) na czele z mianowanymi przez króla hrabiami, rzymskie instytucje
utrzymane były tylko w miastach, gdzie władza należała do kurii i defensora przez nią wybranego
PAŃSTWO LONGOBARDÓW – województwa (ducatus) z wojewodą na czele (dux); potem namiestnictwa (sculdasia) z
namiestnikami, potem dekanie
PAŃSTWO FRANKOŃSKIE – podział na hrabstwa (comitatus) z hrabią (comes) mianowanym przez króla, pełniącym
funkcje wojskowe, sąd, adm, skarb, polic; hrabia posiadał również ban; zastępcą hrabiego był wicehrabia; hrabstwa dzieliły
się na okręgi (wikariaty w zachodniej., centeny/setnie we wschodniej części państwa), zarządzane przez wikariuszy lub
setników, czyli urzędników pomocniczych hrabiego wybieranych najpierw przez lokalne zgromadzenia, potem też z hrabią
ANGLIA – hrabstwa (shires) z eldormanem na czele – najczęściej dawny władca plemienny, z którego terytorium
utworzono okręg, mianował go król przy współudziale witanu, szeroka władza; obok nich rządzili też szeryfowie (gereta,
reeve) powoływani przez króla, zadanie troski o interesy fiskalne króla, potem pomoc eldormanom, zwłaszcza w wym.
sprawiedliwości, wzrost znaczenia; hrabstwa dzielono na setnie (hundred) z setnikami na czele, najpierw wybierani na
zgromadzeniach setni, potem przez króla; najniższa jednostka terytorialna to gmina wiejska (tun, vicus) ze starostą (tungareta) na czele, dla celów policyjnych tworzono we wsiach dziesiętnice (tithings)
§ 5 – Wymiar sprawiedliwości
w okresie rodowo-plemiennym należał do wiecu – sądownictwo w sprawach głównych, sądy pod gołym niebem, na wzgórzu
sądowym pod przewodnictwem thunginusa, sprawy lżejsze rozstrzygali naczelnicyziem, egzekucja natychmiastowa
monarchia patrymonialna – najwyższą władze sądową miał król, wyrokował w towarzystwie dostojników dworu; w I
instancji w sprawach których rozstrzygnięcia odmówiły inne sądy lub z nim zwlekały; w instancji wyższej rozpatrywał
odwołania od sądów niższych, miał ius evocandi – czyli przekazania sobie do rozpatrzenia jakąkolwiek sprawę
SĄDY POWSZECHNE:
państwo Wizygotów – na szczeblu prowincji: sędzia (sprawy Rzymian) i tysięcznik (sprawy Wizygotów), po 654 roku
tysięcznik rozstrzygał tylko sprawy wojskowe, a w miastach z administracją rzymską sądownictwo sprawował defensor
państwo Ostrogotów – funkcje sądowe w rękach hrabiów, sprawy między ludnością rzymską rozpatrywali lokalni urzędnicy
rzymscy (prefekci pretorianów i namiestnicy)
państwo Burgundów – sądownictwo lokalne należało do hrabiego, obejmowała całą ludność i burgundzką i rzymską, spór
pomiędzy ludnością rzymską a burgundzką rozstrzygano z pomocą biegłego rzymskiego, sprawy karne rzymian rozstrzygał na
podstawie prawa rzymskiego, ich sprawy cywilne oddawał defensorowi, można było odwołać się od wyroku do króla
państwo Longobardów – wojewodowie i niżsi urzędnicy lokalni, sądzący w sprawach drobnych
PAŃSTWO FRANKOŃSKIE:
sądownictwozwyczajne - sprawowali setni – brali udział wszyscy wolni, wybierali przeowniczącego sedziego (thunginus), on
z kolei brał do pomocy siedmiu rachimburgów, którzy proponowali treść wyroku, nabierał on moc prawną po uzyskani u
zgody zgromadzonych i ogłoszeniu przez thunginusa, sąd setni zbierał się na roki zwyczajne (3 dni co 6 tygodni) i potoczne
(w miarę potrzeby)
hrabia – przejął kometencje sądowe thunginusa w połowie VI wieku, nie stworzył jednego sądu dla całego hrabstwa, na każdą
setnię przypadały po dwa zgromadzenia sądowe rocznie, zwiększono roki potoczne,
ANGLIA:
zgromadzenia setni – zbierały się co 4 tygodnie, brali w nim udział właściciele, dostojnicy duchowni, starosta i po 4 Vip-ów z
każdej wsi, przewodniczył mu szeryf lub jego z-ca od X wieku, rozpatrywano sprawy karne, cywilne i dokonywano aktów
prawnych
zgromadzenie hrabstwa – 2/rok, przewodniczył eldorman potem szeryf, rozstrygano sprawy cywilne (setni karne) – od Xw
ROZDZIAŁ II – JEDNOLITA MONARCHIA FEUDALNA
§ 2 – Ustrój społeczny
I. STOSUNEK LENNY
MODEL KONTYNENTALNY:
feudalizm – pochodzi od „feudum” – lenna; ustrój lenny oznaczał wzajemne powiązania między wasalami, seniorami a
królem, opierające się na związkach osobistych (wasalstwie) lub rzeczowych (beneficjum)
wasalstwo – wywodzi się ztradycji germańskiej polegającej na oddawaniu się w opiekę króla/możnych osób bez środków do
życia w zamian za opiekę i utrzymanie – samo oddanie się było aktem komendacji, był to stosunek osobisty między dwiema
osobami wolnymi (wasalem i seniorem), które zawierały między sobą kontrakt lenny
beneficjum – (z łac. dobrodziejstwo), stosunek rzeczowy, przedmiot lenna, za Merowingów było to tylko nadanie przez króla
ziemi w dziedziczną i pełną własność na rzecz feudałów, od Karolingów było to nadanie dożywotnie, następujące nie na
własność, ale tylko w użytkowanie
lenno – instytucja która powstała z połączenia się wasalstwa z beneficjum – zawarcie stosunku wasalnego wiązało się od teraz
z otrzymaniem ziemi od seniora
hołd lenny – inaczej homagium, zawiązanie stosunku lennego – wasal klękał przed seniorem, składał w jego dłonie swoje ręce
i poddawał się jego władzy, senior podnosił go z klęczek i całował w usta
inwestytura – część ceremoniału zawarcia stosunku lennego, wręczenie przez seniora wasalowi przedmiotu symbolizującego
nadane lenno (grudka ziemi, pieniążek, berło), co oznaczało oddanie formalnej władzy nad lennem i przekazanie go we wład.
obowiązki wasala – wojskowe: służba wojskowa w wyprawach seniora (do 40 dni w roku), kawalkata (udział w orszaku u
boku pana), stróża (służba garnizonowa na zamku); doradcze: udział wasala w sądownictwie i admin. pana na obszarze całej
jego seniorii; finansowe: jednorazowe opłaty uiszczane w pewnych sytuacjach: odnowienia lenna, ślub córki lub siostry
seniora, wykupienie seniora z niewoli, sfinansowanie jego udziału w krucjacie
obowiązki seniora – zapewnienie wasalowi nadania przedmiotu lenna, ochrona i opieka i sprawowanie nad nim sądownict.
felonia – niewywiązywanie się ze świadczeń stosunku lennego, wasal poddawał się wtedy sądowi panów na dworze seniora,
który mógł skazać go na utratę lenna, seniorowi zaś groziło rozwiązanie stosunku lennego
czas trwania stosunku lennego – pierwotnie dożywotnio, gasł w momencie śmierci jednej ze stron, w połowie IX w. ustalono
zasadę dziedzicznościlenna: wpierw dziedziczył tylko syn wasala, potem też jego bracia i krewni w linii bocznej, z czasem
dopuszczono do tego kobiety, czas na nadanie opróżnionego lenna wynosił rok i 1 dzień od śmierci wasala
alienacja lenna – wasal nie mógł jej dokonywać bez zgody seniora (jeśli się zgodził, pobierał dodatkowo opłatę wartości 1/5
lenna) do połowy XIII w. , potem upadło to, bo szlachta stała się stanem zamkniętym
przedmiot lenna – początkowo ziemia, potem urzędy i związane z nimi dochody, regalia i renty pieniężne
własność lenna – pierwotnie miała formę własności podzielonej: na jednej ziemi istniały 2 rodzaje własności: bezpośrednia /
zwierzchnia / dominium directum: należąca do seniora; i użytkowa / podległa / dominium utile: należąca do wasala; potem
własność lenna przekształciła się z podzielonej w pełną (alodialną)
hierarchia lenna – na szczycie król (suzeren), pełny zwierzchnik lenny; potem panowie – bezpośredni wasale króla –
książęta, biskupi, margrabiowie, hrabiowie; potem, wasale panów – markizowie i baronowie; itp. itd.; na samym dole
znajdowali się rycerze tarczowi
hierarchia lenna typu frankońskiego i longobardzkiego – longobardzki wymagał tylko przysięgi, nie przewidywał złożenia
hołdu lennego; proklamował równość praw spadkowych każdego z synów, system frankoński zaś opierał się na zasadzie
niepodzielności lenn i dziedziczenia ich na zasadzie primogenitury
MODEL ANGIELSKI:
- król zatrzymywał sobie 1/7 gruntów ornych; król żądał przysięgi od wszystkich mieszkańców państwa
- ograniczenie hierarchii lennej do dwóch stopni: baronowie lub panowie – bezpośredni wasalowie króla (I); wasale pośredni
(II); stan rycerski był otwarty, obowiązywała zasada majoratu
- zasada: wasal mojego wasala jest moim wasalem; lenna nie były związane z wasalami na szczeblu administracji lokalnej
- utrzymano pospolite ruszenie wszystkich wolnych na wezwanie króla; od Henryka II stosowano podatek tarczowy
MODEL SYCYLIJSKI:
- od XI w. latyfundia stały się lennami normandzkimi, potem lennami rodzimych feudałów
- lenna dzielono na stopnia pierwszego: quaternati, in demanio, in capite – nadawane przez króla; stopnia wtórego:in servitio,
nadawane przez feudałów niższym wasalom; przedmiotem lenna mogła być tylko nieruchomość
- zwierzchnim właścicielem wszystkich lenn był król; dzidziczenie lenn dozwolone za opłatą nowego wasala (relevium)
II. STOSUNEK PODDAŃCZY
źródła poddaństwa – wzór rzymskiego kolonaty, prekaria, komendacje chłopów wolnych feudałom, rozwój wielkiej
własności, władztwo graniczne i immunitet, ograniczenie swobody przesiedlania się chłopów itd.
renta feudalna – przeksztaciły się w nią świadczenia chłopów na rzecz panów, uiszczano ją w formie naturalnej (danina),
odrobkowej (pańszczyzna) i pieniężnej (czynsz)
nabycie poddaństwa – przez urodzenie z obojga poddanych, lub tylko z matki poddanej, albo osób, które utraciły wolność w
wyniku jakiejś czynności prawnej, także osób zamieszkałych więcej niż 1 rok i 1 dzień na wsi
poddaństwo osobiste – poddani związani z osobą pana, nie mogli go samowolnie opuścić, o powinnościach chłopa decydował
pan, swiadczenia: daninapoddańcza (tallia) mająca charakter podatku bezpośredniego i pańszczyzna (corvada), coroczne
pogłówne w naturze lub gotówce, ograniczenia prawne: zgoda pana na małżeństwo uzyskiwana za opłatą, zasada
odumarszczyzby – wszystkie rzerczy chłopa po jego śmierci przypadały panu itd.
poddaństwo gruntowe – lżejsze, osoby poddane były związane z panem stosunkiem zależności rzeczowej a nie osobistej,
poddany gruntowy mógł opuścić ziemię – stawał się wtedy wolny, pan nie mógł odebrać mu ziemi
poddaństwo na Rusi Kijowskiej – zanik chłopów wolnych (smerdów) na rzecz chłopów poddanych (krestjanie), umowa
poddaństwa między chłopami a bojarem zwana była riadem, lub zawierano umowę o oddanie się w opiekę bojara lub cerkwi
riadowicze – poddani, którzy zawarli umowę (riad) – w ich skład wchodzili: zakupi – zadłużeni u bojarów; odpracowaywali
dług wobec pana wraz z osetkami na jego gospodarstwie; zadusznicy – wyzwoleńcy obdarzeni wolnością w testamencie;
puszczennicy – wyzwoleni za życia pana; izgoje – osoby, które wykupiły się z niewoli, ale nie miały środków do życia
III. POCZĄTKI SPOŁECZEŃSTWA STANOWEGO
stan – grupa społeczna posiadająca odrębne prawa, niekiedy również przywileje
duchowieństwo – wyodrębnili się najwcześniej, wykształcił się z racji pełnionej funkcji, stan niedziedziczny – bo celibat,
formalnie dostepny dla wszystkich, posiadłości kościelne pochodziły z nadań monarchy, rzadziej feudałów
rycerstwo (szlachta) – złożona geneza, ekskluzywn ą grupę wśród rycerstwa tworzyli możnowładcy, byli grupą zamkniętą,
mieli majątek z nadań monarszych, drużynnicy do stanu rycerskiego wchodzili przez osadzenie na ziemi z tytułu prawa
lennego lub rycerskiego, od XII w. formą wejścia było pasowanie na rycerza, po utracie lenna dana osoba nie należała już do
szlachty, a ten kto nabył tę ziemię, wchodził do szlachty, w XIII wieku zniesiono tęz asadę
mieszczaństwo – wykształciło się w wyniku powstawania miast, wchodziło się do tego stanu poprzez urodzenie, nabycie
obywatelstwa lub mieszkanie w mieście przez co najmniej rok i 1 dzień
czynniki miastotwórcze: urbanistyczny – w granicach imperium rzymskiego, w obecnie zasiedlanych byłych
miejscowościach rzymskich; administracyjno-kościelny – miast otworzyło się wokół zamków i dworów a także siedzib
biskupich i klasztorów; geograficzny – powstawanie miast na głównych szlakach handlowych; społeczno-gospodarcze – ze
względu na uprawę ziem
miasta – pojawiły się w nich zawody pozawiejskie – rzemieślnicy i kupcy; było pierwotnie miejscem na terenie
ufortyfikowanego grodu, potem było tworem dość podobnych osad kupieckich, rybackich, rzemieślniczych; pierwotnie każde
miasto miało swego pana, a ludność miasta była poddana
powstanie miasta – pojawienie się zbiorowości, wytworzenie się gospodarki towarowo-pieniężnej, zmiany przestrzenne
ruch komunalny – forma emancypacji mieszczaństwa, sprzysiężenie mieszczan w celu alki z panami miast, doprowadziła do
uzyskania przez miasta przywilejów samorządowych i osobowości prawnej: posiadanie własnego sądownictwa i administracji,
murów obronnych, herbu itd.
chłopstwo – dzielili się na chłopów poddanych i wolnych; status poddanych omówiony jest wyżej, status wolnych zależał od
odrębnych regulacji w poszczególnych państwach
IV. NIEWOLNICTWO
źródła niewolnictwa – jeniectwo wojenne i pirackie, urodzenie z rodziców niewolników lub jednego z nich niewolnego,
niewola za karę za małżeństwo z niewolnikiem bez zgody pana, ucieczka w czasie odpracowywania długów
niewolnik – traktowany przez prawo jako rzecz nieruchoma (osadzeni na ziemi pana) lub ruchoma, za jego czyny
odpowiedzialność ponosił pan, kradzież lub zabójstwo niewolnika miało rangę równą przestępstwu na zwierzęciu, za zgodą
pana mogli wstąpić do duchowieństwa lub w małżeństwo, czy też występować jako świadek w sądzie, potem zezwolono im na
dokonywanie drobnych czynności prawnych
gaśnięcie niewoli – wskutek manumissio: per denarium – na ziemiach grmańskich – pan wytrącał monetę z ręki niewolnika
w obecności monarchy, który wręczał niewolnikowi poświadczenie wolności, tkai wyzwoleniec miał pełnię praw i był wolny;
per carta – tradycja rzymska, dokument wręczany był niewolnikowi przez pana; wyzwoleniec taki był półwolny; półwolni
byli też wyzwoleńcy wobecności biskupa, kleru i ludu
§ 3 – Ustrój polityczny
I. IDEE UNIWERSALNE: CEZAROPAPIZM
CESARZ WSCHODNIORZYMSKI (BIZANTYJSKI):
Bizancjum – inaczej imperium Romajów, istniało 395-1453, na czele stał cesarz z tytułem basileus (od VII w.)
cesarz bizantyjski – władca absolutny, źródło prawa, najwyższy sędzia, zwierzchnik administracji, wódz naczelny,
namiestnik Boga na ziemi z tytułem „trzynastego apostoła”,
władza cesarza – uniwersalna i impernialna, obejmowała cały świat i wszystkich chrześcijan, podlegali mu wszyscy władcy,
cesarz był głową Kościoła, podlegało mu pięciu patriarchów kościoła chrześcijańskiego, cesarza wybierali: wojsko, Senat i
lud, rządził w teorii dopóki Bóg nie odebrał mu delegacji do rządzenia, w praktyce upadał wraz z przewrotem pałacowym
CESARZ FRANKOŃSKI (KAROLIŃSKI):
pierwszy był Karol Wielki, przyjął koronę cesarską z rąk papieża Leona III w 800 roku; jego tytuł Konstantynopol uznał w 812
roku
koronacja – dokonywał jej papież, miała charakter namaszczenia, dzięki temu królowie tytułowali się władcami z bożej łaski
– władza powierzana im była przez Boga
funkcje cesarza jako zwierzchnika kościoła – mianował dostojników kościelnych, czuwał nad moralnością duchownych,
walczył z pogaństwem, organizował akcje misyjne, ograniczało go tylko prawo boskie – gdyby je złamał, poczułby negatywne
konsekwencje prawaoporu - Kościół miał prawo obłożenia niewygodnego cesarza ekskomuniką – klątwą kościelną –
pozbawiającą go władzy i wyłączającą go z chrześcijan
CESARZ NIEMIECKI:
Otton I w 962 roku przyjął z rąk papieża Jana XII koronę csarską, związał ją do 1806 roku z I Rzeszą, od tej pory niemieccy
królowie tytułowali się cesarzami, a ich państwo było cesarstwem
uniwersalizm ottoński – później nazwany cesarskim uniwersalizmem niemieckim – prezentowali goOtton I, II i III; dążąc
do podporządkowania sobie całego świata chrześcijańskiego: cesarz miał być symbolem jedności europejskiej, władcą wielu
krajów i ludów, sukcesorem imperium rzymskiego, mieli wizję państwa ogólnoświatowego; rządził w sprawach świeckich i
duchownych, a w sprawach duchownych jego pomocnikiem był papież
uniwersalizm późniejszy – następcy Ottona III dążyli do wzmocnienia Rzeszy kosztem innych państw, powodowało to
prowadzenie wojen sąsiedzkich, zdobywali kolejne ziemie
władza cesarska – cesarstwo uznawano za cesarstwo rzymskie i chrześcijańskie, potem też za święte cesarstwo rzymskie,
cesarz zaś był panem świata, władza jego pochodziła od Boga – skoro 1 Bóg, to i jeden cesarz, jedno państwo boże; tezę tę
uzasadniano uznając cesarstwo za schedę po imperium rzymskim, która musi być nasladowana i kontynuowana, cesarz był
jedynym źródłem prawa i sprawiedliwości, władza ta obejmowała wszystkich ludzi, uniwersalizm cesarski zanikł w XIVw.
PAPOCEZARYZM (PAPALIZM):
reformy kościelne - zapoczątkowane w klasztorze w Cluny w X w.: usunięto symonię (sprzedaż urzędów); nikolaizm
(nieprzestrzeganie celibatu) i nepotyzm (krewni na urzędach); potem w 1059 r. wprowadzono zasadę wyboru papieża spośród
zamkniętego grona kandydatów (wcześniej wybierał kler i lud rzymski)
papalizm (papocezaryzm) – doktryna głosząca uniwersalną władzę papieża, papież Grzegorz VII wydał Dictatus papae –
uznał się za jedynego namiestnika Boga na ziemi, władcą wszystkich ludzi, dysponentem władzy cesarskiej i królewskiej,
sędzią najwyższym, upadek tej doktryny datuje się na XIV wiek (niewola awiniońska i wielka schizma zachodnia)
spór o inwestyturę – spór kościoła z cesarstwem o sposób obsadzania urzędów kościelnych (nie chcieli tam ludzi świeckich i
protestowali przeciwko formie nadawania tych urzędów), spór zakończył się konkordatem wormackim (pomiędzy Henrykiem
V a Kalikstem II w 1122 roku); dokonano podziału inwestytury na kościelną (biskupów wybierały kolegia kanoników w
drodze wyborów kanonicznych) i świecką (cesarz dokonywał nadania nowowybranemu biskupowi uposażenia biskupiego)
hierokracja – doktryna głoszona przez papiestwo w XIII w. – papież był źródłem wszystkich władz państwowych, cesarz zaś
administrował państwem tylko z woli łaski apostolskiej
II. WŁADZA CESARSKA I KRÓLEWSKA:
ZAKRES WŁADZY:
władza królewska – państwo nadal było monarchią patrymonialną, król miał władzę ust., wyk., sąd. , wojsk., czuwał nad
pokojem królewskim, władza królewska miała silne podstawy finansowe (oprócz Rzeszy)
przysięga wiernopoddańcza – władca wymagał przysięgi wierności od ludności, stosowano tę procedurę w państwie
frankońskim od 789, a w normandzkiej Angli od czasów Wilhelma Zdobywcy
NASTĘPSTWO TRONU:
państwo francuskie – zasada dziedziczności i podział państwa między synów, potem tron w zasadzie elekcyjny
państwo niemieckie - po wymarciu Karolingów tron niemiecki stał się elekcyjny – wybierali najpierw możnowładcy świeccy
i duchowni; w X w. elekcja połączona była z desygnacją za życia następcy, a nawet jego wyborem; przyjęto zasadę: prawo do
tronu przysługuje synowi tronu, a wyboru dokonuje się w obrębie rodu królewskiego
państwo angielskie – początkowo starcie elekcyjności w obrębie rodu z dziedzicznością; po śmierci W. Zdobywcy
realizowano elekcyjność w obrębie rodu, po 1154 roku dziedziczne rządy dynastii Plantagenetów
Portugalia - tron dziedziczny od samego początku, po śmierci Ferdynanda I w 1383 rozpoczą się okres interregnum, potem od
1385 zapoczątkowano dynastię Avis-Baja
Sycylia – początkowo elekcyjność w obrębie rodu królewskiego, od 1189 dziedziczność
Szwecja – przez cały okres średniowiecza tron elekcyjny – kandydaturę elekta rozpatrywano najpierw na wiecach
dzielnicowych, potem na wiecu ogólnopaństwowym pod Uppsalą, potem król składał przysięgę i dokonywał objazdu kraju
(droga Eryka)
Norwegia – od początku króla wybierało najważniejsze zgromadzenie w państwie – Øyrating; od 1163 uchwała o
dziedziczności na zasadzie primogenitury, nie weszła w życie, w 1260 roku uznano ostatecznie tę zasadę
Dania – pierwotnie tron elekcyjny, o następstwie decydował wiec, trzymano się z reguły jednego rodu, od 1170 roku tron
dziedziczny, od 1250 ponownie elekcyjny
Ruś Kijowska – nastepstwo tronu przechodziło na najstarszego syna, od Jarka Mądrego rozdrobnienie państwa (1054)
OGRANICZENIA WŁADZY KRÓLEWSKIEJ NA RZECZ MOŻNOWŁADZTWA – PRZYWILEJE:
państwo francuskie – za Ludwika Pobożnego władza królewska osłabiona, uprzywilejowanie możnych poprzez układy lub
kapitularzy (ustaw króla), za Karola Łysego feudałowie mogli być pozbawieni urzędu tylko wyrokiem sądowym; mogli
udzielać instrukcji władcy, wprowadzono dziedziczność urządu hrabiego
państwo niemieckie – wyrazem osłabienia pozycji cesarza było powstanie księstw terytorialnych w 1180 roku, osłabienie
było na rzecz władców księstw terytorialnych: monarcha zrzekł się ius spolii (prawa dziedziczenia rzeczy ruchomych po
zmarłych biskupach i opatach) i większości regaliów, potem przywileje Fryderyka II – zrzeczenie się uprawnień sąd. i skarb.
państwo angielskie – pierwsza karta swobód Henryka I z 1100 roku: ustępstwa fiskalne na rzecz możnych, Stefan I ponadto
zagwarantował wolność majątków kościelnych,
Wielka Karta Wolności (magna charta libertatum): wydana przez Jana bez Ziemi w 1215, skład: wstęp, kontekst z 63
artykułami i eschatokół (zakończenie); postanowienia: powołano Walną Radę Królestwa – w jej skład wchodzili bezpośredni
lennicy króla, wyrażała zgodę na ściąganie tarczowego i innych danin lennych; kontrola zobowiązań króla należała do komisji
25 baronów – w razie nadużyć ludność państwa występowała przeciwko władcy; potwierdzono przywileje kościoła i miast,
zatwierdzono wiele przywilejów dla rycerstwa i dziedziców lenn; ustalono nietykalność osobistą i majątkową ludzi wolnych,
spory hrabiów i baronów rozstrzygał sąd równych itd., postanowienia Wielkiej Karty Wolności obejmowały wyłącznie
ludność wolną
Szwecja – Magna Charta wydana została tutaj w 1319 roku, podczas elekcji Magnusa Erikssona – tron szwedzki miał być
elekcyjny, niektóre decyzje króla wymagały zgody zgromadzenia przedstawicieli stanów, zapewnioono wolnym niuetykalność
osobistą i majątkową ludzi wolnych; ustanowiono Radę Królestwa (nie mogli do niej wchodzić cudzoziemcy)
Węgry – Złota Bulla Andrzeja II z 1222 = zabezpieczenie interesów magnatów i serwientów; zwoływanie zgromadzenia
ogólnego w Białogrodzie przez króla, ograniczone uprawnienia cudzoziemców co do piastowania urzędów i posiadania
nieruchomości; zakaz kumulowania urzedów w jednym ręku, zakaz pogarszania monety przez króla, prawo oporu wobec króla
dla możnych; Złota Bulla Beli IV z 1267 – wprowadziła podział na szlachtę (serwientów) i magnatów (baronów), których
stali się klientami – stosunek feudalny od tej pory zwał się familiaritis
Dania – przywilej króla Eryka z 1282: zwoływanie co roku parlamentu, przestrzeganie zasady nietykalności, ograniczenie
dawania podwód, budowa dworów i młynów dla króla, podatki od chłopów miały być ściągane tylko raz w roku
III. ADMINISTRACJA CENTRALNA
ZGROMADZENIA NADWORNE:
państwo francuskie – utrzymały się zgromadzenia nadworne, kompetencje raczej bez większych zmian
państwo niemieckie – organem centralnym był zjazd nadworny (Hoftag) – zwoływany przez króla, udział brali bezpośredni
wasale i inni, od 1180 również książęta terytorialni, decydowano o najważniejszych sprawach państwa; poza tym wokół króla
działała rada nadworna (Hofrat) – jego najbliższy organ doradczy
państwo angielskie – dwór królewski był głównym ośrodkiem zarządu państwa; działała rada królewska – tworzona przedz
urzędników nadwornych; oraz kuria królewska – licząca do 30 wasali bezpośrednich, w miejsce witanu, posiadała głos
doradczy i była sądem panów; podzieliła się na Radę Wielką (Magnum Consilium) – zbier. się 3 razy w roku, bezpośredni
wasale króla, tylko głos doradczy; oraz na Radę Ściślejszą (Consilium Ordinum) – urzędnicy najwyzsi i wasale aktualnie
przebywający w otoczeniu króla – działania administracyjne; Exchequer – w XII wieku wyodrębnił się z kurii, był
najwyższym organem skarbowym, posiadał sądowe uprawnienia fiskalne; dzielił się na urząd niższy (skarbiec) i wyższy (izba
obrachunkowa i sąd skarbowy)
Portugalia –Rada Królewska – od XIII w., skład: abp, bp, ważniejsi przeorzy, przywódcy szlachty, mistrzowie zakonów
rycerskich – funkcje doradcze i sądowe
Sycylia – Rada Baronów – forma zgromadzenia nadwornego, niekiedy obradowała wraz z przedstawicielami rycerstwa
Szwecja, Norwegia, Dania – Rady Królewskie powstały w XIII w, członków wyznaczał król spośród urzędnik. i możnych
Węgry – Rada Królewska pod koniec XIII w., 2 bp, 2 baronów i kilku delegatów szlachty wybranych przez Sejm, król tylko
formalnie jej przewodniczył, mieli zbierać sę co 3 miesiące
Ruś Kijowska – książę radził się i członków drużyny i wielmożów, brak stałej instytucji
URZĘDNICY NADWORNI:
państwo francuskie – seneszal (stolnik)– na miejsce majordoma, główne funkcje dworskie, wzmocnienie pozycji kanclerza i
palatyna, cały szereg niższych urzędów
państwo niemieckie – administracja dcentralna jak we Francji, potem urzędy nadworne były dziedzicznymi lennami
państwo angielskie – wielki justycjariusz – najważniejszy urząd nadworny, od casów W. Zdobywcy, zastępca, główny
doradca króla i pierwszy pomocnik w sprawach sądowych i skarbowych, zazwyczaj urząd ten pełnił duchowny, w XIII w.
zlikwidowano ten urząd, kompetencje przeniesiono na kanclerza, potem wzrosła pozycja marszałka i skarbnika
Sycylia – też wielki justycjariusz (administracja i sądownictwo karne), pozostałe urzędy nadworne jak we Francji, potem
utworzono komorę książęcą jako organ finansowy z logotetą na czele, a w jej miejsce za Rogera II dohana de secretis –
egzekwował daniny
Portugalia – majordom, kanclerz, naczelny dowódca armii – wszystkie powstały na początku XIII w.
Szwecja – marszałek, kanclerz, drost (sprawy sądowe i nadzór nad urzędnikami), wykształcili się w XIII wieku
Węgry – palatyn – główny urząd, inaczej nadworny żupan, faktyczny z-ca króla, reszta urzedów jak w administracji
karolińskiej, potem zreorganizowano administrację na wzór francuski (Bela III pod koniec XIII w.)
Norwegia – najważniejszy był kanclerz, po 1300 kanclerz przewodniczył Radzie Królewskiej
Dania – stolnik (drost), koniuszy, cześnik i komornik, wykształciły się w XII wieku
Ruś Kijowska – najważniejszy był ciwun dworski, po nim koniuszy, stolnik, klucznik itp.
IV. ADMINISTRACJA LOKALNA
państwo francuskie – hrabstwo z hrabią na czele, potem podział na v-cehrabstwa z v-cehrabią na czele, na terenach
przygranicznych tworzono marchie – awarską ,bretońską, duńską, friulską i hiszpańską, z margrabiami naczele
mianowanymi przez monarchę i ze zwiększonymi kompet. wojskowymi; w części wschodniej państwa, na terenach podbitych
tworzono księstwa / województwa (ducatus) z mianowanymi przez króla wojewodami (dux, Herzog); ponadto działali
wysłannicy królewscy (missi dominici) dla kontroli administracji lokalnej, w tym celu kraj podzielono na okręgi
inspekcyjne (missatica), dla każdego powołano inspektora świeckiego i duchownego na okres roku; kompetencje insp.:
odbieranie przysiąg wierności, sprawdzanie stanu prawnego beneficjów nadawanych przez króla, sądownictwo w
przydzielonych im sprawach, kontrola wykonywania służby wojskowej
państwo niemieckie – księstwa szczepowe – saskie, bawarskie, frankońskie, szwabskie i lotaryńskie; na czele dziedziczni
książęta, KS zlikwidowano po 1180 roku, utworzono wtedy księstwa terytorialne; Otton I wprowadził urząd palatyna dla
pilnowania interesów króla w księstwach; landgraf – inny urząd kontroli królewskiej – zarząd dobrami królewskimi,
egzekucja prawa; księstwa dzielono na hrabstwa (Gau, Grafschalten) i marchie (Markgrafschaften) z hrabiami i
margrabiami na czele
państwo angielskie – utrzymany podział na hrabstwa i setnie, ta sama hierarchia urzedów lokalnych
Portugalia – podział na ziemie (torras) i terytoria (territórios), zarządzał nimi miejscowy feudał lub bezpośredni zarządca
Korony – nazywano ich tenente
Sycylia – podział na Sycylię i Kalabrię z wyższymijustyciariuszami na czele, jednostka niższa to prowincja (było ich 10) z
justycjariuszem zwykłym na czele – sprawował sądownictwo, rewidował przywileje królewskie, podlegali mu komornicy;
potem pojawiły się nowe prowincjonalne urzędy konetabla, magistra kapitana (dow. wojsk.), magistra komornika (adm.,
sąd.); pod koniec wieku XII z magistra kapitana wykształcił się magister justycjariusz kontrolujący justycjariuszy zwykłych;
za Wilhelma II nowy podział państwa: okręgi zamiast prowincji – finansami zarządzał komornik, sądownictwo sprawował
justycjariusz, w 1240 roku ustanowiono secreti / magistri procuratores – zastąpili komorników, najniższym urzędem
lokalnym był bajulus – we wsiach i miastach zajmował się sprawami adm. sąd. i skarb.;
Szwecja – najpierwpodział na obszary plemienne: kraina Gotów dzieliła się na dzielnice: wsch i zach, te z kolei na okręgi
(härad); kraina Swaewów na trzy dzielnice, potem pięć, potem jeszcze więcej; dzielnice na okręgi (hundre), od XIII w. w
obu krainach dzielnice podzielono na kasztelanie (slottslän); na wszystkich szczeblach władza naczelna należała do wiecu z
langmanem jako przewodniczącym
Węgry – podział na prowincje z naczelnikami – w ramach prowincji wyodrębniono jednostkę podstaawową – komitaty z
żupanami (komes, ispan) na czlezarządzał majątkiem króla, ściągał podatki, z-ca króla w sądownictwie i dowodzenie
oddziałami wojskowymi szlachty, mianowany przez króla
Siedmiogród – ustrój odpowiadał niemieckim marchiom, władza należała tu do wojewody, utworzono tu autonomiczny teren
dla osadników niemieckich z Saksonii, którzy zorganizowani byli w universitas Saxonum (wspólnotę terytorialną)z hrabią
na czele, pełniącym funkcje reprezentanta monarchy;
Dania – podział na 3 dzielnice, władza naczelna była tam w rękach wiecu ziemskiego (landstingu) i namiestnika; dzielnice
dzieliły się na okręgi (syssel) – ale tylko w Jutladii, najmniejszą jednostką teryt. była wieś (herred) – interesy króla
reprezentował tam włodarz (bryde) zbierający podatki, władza naczelna w rękach wiecu
§ 4 – Wymiar sprawiedliwości
państwofrancuskie – główny sąd powszechny to sąd hrabiego – orzekał jednak przy udziale stałych ławników (scabini)
ustanawianych przez niego samego lub wysłanników królewskich, w każdym posiedzeniu brało udział 7 ławników –
proponowali wyrok, mocy prawnej nabierał po milczącej zgodzie uczestników zgromadzenia, wolni w zgromadzeniach
sądowych brali udział w rokach głównych – 2 -3 razy w roku; roki mniejsze odb. się pod przewodnictwem setnika lub
wikariusza co 14 dni, udział obowiązkowy tylko dla ławników, sąd gorącego prawa – musieli uczestniczyć ci wolni, którzy
słyszeli wołanie poszkodowanego; sąd królewski: od schyłku VIII przewodniczył mu palatyn, w Ix stał się samodzielnym
sądem palatyna; król odtąd rozstrzygał sprawy wagi największej, reszta dla palatyna, sąd królewski rozpatrywał formalni
wszystkie sprawy, faktycznie sprawy możnych zagr. karą śmierci
państwoniemieckie – do XIII w. sądownictwo z państwa karolińskiego, król był najwyższym zwierzchnikem sąd.,
przewodniczył sądowi nadwornemu z siedzibą ruchomą, który zanikł w XV w., w terytoriach działały sądy nadworne
książąt; sądy wyższe rozst. najważniejsze sprawy karne i cywilne (o wolność i własność); sądy niższe – sprawy mniej ważne
państwoangielskie – tak jak dawniej, reforma dopiero za czasów monarchii stanowej
Portugalia – najwyższe sądownictwo – król i Rada Królewska, na dworze ponadto wym. spr. sprawowali nadsędziowie
(sobrejuizes) i ich zastępcy (ouvidores), w terenie wyrokowali corregedores
Sycylia – sądow. należało do justycjariuszy nadwornych i lokalnych oraz komorników, w miastach sądzili
stratedzy(catepani)
Dania –sądownictwo w rękach wieców; z prudentes na czele, rozpadało się ono na sądy herredstingów i landstingów, w
Jutlandi instancją pośrednią były sysseltingi
Szwecja – podobnie jak Dania
Norwegia – langtingowie, z sędziąkrólewskiem jako przewodniczącym (lagmann); sądy niższe - sysselmani
Węgry – z-ca sądowy króla to palatyn, nadworny żupan (nádorispán), w terenie sądownictwo sprawowali żupani w
imieniu króla
państwo ruskie – na szczeblu centralnym w ręku księcia – sądził osobiście i w otoczeniu bojarów, albo przez z-cę – ciwuna
dworskiego, sądownictwo lokalne władca sprawował przez urzędników; dla spraw specjalnych delegował wirników
ROZDZIAŁ III – ROZDROBNIONA MONARCHIA FEUDALNA
§ 3 – Ustrój polityczny
I. WŁADZA KRÓLEWSKA
FRANCJA:
król Franków (rex) i książę Franków (dux) – król panował na całym teryorium państwa, dux w granicach własnej domeny
przywileje - spadkobiercy władców frankońskich, sakra królewska dawała im tytuł Dei gratia (z łaski Boga), koronowano ich
w katedrze w Reims, niezależni od papieża i cesarza
uprawnienia rexa– najwyższe zwierzchnictwo lenne (faktycznie tylko w stosunku do wasali bezpośrednich), utrzymywanie
pokoju w państwie, najwyższa władza wojsk. i sąd, wykonywanie obowiązków głowy państwa, polityka zagraniczna
uprawnienia duxa – wykonywali władzę w ramach domeny prywatnej, nie uznawali zwierzchności lennej nad sobą
wojnyprywatne – sposób pozasądowego rozstrzygania sporów (również lennych), zakazane w 1258 przez Ludwika IX
pokój boży (pax Dei) – wprowadzony w XI w., brał pod ochronę prawa osoby nie prowadzącej wojen (duchowni, oracze)
rozejm boży (treuga Dei) – zabraniał wszczynania i prowadzenia wojen w dni uroczyste i od środy rano do pon. wieczór
następstwo tronu – od II połowy IX w. przeważała elekcyjność, , od Hugona Kapeta zasada desygnacji – wybór następcy za
życia króla, od Filipa II Augusta tron stał się dziedziczny, obejmowany był na zasadzie primogenitury – najstarszy syn + jego
potmstwo, jeśli władca małoletni, ustanawiano regenta
KONFEDERACJA RZESZY NIEMIECKIEJ:
koronacja na króla Niemiec– najpierw w Akwizgranie, od XIV wieku we Frankfurcie nad Menem, przeprowadzał prymas
koronacja na cesarza – dokonywana przez papieża w Rzymie
uprawnienia króla niemieckiego na terenie Rzeszy – reprezentowanie państwa na zewnątrz, najwyższe zwierzchnictwo
lenne, inicjatywa ustawodawcza, do 1663 zwoływanie sejmu Rzeszy, zatwierdzanie ustaw na nim uchwalonych, legitymacja
dzieci nieślubnych, moratorium na długi (to wszystko było iura cesarea reservata)
iura comitialia – pozostałe uprawnienia króla, wykonywanie wspólnie z Sejmem Rzeszy
iura cesarea limitata – uprawnienia króla wykonywane wespół z elektorami, wystawiającymi listy zgody
kapitulacje wyborcze – zaprzysięgane przez nowo wybranych króli od 1519 roku, zawierały ramy polityki panowania
Złota Bulla – ustawa Karola IV, regulowała wybór króla – wybierało 7 elektorów (w tym 3 duchownych): król czeski,
margrabia brandenburski, książę saski, palatyn Renu i abp Moguncji, Trewiru i Kolonii, od 1623 władca Bawarii, od 1692
władca Hanoweru (czyli łącznie 9), od 1777 łącznie 8
bezkrólewie – władza w rękach dwóch wikariuszy cesarstwa: palatyn Renu dla obsz. pr. frank., książe saski dla prawa sask.
HISZPANIA:
władza królewska – oparta na autorytecie wodza z szerokimi uprawnieniami – naczelne dow. wojskowe, zwierzchność lenna,
najwyższy sąd i administracja kraju, w małych państewkach władcy mieli prawa przyrodzone (seňorio natural)
RUŚ KIJOWSKA:
władza – należała do książąt dzielnicowych i wielkiego księcia
książęta dzielnicowi – polityka zagraniczna, najwyższa władza sąd. wojsk. adm., większe znaczenie od wielkiego księcia
typy zakresu władzy książęcej – jedynowładztwo, współrządy z bojarami, wykonywanie funkcji wojskowych
księstwa ruskie – na czele wlk książę włodzimierski od 1240, tronem dysponował chan, nadawał jarłyk na sprawowanie
władzy w tronie, upoważniający księcia do dowództwa wojskowego, stos., dyplomatycnzych z Ordą, ściągania podatków i
ograniczonej polityki zagranicznej
następstwo tronu – na zasadzie senioratu (od 1054) – państwo podzielono na 5 dzielnic: najstarszy syn władał Kijowem i
Nowogrodem, pozostali kolejno: Czernichowem, Perejesławem, Włodzimierzem Wołyńskim i Smoleńskim
senior kijowski – miał władzę wielkoksiążęcą i zwierzchnictwo nad seniorami
dziedziczność poszczególnych dzielnic – uchwalona w 1097 na zjeździe w Lubeczu
II. ADMINISTRACJA CENTRALNA
ZGROMADZENIA NADWORNE:
Francja – ośrodek zarządu państwa to dwór królewski – król + dygnitarze koronni, obok niej kuria królewska – wybierana
przez władcę, i walna rada – powoływana przez króla w najważniejszych sprawach jako organ doradczy, potem z kurii
wyłoniły się: Ścisła Rada Królewska, Izba Obrachunkowa i Parlament (organ sądowniczy)
Niemcy – zjazdnadworny, radanadworna z cesarzem lub prezydentem na czele, zajmowała się: lennami Rzeszy, cesarskimi
prawami zastrzeżonymi, przywilejami i sprawami karnymi przeciwko książętom
Hiszpania – rady przyboczne przy monarchach i kurie królewskie
Ruś Kijowska – w każdym księstwie dzielnicowym istniały rady, nie były one stałe, zwoływane dla określenia kierunku
polityki zagranicznej, zwoływano też wiece – uchwalano na nich jednomyślnie istotne sprawy księstwa
URZĘDNICY NADWORNI:
Francja – wielcy dygnitarze korony – mianowani dożywotnio przez króla, najważniejsza pozycja wśród nich: wielki
seneszal – naczelnik królewskich sił zbrojnych, zwierzchnik urzędów lokalnych, z-ca króla, urząd zlikw. w 1191, kanclerz –
przowadzenie kancelarii + kompetencje cywilne seneszala, zlikwidowany w 1227, odtworzony w 1315, poza tym: konetabl
(sprawy wojskowe), cześnik, miecznik, koniuszy
Niemcy – Kancelaria Rzeszy – z arcykanclerzem na czele (abp moguncki) i z-cą – protonotariuszem, ochmistrz dworu –
załatwianie mniej ważnych spraw państwa, palatyn dworu – z-ca króla w sądownictwie, nadawał prawa i przywileje za zgodą
władcy, mianował notariuszy, poza tym: podkomorzy, koniuszy, marszałek dworski
Hiszpania – KRÓLESTWO LEONU: majordom – najwyższy urzędnik, zajm. się funkcjonowaniem dworu królewskiego,
alferez – dowódca przybocznej drużyny króla, ARAGON: majordom, szambelan - urzędy prywatne, kanclerz, maestre
racional – urzędy publiczne
Ruś Kijowska – urzędy tak jak w jednolitej monarchii feudalnej, zastrzeżone jednak TYLKO DLA BOJARÓW
III. ADMINISTRACJA TERYTORIALNA
Francja – prewot lub bajul (płd. Francja) – podlegał im obszar zwany okręgiem prewotalnym, sprawowali funkcje –
administr., skarbowe, wojskowe i sądowe, prewoci pochodzili z niższych warstw; baliwowie – zwierzchnicy prewotów (od
1190), każdemu baliwowi podl. kilka okręgów prewotalnych – na płd Francji baliw = seneszal, okrąg prewotalny = seneszalia,
w Paryżu – funkcje baliwa pełnił prewot, podlegali mu niżsi prewoci, baliwów mianował król dożywotnio
Rzesza – centralna adm. dworska = stolnik, podkomorzy, cześnik, marszałek, potem ochmistrz dworu (XII/XIV w) i
kancelaria z kanclerzem na czele, państwo podzielono na obwody (6, od 1512 aż 10), w każdym obwodzie Kreistag (sejmik),
wybierał władzę wykonawczą: starostę i 4 radców, państwaterytorialne: podział na okręgi, na czele z amtmanami
mianowanymi przez władcę
Aragon – pełnomocnicy (procuradores reales) w Aragornie i Katalonii; delegaci (gerenti vices) w Walencji i Majorce, Aragon
podz. na honores i municipios (na czele sędzia lub alkad), municipia łączyły się w juntas (związki); Katalonia podz. na 10
veguerti z veguerami i batlle’ami na czele, potem z kolegium urzędników lokalnych, ciało doradcze – Consell (20 osób),
Kastylia – podział na5 jednostek
Ruś Kijowska – szereg księstw z wielkimi książętami na czele, ujezdy (małe księstwa terytorialne lub ich części) podz. na
wołosti, stany itp. zarząd – namiestnicy mianow. przez księcia spośród bojarów i wiernych sług na max 3 lata, kompetencje:
sprawy adm i sąd, w mniejszych jednostkach zarządzali wołostiele
§ 4 - Sądownictwo
FRANCJA:
SĄDOWN. KRÓLEWSKIE: sądy prewotalne – podlegali wszyscy oprócz mieszczan z miast komunalnych i konsularnych i
osób podl. bezpośrednio sądowi królewskiemu; baliwowie – orzekali w I inst. w sprawach naruszających interes króla i w
wypadku odmowy rozpatrzenia sprawy przez prewota, jako inst. odwoławcza w apelacjach od wyroków prewotów i sądów
senioralnych; Parlament – najwyższa instancja od XIII w.
SĄDOWN. SENIORALNE: w rękach feudałów, sądy senioralne – sprawy wynikające z kontraktów lennych i rozstrz. w
ramach sąd. powszechnego
RZESZA:
sąd nadworny – najwyższy sąd cesarski, sędzia nadworny przewodniczącym składu, pochodz. szlacheckie, urzedował
codziennie bez niedziel i świąt, przy sądzie kancelaria, sąd ten rozp. sprawy nie zastrzeżone dla sąd. powsz., zanikł w 1456;
Sąd Kameralny – król najw. sędzią, zastępował sędzia kameralny, w składzie również radcy nadworni, przy sądzie kancelaria,
rozpatrywał sprawy z całej Rzeszy napływające pośr. lub bezpośr. pod koniec XV w. przekształcony w Sąd Kameralny Rzeszy
sądy pokoju ziemskiego – rozstrzyg. sprawy o naruszenie pokojów ziemskich
femy – wolne sądy w Westfalii z hrabią na czele, rozp. sprawy należące do kompetencji mających bannus królewski i sprawy,
których inne sądy nie chciały rozstrzygnąć
sądy ziemskie niższe – rozpatrywały tylko sprawy chłopów zagrożone karą śmierci lub dotyczące ziemi
sądy ziemskie wyższe – sądy cywilne dla szlachty, w skłądzie osoby pochodzenia szlacheckiego
sąd nadworny księcia – najwyższa terytorialna instancja sądowa, sprawy karne szlachty + apelacje od sądów wyższych
KSIĘSTWA RUSKIE:
wymiar sprawiedliwości – w rękach książąt dzielnicowych i upoważnionych organów centralnych
sądownictwo lokalne – wołostiele i namiestnicy przy współudziale miejscowej ludności
ROZDZIAŁ IV – MONARCHIA STANOWA
§ 1 – Ustrój społeczny. Struktury stanowe
I. DUCHOWIEŃSTWO
duch. wyższe katolickie – arcybiskupowie, biskupowie, opaci, przeorzy, członkowie kapituł i kolegiat; niższe - prezbiterzy
duch. wyższe prawosławne – arcybiskupowie, władycy, archimandryci, klirosi; niższe – popi
podział z racji ślubów i święceń – na diecezjalno-świeckie i klasztorno-zakonne
cechy – stan otwarty, w kościele katolickim raczej celibat, w prawosławnym tylko zakonnicy byli bezżenni
przywileje – prawo kanoniczne, własne sądownictwo (privilegium fori), zwolnienie z danin i służebności (privilegium
immunitas), wyłączne prawo do korzystania z beneficjów kościelnych, nie mieli obowiązku służby wojskowej
II. STAN SZLACHECKI
PODZIAŁ WEWNĘTRZNY:
sposoby wejścia do stanu – nobilitacja, sprawowanie urzedu uprawniającego do szlachectwa, urodzenie z ojca szlachcica
podziały – szlachta rodowa, urzędnicza, szlachta dworska (na dworze królewskim) i prowincjon. (w majątkach ziemskich)
SZLACHTA WYŻSZA (bezpośredni wasalowie króla):
Francja –wasalowiekorony (książęta, baronowie i hrabiowie), trudnili się turniejami, polowaniami i wojną
Rzesza – książęta (243 rody) – na szczycie książęta elektorzy – prawa: wybór króla, osobne kolegium w Sejmie Rzeszy,
najwyższe sądownictwo, regalia monarsze, godność elektorska dziedziczna – primogenitura, niepodzielność terytoriów
elektorskich, książęta Rzeszy – władcy teryt. z prawem zasiadania w Sejmie jako wiryliści (1 księstwo = 1 głos), panowie
Rzeszy – reprezentowani w Sejmie Rzeszy, 6 głosów kurialnych
Anglia – baronowie – więksi (maiores) i mniejsi (minores), po powstaniu parlamentu nazywano baronów lordami/parami
Hiszpania – ricos hombres – z dawnej arystokracji plem. i urzedników, mieli przywileje (łaski henrykowskie w Kastylii)
Skandynawia – szlachta wyższa nastawiona raczej negatywnie do króla
Rosja – książęta służebni – dawni władcy dzielnicowi, po utracie niezależności przeszli na służbę do wielkiego księcia;
bojarzy – wielmożowie wywodzący się ze starszyzny rodowo-plemiennej (ziemscy) lub z urzędników książęcych (książęcy),
potem obie warstwy zlały się w jedną
SZLACHTA NIŻSZA (pośredni wasale króla):
Francja – małe znaczenie, zeszli do roli szlachty prowincjonalnej
Rzesza – szlachtakrajowa – zależna od władców, stacjonowała w swoich lennach, wolne rycerstwo – rycerze posiadający
bezpośredniość cesarską, niepodlegający innym panom feudalnym, około 1500 osób, ministeriałowie – od X w., wywodzili
się z niewolników, którym nadawane były funkcje wasali
Anglia – rycerstwo – stan otwarty, od 1290 roku swoboda sprzedaży lenn (Edward I)
Portugalia – cavaleiros – rycerze-posiadacze ziemscy, wywodzili się z napływu nowej szlachty, awansu społecznego itp.
Hiszpania – hidalgowie – posiadali własność ziemską, caballeros villanos – wywodzili się z miasta, majątek mieli na wsi
Szwecja – rycerstwo wyw. się z drużyny i wolnej ludności chłopskiej płacącej daniny na rzecz króla, daniny te można było
zamienić na obowiązek służby wojskowej, zwolnienie od niej to frälse
Dania – rycerstwo ukształtowało się w XIII w., około 250 rodów, wyw. się z drużynników, urzędników i bogatych chłopów
Węgry – wywodzili się z serwientów – drużynników królewskich i wolnych, którzy wzbogacili się na wyprawach
łupieżczych, służyli w zamian za opiekę i pomoc królewską, przywileje (Złota Bulla): zwolnienie z podatków, sądownictwo
chłopskie, nietykalność, swobodne rozporządzanie majątkiem własnym, wybieranie sędziów w komitatach (od 1232)
Rosja – dzieci bojarskie – potomkowie członków dawnych drużyn książęcych, dostali się pod bezpośrednią zależność
wielkiego księcia, obowiązkiem była służba wojskowa; dworianie – wyw. się z sług dworskichza służbę dostali część
dochodów książęcych i ziemię w użytkowanie (pomiestiję)
PRZYWILEJE:
cechy – szlachta miała własne prawo lenne i ziemskie, odrębne sądownictwo, w niektórych państwach rezerwacja wyższych
dygnitarstw świeckich i duchownych
zróżnicowanie w prawie – nietykalność osobista, majątkowa, nie dotyczyły ich kary hańbiące i tortury, zakazy małżeństw z
nieszlachtą, upośledzenie prawne dzieci z takich związków
różnice szlachty – herby, tytuły, styl życia, kodeksy obyczajowe, ordery, ubiory, bronie
III. STAN MIESZCZAŃSKI
ORGANIZACJA SPOŁECZNA:
podział majątkowy – patrycjat – najbogatsi kupcy i rzemieślnicy, bankierzy, członkowie władz miejskich, decyzje o osadzie
urzedów i polityce miasta; pospólstwo – drobni kupcy, rzemieślnicy, czeladnicy, ograniczony wpływ na władzę miejską;
plebs – pozostali – służba najemna, włóczędzy, żebracy, pracownicy dniówkowi, bez wpływu na sprawy miasta
podział prawny – obywatele – obywatelstwo dziedziczne lub nabyte, piastowali urzędy, posiadali nieruchomości, prowadzili
handel, mogli warzyć piwo itd., mieszkańcy – wywodzili się z napływającej do miasta ludności wiejskiej
ORGANIZACJA GOSPODARCZA. GILDIE I CECHY
gildia – zawodowa organizacja kupców miejskich, ze starszym (Olderman) i 4 asesorami (wardensami) na czele, tworzyli oni
zarząd gildii, który wraz z wybieralną radą zarządzał jej sprawami i majątkiem
hanza – związek gildii poszczególnych miast w celu wzajemnej współpracy – największa była Hanza Niemiecka
Hanza Niemiecka – siedziba w Lubece, dzieliła się na kantory – placówki zagraniczne kupców z państw pozaniemieckich
(Bergen, Nowogród, Brugia, Londyn, Gdańsk), faktorie – podlegały kantorom, utworzyły się 4 grupy miast: westfalska
(Kolonia), saska (Brunszwik), wendyjska (Lubeka), prusko-inflancka (Gdańsk)
cechy – zrzeszały rzemieślników wykonujących w mieście ten sam zawód lub pokrewną specjalizację, organizacja
przymusowa i zamknięta, należeli mistrzowie, czeladnicy i uczniowie, nauka trwała od 4 do 6 lat, po nauce było się
czeladnikiem, aby zostać mistrzem trzeba było wykonać majstersztyk i zdobyć doświadczenie
organizacja cechów – na czele cechu stało kilku starszych cechowych, kierujących jego sprawami i zarządzających jego
majątkiem, mieli też uprawnienia sądowe
IV. STAN CHŁOPSKI
podział – poddani (osobiści i gruntowi); wolni (czynszownicy, wolni posiadacze), podlegali wszyscy prawu dworskiemu
Francja – poddaństwo stopniowo zanika w XIV wieku od 1315 r. chłopi uwalniali się z poddaństwa – stawali się
dzierżawcami ziemi płacącymi stały czynsz
Rzesza – masowe uwalnianie chłopów z poddaństwa za opłatą, od XV wieku jednak powrót do poddaństwa
Anglia – poddaństwo zanikło po powstaniu Wata Tylera, chłopstwo oczynszowano i dano im wolność za wykupem,
copyholders – chłopi-dzierżawcy wieczysci, którzy otrzymali ziemię w dzierżawę od feudałow, płacili rentę pieniężną z tytułu
dzierżawy; freeholders – byli właścicielami ziemi, opłaty symboliczne, brali udział w wyborach do Parlamentu
Hiszpania – mayorzgo – system dziedziczenia całego gospodarstwa przez najstarszego syna
Portugalia – foreiros – chłopi uprawiający ziemię na podstawie kontraktu dzierżawy; herdadores – posiadający własną
ziemię w obrębie gminy, zazwyczaj sami nią zarządzali
Szwecja- wolni chłopi (bönder) zarządzali większością gruntów, reszta chłopstwa to dzierżawcy (landbor), półwolni (brytar) i
niewolni (trälar)
Dania – większość chłopów wolna, podział: wolni posiadacze (selvejerne), dzierżawcy (faeste), rataje (landbo), zagrodnicy
(gaardsaeder), komornicy (innaesmaend), czeladź (svende)
Rosja – wspólna nazwa dla chłopów – krestjan, podział: chłopi książęcy (czornyje ludi/czarnososzni) – mieli działki ziemi i
swobodnie nimi dysponowali; chłopi prywatni – byli poddanymi, wyodrębniły się wśród nich warstwy: starożilcy i
nowoprichodcy, ustalono 26 listopada dniem wychodu chłopa z wsi (tolerancja +- tydzień), wychód chłopów zakazany w XVI
wieku
§ 3 – Ustrój miast
I. WŁOCHY
OKRES KONSULARNY (koniec XI w. – koniec XII w.):
aregnum / concio – ogólne zebranie obywateli posiadających pełnię praw polit., decydowało o kierunkach polityki miasta
Rada Wielka (consilium generale) – do 500 obywateli, wyparła concio, kadencja pół roku
Rada Ścisła (consilium minus) – wybierana z grona Rady Wielkiej, organ ścisłej władzy miejskiej
konsul – pojawił się w końcu XI w., władza wykonawcza w mieście, wybór przez elektorów lub poprzedników, pobierali
wynagrodzenie (feudum), musieli składać sprawozdanie po końcu kadencji, mogli być wybrani ponownie
konsulat – kolegialny organ, 2-21 członków, kadencja rok, rzadziej 2 lata
OKRES PODESTY:
podesta – urząd władzy konsularnej, jednoosobowy, władza wykonawcza – warunki: 30 lat, stan rycerski, zamieszkanie w
promieniu 50 mil, odpowiednie wykształcenie, nie mogli sprowadzać rodzin do miasta i prowadzić interesów, kadencja: rok
lub pół roku, stałe wynagrodzenie, po upływie kadencji sprawozdanie
kompetencje podesty – władza adm., wojsk., sąd., ściąganie podatków, utrzymywanie pokoju publicznego
OKRES CECHOWY:
cechy – powstawały od XII w., na czele starsi cechowi (kapitanowie, konsulowie, pierwsi), w obrębie cechów skupiał się lud
miejski,służył w oddziałach piechoty (pedites) lub kawalerii (cavalieri)
gmina właściwa – wyodrębniła się w połowie XII wieku, nazwy: komuna podesty / wielka, stary zarząd miasta
gmina ludowa – podesta = kapitan ludu, Rada Wielka = Rada Starszych, Rada Mniejsza = Rada Tajna, zgromadzenie ogólne
= Rada Ludowa
SIGNORIE:
signor / pan miasta – podeści i konsulowie byli wybierani na dłużej i mieli coraz szersze kompetencje, w końcu uzyskiwali
tytuł panów miast – zachowano stare komunalne instytucje, bez większego wpływu na politykę miasta
REPUBLIKI MIEJSKIE (Florencja – republiki mieszczańskie):
władza – podesta, RadaWielka (300 osób) i RadaMniejsza (90 osób) – stan rzeczy utrzymał się do 1250 r.
warstwy społeczne – patrycjat (poplo grosso), pospólstwo (popolo medio), plebs (popolo magro)
władza po 1250 – w rękach ludu, mieszczaństwo podizelone na 20 kompanii z chorążym na czele, nadzór nad całocią –
kapitanludu, a przy jego boku rada złożona z 12 starszych
władza po 1294 – wg „Zarządzenia Sprawiedliwości” – naczelna władza w rękach Rady 21-osobowej (przedstawiciele
cechów) – władza wyk i wojsk. – chorąży sprawiedliwości
REPUBLIKI MIEJSKIE (Wenecja, Genua – Republiki arystokratyczne):
WENECJA:
Wielka Rada – naczelna władza w mieście, wybierana corocznie, 480 osób, członkostwo dziedziczne, ustawodawstwo,
uchwalanie podatków, nadawanie godności, przyjmowanie do prawa miejskiego, decyzje o wojnie i pokoju, nazwiska rodów
członkowskich wpisywano do złotej księgi
doża – władza wykonawcza, formalny naczelnik Wenecji, wybier. przez kolegium elektorów (z Rady, >30 lat), elekcja 9stopniowa, doża zaprzysięgał kapitulacje określające jego uprawnienia, był kontrolowany przez Rade Mniejszą i Rade
Dziesięciu
Senat – wykształcił sięz Rady Mniejszej, około 300 członków, sprawy polityki zagranicznej, kościelne, finansowe, urzędowe
Rada Dziesięciu – wybierana przez Wielką Radę, od połowy XIV wieku, przeciwdziałanie zamachom na republikę,
sądownictwo w sprawach zastrzeżonych dla rady dziesięciu, kompetencje ograniczone w XVI wieku
Najjaśniejsza Signoria Wenecji – organ reprezentujący państwo, skł się z doży i 6-osobowej Tajnej Rady (po 1
przedstawicielu z każdej dzielnicy), kadencja rok, czuwała nad wykonaniem uchwał RW i Senatu, najwyższe sądow. itp.
GENUA:
ustrój – władza naczelna w rękach zgromadzenia generalnego obywateli, władza wykonawcza najpierw 4 konsulowie, od
1257 roku również kapitan ludu, od 1309 roku zm. nazwę na dożę,
ustrój w XVI wieku – na czele państwa doża z 2-letnią kadencją, obok niego Senat (12 gubernatorów), Rada Wielka (400 os.
– wybór losowy spośród najlepszych rodów), Rada Mniejsza (funkcje kontrolnę, wybierała ją Rada Wielka)
II. FRANCJA
miasta prewotalne – w środkowej Francji, prewot – wł. adm., wymiar sprawiedliwości, z-cą był mer i 12 przysięgłych
miasta komunalne – na północy, głowny organ władzy – ogólne zebranie obywateli (ustaw. + wybór władz miejskich),
ławnicy + mer (władza adm. i sąd., ławników od 24 do 100, mer wybierany spośród ławników), mer (naczelnik administracji,
dowódca milicji i przewodniczący sądu)
miasta konsularne – na południu – Parlament – ogólne zebranie obywateli, naczelny organ władzy, uprawnienia
ustawodawcze, wyparty przez Wielką Radę, konsulowie – władza wyk. i sąd., organ kolegialny, 2-24 osoby, od XII wieku w
ich miejscu podesta
III. NIEMCY
miasta cesarskie – zakłądane przez cesarza i mu podlegaly, (Norymberga, Ulm, Frankfurt nad Menem) itp.
miasta krajowe – zakładane przez władców terytorialnych i feudałów świeckich, (Wiedeń, Drezno)
miasta biskupie – zakładane przez biskupów diecezjalnych
wójt/sołtys – najwyższy organ władzy w mieście (okres przedsamorządowy, główne sądownictwo w ograniczonym zakresie
rada miejska – najwyższy organ władzy w okresie samorządowym, składała się z rajców wybieranych corocznie, liczba nie
byłastała, wybierali mieszczanie z pełnią praw obywatelskich, kompetencje: ustawodawstwo miejskie, zatwierdz. statutów
cechowych, utrzymanie bezpieczeństwa, sądownictwo w sprawach handlowych i porządkowych
burmistrz – w niektórych miastach na czele władzy, wybierani corocznie przez obywateli lub radę spośród swego grona
ława – organ sądowniczy, składała się z sołtysa-sędziego jako przewodniczącego i ławników
system filialny powstawania miast – wykształcono miasta macierzyste w oparciu o których ustrój i prawo lokowano nowe
miasta – miasta-córki / miasta filialne
IV. ANGLIA
przywileje (karty) – wydawane miastom, zawierały prawo wybierania własnych urzedników przez miasta (burmistrz i rada
12-24 osobowa), miasto wyjmowano spod sądownictwa hrabiów i setni, przyznawano mu prawo stworzenia własnego
wymiaru sprawiedliwości, mogło też wydawać własne rozporządzenia
charter of incorporation – przywilej nadający miastu osobowość prawną (od XIV/XV wieku) – zawierał prawa do statusu
korporacji, własnej pieczęci, wydawania rozporządzeń i nabywania ziemi
§ 4 – Ustrój polityczny
I. KONSTRUKCJA KORONY KRÓLESTWA
Korona Królestwa (Corona Regni) – pojęcie powstałe w Anglii w XII wieku, prawno-ustrojowy wyraz monarchii stanowej,
charakter państwa zmienił się z prywatno- na publicznoprawne, korona została związana z państwem jako całością, państwo
było rzeczą publicznoprawną (res publica)
II. WŁADZA KRÓLEWSKA
ZAKRES WŁADZY:
Francja – władzę królewską określili legiści, urzędnicy szlacheccy i mieszczańscy, znawcy prawa rzymskiego, monarcha był
najwyższym zwierzchnikiem lennym, źródłem sprawiedliwości i suwerenności władzy
Anglia – władza królewska na podstawie „Wielkiej Karty Wolności” – królowie stracili na znaczeniu na rzecz Parlamentu,
monarcha miał prawo wydawania stautów, dowództwo wojskowe, politykę zagraniczną, mianowanie + odwoływanie urzęd.
Rzesza – przepisy Złotej Buli z 1356 r., od 1539 zaprzysięgano kapitulacje wyborcze (warunki przestrzegane przez króla)
Hiszpania i Portugalia – utrzymanie władzy królewskiej
Dania – określono zakres władzy królewskiej w Kalundborgu w 1360 roku (Landfreden) – król obiecał poddanym stare prawa
i przywileje: zwoływanie Danehofu raz w roku, nietykalność, odwołania od wyroków sądów królewskich, poddani przyrzekli
w 11 artykułach przestrzegać prawa itp., od 1250 (tron elekcyjny) zaczęto królom narzucać haandfaestning
Rosja – od Iwana IV książęta tytułowali się carami, a władzę swoją określali jako samodzierżawie (wszelka władza
państwowa + ius vitae ac necis nad poddanymi), kompetencje: polityka zagraniczna, obsadzanie urzędów, zwoływanie
soborów ziemskich i kontrola ich działalności, od 17 wieku władza królewska była ograniczana
NASTĘPSTWO TRONU:
Francja – system agnatyczny bez kobiet do 1420 roku, od około 1422 teoriastatutowa – dziedzicem korony z mocy prawa
mógł być tylko najstarszy syn zmarłego władcy, prawa tego nie można było się zrzec ani zmienić, w razie niepełnoletności
regencję sprawowała osoba wyznaczona
Anglia – system primogenitury, od 1301 roku następca miał tytuł księcia Walii, w razie niepełnoletności regencję sprawowała
rada regencyjna lub królowa-matka, potem regenta wyznaczał Parlament
Hiszpania i Portugalia – system primogenitury w Kastylii i Portugalii, potem też w Aragonie
Dania – tron elekcyjny od 1250 roku, wybierał Danehof, spośród męskiego potomstwa króla
Szwecja – tron elekcyjny przez cały okres średniowiecza; Norwegia – trondziedzicznyprzezcałyokresśredniowiecza
Rosja – najpierw sukcesja tronu przez syna (lub córki jeśli brak syna), ostatecznie wybierał car, od 1598 roku cara wybierał
Sobór Ziemski, od 1613 roku wybierano cara w obrębie dynastii Romanowów
III. ADMINISTRACJA CENTRALNA
RADA KRÓLEWSKA:
Francja –Rada Królewska – od XIII wieku, organ kolegialny, skład ustalony na stałe w XVI w., kompetencje: polityka
zagraniczna, administracja państwem, sprawy finansowe, wykonanie sądownictwa (kasacja i ewokacja) – od 1497 roku
kompetencje przekazano WielkiejRadzie; Izba Obrachunkowa – kontrola rachunków urzedników prowincjonalnych,
administracji królewskiej, sąd skarbowy i wydawanie rozporządzeń
Anglia – Rada Ścisła – skład określał król, kompetencje adm., ustawod. (ordonanse), sądownicze (później jej odebrane)
Rzesza – RządRzeszy – cesarz jako przewodniczący + 20 członków, od Karola V 22, siedziba – Norymberga, kompetencje:
wszystkie sprawy wewnętrzne i zagraniczne, wymagana większość głosów
Hiszpania – w Kastylii Rada Monarsza, w Aragonie: Generalitat w Katalonii (przedstawiciele 3 stanów), Diputacio del
Reino w Aragonie (8 członków – po 2 z każdego stanu), Diputacio del Regne w Walencji (sprawy podatkowo-skarbowe)
Portugalia – funkcje rady królewskiej spełniała curia, w składzie dostojnicy swieccy i duchowni
Dania – Rada Królestwa – około 40 osób, główny organ władzy państwowej, dokonywał elekcji króla, sprawował regencję,
współrządził państwem, uchwalał podatki, współdecydował o polityce zagranicznej, pośredniczył między królem a ludem
Szwecja – RadaKrólestwa (Riksrad) – w skłądzie najwyżsi urzednicy (drost, kanclerz i marszałek) i osoby mianowane przez
króla, kompetencje: sprawowanie regencji, polityka zagraniczna, podatki, współrządzenie państwem, dysponowanie
zamkami, zdobytymi ziemiami itp. Rada Ścisła – powołana w 1441, 6 osób: abp, drots, lagman Upplandu + 3 członków z
Rady Królestwa – kompetencje: w razie śmierci królamiała przejąć wszystkie lenna i zamki i sprawować zarząd państwem
Rosja – Duma Bojarska – od XV wieku, skład ustalał car, do Iwana IV tylko bojarzy (dumni), od Iwana IV dworianie i
urzędnicy (dumni diakowie), kompetencje: ciało doradcze, potem pomaganie królowi w rozstrzyganiu spraw państwa
URZĘDNICY NADWORNI I PAŃSTWA:
Francja – wzrost pozycji kanclerza, nowe kompetencje: kontrola nad administracją i wymiarem sprawiedliwości, potem
wzrost znaczenia urzedników skarbowych
Rosja – w XV w. pojawiły się prikazy – organy powołane do zarządzania różnymi dziedzinami państwa, na czele ich stali
bojarzy mianowani przez króla, prikazów było około 40, kompetencje: sprawy dworsko-skarbowe, sąd., wojsk., specjalne
IV. ZGROMADZENIA STANOWE OGÓLNOPAŃSTWOWE
GENEZA:
geneza – zgr. stan. wywodzą się z dawnych wieców (dalsza geneza) lub ze zgromadzeń duchownych (bliższa), oraz
ukształtowania ustroju stanowego
PARLAMENT W ANGLII:
geneza – nazwa ustaliła się od XIII wieku (autor: Henryk III), mieszczanie w pralamencie od 1265 roku
Struktura:
Izba Wyższa (Lordów) – możnowładztwo: abp, bp, opaci, przeorowie zakonów (wyższe duchowieństwo), bezpośredni
lennicy króla (posiadający określone lenno), potem aby wejść do Izby Lordów, trzeba było mieć tytuł para
Izba Niższa (Gmin) – zasiadali rycerze i mieszczanie – skład: od 1295 r. po 2 rycerzy z hrabstwa i po 2 przedstawicieli z
każdego uprzywilejowanego miasta (miasta uprzywilejowane określał szeryf hrabstwa do końca XIV w.), mieszczanie mieli w
Izbie Gmin przewagę, wybór rycerstwa: najpierw szeryf desygnował przedstawicieli z hrabstw, potem ograniczono
rycerstwodo osiadłego na stałe w hrabstwie
obrady – miejsce i termin ustalał król, od XIV w. opactwo westminsterskie było stałym miejscem obrad, zwoływano
parlament zazwyczaj raz w roku
kompetencje = ustawodawstwo ogólnopaństwowe + sądownictwo + sprawy finansowe
ustawodawstwo – wywodziło się z prawa gmin do przedstawienia projektu ustawy, który monarcha mógł przyjąć lub
odrzucić,jeśli przyjął, to tekst redagowała kancelaria, a od XV w. Izba Gmin redagowała odpowiedzi sama (w postaci bill) –
inicjatywę miała też Izba Lordów i król, aby projekt mógł obowiązywać, musiał być przyjęty przez obie izby i zatwierdzony
przez króla (act)
sądownictwo – Izba Lordów – najwyższa instancja sądowa państwa i sąd równych dla przestępstw popełnionych przez
lordów, potem uzyskała prawo sądzenia przestępstw urzędniczych
impeachment – skarga wnoszona przez IG przeciw oskarżonym o nadużycie władzy, rozstrzygana przez Izbę Lordów
act of attainder – ustawa Parlamentu, skazująca danego urzędnika na karę śmierci lub wygnania bez procesu, na podstawie
głosowania
sprawy finansowe – Izba Gmin od XV w. wnosiła wszystkie projekty ustaw skarbowych, zatwierdzał je król
STANY GENERALNE WE FRANCJI:
geneza – najpierw Trzy Stany, potem Stany Generalne (1484), pierwsze stany generalne zwołano w 1302 roku
Struktura:
Izby: duchowna, szlachecka i mieszczańska
nominacje – szlachtę i duchowieństwo zapraszał król imiennie do 1484, stan mieszczański reprezentowali przedstawiciele
wybranych przez króla miast – miasta komunalne i konsularne wybierały same swych posłów, w miastach prewotalnych
wybierał prewot – miejsce i termin obrad zależne od woli króla
organizacja – każda z izb obradowała oddzielnie, razem tylko na otwarcie i zamknięcie zgromdzenia, uchwały większością
wybory od 1484 r. – okręgiem wyborczym był baliwat, każdy stan wybierał delegatów osobno (szlachta i duchowni
bezpośrednio – w szlachcie posiadacze lenn w baliwacie, w duchowieństwie posiadacze beneficjów i kapituły + klasztory),
mieszczanie wybierali posłów pośrednio
kompetencje – uchwalanie podatków, prawo przedstawiania zażaleń i postulatów dotyczących reformy ustroju państwa,
wyrażanie zgody na alienację domeny, wybór nowej dynastii w wypadku wygaśnięcia starej
Zgromadzenie Notablów – substytut stanów generalnych, składało się z przedstawicieli wszystkich stanów, ale pochodących
z imiennego zaproszenia władcy – kompetencje podobne do Stanów Generalnych, oprócz podatków
SEJM RZESZY (REICHSTAG):
geneza – Reichstag wywodził się ze zjazdu nadwornego (Hoftag), zwoływany był od XII wieku, terminu Reichstag użyto po
raz pierwszy w roku 1495
charakter federalistyczny Reichstagu – zasiadające w nim osoby nie reprezentowały poszczególnych stanów, ale tylko
terytoria i miasta
organizacja – sejm składał się z trzech kolegiów (kurii, izb), miejsce termin i cel zjazdu ustalał król, zaproszenie następowało
na mocy memoriału wydanego 6 tyg. przed zjazdem, od 1356 r. 1. sejm po koronacji króla zwoływano w Norymbergii, każde
kolegium obradowało oddzielnie, przyjęta uchwała = opinia, a po zatwierdzeniu przez króla = ustawa, od 1663 Reichstag
obradował w Ratyzbonie
kuria książąt elektorów – utworzona w 1356 przez „Złotą Bullę”, najpierw 7 osób, mogli wybierać króla niemieckiego i
spotykać się w 4 tyg. po Wielkiejnocy dla omówienia najważniejszych spraw państwa, przewodnicz. abp moguncki (prymas)
kuria książąt i panów Rzeszy – książęta świeccy i duchowni – 94, głosy wirylne, panowie Rzeszy – 141 – 6 głosów
kurialnych, przewodniczyli: abp salzburski i arcyksiążę austriacki
kuria mieszczan – przedstawiciele 51 miast cesarskich i biskupich, dzieliło się na: ławę reńską (14 miast) i ławę szwabską
(37 miast), każde miasto = 1 głos, przewodniczył delegat miasta, w którym Sejm Rzeszy aktualnie obradował
SOBÓR ZIEMSKI W ROSJI:
geneza – zwołano go po raz pierwszy w 1549 roku
organizacja – sobór składał się z trzech kolegiów (izb) – Dumy Bojarskiej, Świętego Soboru i izby przedstawicieli (izby
poselskiej) (dworiaństwa, lokalnych urzędników, mieszczan, gości, dzieci bojarskich, strzelców i chłopów (od 1613 r.); sobór
zwoływali: car lub poprzedni sobór, a w okresie bezkrólewia Duma Bojarska lub patriarcha, koelgia obradowały osobno
Duma Bojarska – element arystokratyczno-urzędniczy, rodzaj senatu
Święty Sobór – skupiał hierarchów kościoła prawosławnego Izba poselska – była najliczniejsza
wybory do Soboru – od XVII wieku, okręgiem wyborczym był ujezd (powiat), wybory przeprowadzali wojewodowie,
obowiązywał system kurialny – listę przedstawicieli każdej warstwy określało pismo zwoławcze cara
kompetencje – wybór cara w razie wymarcia dynastii, nakładanie podatków, uchwal. najważn. ustaw, decyzja (wojna/pokój)
ZGROMADZENIA STANOWE INNYCH PAŃSTW:
Kortezy – zgromadzenia stanowe Hiszpanii, od XIII w., wywodziły się z kurii królewskiej, zgromadzenia z reguły co 3 lata,
zwoływano Kortezy Generalne dla wszystkich rozdrobnionych terytoriów
kompetencje Kortez – ustawodawstwo, ustanawianie podatków, decydowanie o wojnie
parlament ogólnopaństwowy Hiszpanii – utworzony w 1301 roku, skł. się z izb: szlacheckiej, duchownej, mieszczańskiej,
obradowały oddzielnie, rozpatrywały żądania króla, ustawodawstwo, wojna, finanse
Kortezy w Portugalii – pojawił się w 1254 r. na zgromadzeniu w Leirii, zwołano na nie zamożnych posiadaczy ziemi,
przeciętnie zbierały się co 1.5-2 lata,
państwa Niderlandów – od 1312 r. 14osobowa rada (4 szlachciców, 10 mieszczan), potem Stany – w Holandii, Overijsel, i
renthe stany skł się tylko z reprezentantów szlachty i miast, we Flandrii składały się z 4 kolegiów: 3 wielkich miast, szlachty,
miast pozostałych, duchowieństwa, w Brabancji: szlachta, mieszczanie, duchowieństwo
królestwo Neapolu – Rada Walna, zwana parlamentem od XIV w., uchwalała podatki, w obradach brali udział: możnowładcy
świeccy i duchowni, przedstawiciele rycerstwa i miast
królestwo Sycylii – od 1282 roku instytucje Aragonu, trzy izby: szlachta, duchowieństwo, miasta królewskie, zwoływano je
co 3 lata, kompetencje: ustawodawstwo i podatki
Szwecja – pierwszy zalążek – zjazd w Kalmarze w 1359 zwołane przez Magnusa: przedstawiciele Rady Królestwa, po 4
chłopów z każdej dzielnicy, bp i 2 kanoników diecezji oraz reprezentanci miast
Riksdag (Szwecja) – zebrał się po raz 1 w 1435 roku w Arboga, reprezentowane były: kler, szlachta, miasta i wolni chłopi,
brak sprecyzowanych kompetencji – decyzje o najważniejszych sprawach państwowych
Islandia – Althing zebrał się po raz pierwszy w 930 r. – rozwiąz. w 1800 (najstarszy parlament w Europie), najpierw zadania
prawodawcze i sądownicze, Lögretta – ciało złożone z prawników – interpretacja prawa i administrowanie państwem,
Dania – Danehof – pierwsza forma zgr. stan., pierwsza wzmianka 1251, formalnie mógł brać udział każdy wolny, danehof
zwoływał tylko król, od 1282 corocznie w okresie śródpościa, miejsce i termin zapowiadane były w okresie na miesiąc przed
sesją, od 1305 zaprzestano go zwoływać
Rada Królewska i zjazdy możnych – zajęły miejsce Danehofu w XIV w., na szczeblu centralnym, a na szczeblu lokalnym
landstingi
sejm duński - pierwszy stanowy sejm duński zwołano w 1468 r., składał się z 3 izb: 1 – prałaci i rycerze, 2 – mieszczanie
(burmistrz, 2 przedstawiciele rady i 2 reprezentantów pospólstwa z każdego miasta), 3 – chłopi (po 2 z herred), kompetencje –
podatki, decydowanie o wojnie i pokoju, ustawodawstwo
Węgry – pierwszy sejm zwołany pod koniec XIII w., tylko szlachta, decydowano o najw. sprawach państwa
V. ADMINISTRACJA LOKALNA
Francja – podział adm. bez zmian, prewot utracił większość uprawnień, zostało tylko sądownictwo, baliwom też odebrano
główne funkcje, wprowadzono okręgi skarbowe – elekcje
Anglia – szeryf utracił większość kompetencji, od XIV w. szeryfów nominował król tylko na rok, szeryfowie nie objeżdżali
już hrabstwa, w hrabstwach i miastach wytworzył się samorząd
Rzesza – podzielono państwo na obwody (1500 – 6, 1512 – 12), w każdym obwodzie sejmik obwodowy (Kreistag), organy
wykonawcze: starosta obwodowy, 2-6 radców
Kastylia – podział na merindades, zarządzane przez merinos, którzy podlegali merino mayor
Portugalia – alkadowie – terytorialni urzędnicy króla, do pomocy mieli od XIII w. meirihos-mores
Rosja – zlikwidowano namiestników w powiatach oraz system kormlenija, wprowadzono reformę administracji – zarząd
lokalny oparto na samorządzie na szczeblu guby (okręgu) oraz ziemi
samorząd gubny – upraw. sądowe, ściganie rozbójników, organy: izba gubna (starosta + 4-6 przysięgłych), diak gubny
samorząd ziemski – upr. sąd., skarb., gosp., polic., podlegali mu mieszczanie, cchłopi państwowi i duchow. klasztorne,
organy: izba ziemska (starosta ziemski i 2-6 przys.), diak ziemski
wojewodowie – mianowani przez cara+Dumę Bojarską od XVII w., w każdym obwodzie, kadencja 2 lata, obowiązki: sprawy
wojsk, policyjne, administracyjne, skarbowe, urząd wojewody zniesiono w 1661, przywrócono w 1679
VI. LOKALNE ZGROMADZENIA STANOWE
Francja – Stany Prowincjonalne – trzy izby: duchowieństwo, mieszczaństwo i szlachta, obradowały osobno, zwoływane
często, kompetencje: uchwalanie lokalnych podatków
Niemcy – Stany (Sejmy) Krajowe – od XIII w., najczęstszy podział na 4 kurie: szlachta wyższa / niższa, prałaci
reprezentujący duchowieństwo, miasta, głos decyujący w rękach szlachty i miast, kompetencje: podatki, ustawy, roztrzyganie
sporów dynastycznych, wymuszanie przywilejów itp.
Dania – Landsting – obradował w każdej dzielnicy, trzy izby: szlachta i duchowieństwo, miasta, chłopi (po 4 delegatów z
każdej herred) kompetencje: ustawodawstwo, podatki, sądownictwo (podobnie w Szwecji i Norwegii)
Węgry- podstawą zgr. lok. były komitaty – jednostki administracyjne powołane przez Stefana I Wielkiego w XI w.
§ 5 – Wymiar sprawiedliwości
I. SĄDOWNICTWO KRÓLEWSKIE
FRANCJA:
prewoci – sądy I inst. w drobnych sprawach cyw. i kar., sąd odwoławczy od wyroków niższych sądów senioralnych
baliwowie – odwołania od sądów prewotalnych i wyższych senioralnych, w I instancji zas sprawy królewskie
namiestnicy – od XV wieku przejęli komp. sąd. baliwów – jeden dla spraw cywilnych, jeden dla karnych
Parlament w Paryżu – od XIII w. najwyższy sąd królewski, skład ustalony od XIV w.: 78 radców: 44 duchownych i 34
wieckich, mianowani dożywotnio przez króla potem kooptacja; składał się z 4 izb:
Izba Wielka (Rozpraw) – instancja odwoławcza od baliwów i prewota Paryża, sąd I i ostatniej instancji zarazem w sprawach:
obrazy majestatu króla, niektórych osób prawnych, dóbr królewskich i apandaży, p-stw popełnianych przez parów i członków
sądów najwyższych (karne i cywilne)
Izba Wieżyczki – do XVI w. komisja Izby Wielkiej do spraw karnych zagrożonych karą śmierci, od XVI w. apelacje w
sprawach karnych
Izba Dochodzeń – sporządzanie projektu wyroku, który miała wydać Izba Wielka, od XVI orzekała niezależnie
Izba Skarg – najpierw komisja decydująca o przekazaniu złożonych do króla skarg właściwym sądom, potem sama wydawała
orzeczenia, od których przysługiwało odwołanie do Izby Wielkiej
ANGLIA:
NAJWYŻSZE TRYBUNAŁY KRÓLEWSKIE (siedziba – Westminster):
Sąd Spraw Pospolitych – od Henryka II 5 sędziów, sprawy cywilne z wyjątkiem tych dotyczących uprawnień Korony,
Sąd Ławy Królewskiej - przewodniczący + 3 sędziów, sprawy karne osób posiadających przywilej rozp. ich sporów przez
króla, cywilne naruszające mir królewski, dotyczące interesów korony
Sąd Exchequeru – w XIII w., przewodniczący (baron główny) + 3 sędziów baronów, był to sąd skarbowy – rozpatrywał
skargi w sprawach fiskalnych skierowane przeciw koronie
Sąd Kanclerski – na czele Lord Kanclerz, podlegało mu 6 sędziów i nadzorca zwojów, ponadto 6 pisarzy, postępowanie
uproszczone, sądzono bez ławy przysięgłych
cechy NTK: sesje odbywały się 4 razy w roku, sędziowie królewscy ponadto objeżdżali kraj jako sądy koronne delegowane
SĄDY LOKALNE:
strażnicy pokoju – ściganie osób naruszających mir i przekazanie ich szeryfowi / sędziom delegowanym, od 1328
sądownictwo karne, od XIV w. strażnicy pokoju przekształcili się w sędziów pokoju – 6 w każdym hrabstwie, od 1390 8,
mianowani przez króla
sądy przysięgłych – rozwijały się od XIII w., przysięgli rekrutowali się spośród właścicieli ziemskich mających pewien
dochód i dobrą opinię, formowano z nich ławy:
Ława Wielka – 23 przysięgłych, wstępne badanie sprawy, celem stwierdzenia istnienia podstaw do oskarżenia – decyzja
zapadała większością głosów (umorzenie / skierowanie sprawy do Ławy Małej)
Ława Mała dla spraw karnych – 12 przysięgłych, orzekała tylko o winie, zaś sędziowie zawodowi o karze, rozprawę
prowadzili sędziowie fachowi, zadawali Ławie pytana
Ława Mała dla spraw cywilnych – podobnie jak powyższa, ale decydowała o istniejącym stanie faktycznym
POZOSTAŁE KRAJE EUROPEJSKIE:
Kastylia – Audiencia – najwyższy organ sądowy od 1371, najpierw 7 sędziów (oidores), potem 10, miała najpierw charakter
wędrowny, od 1442 zmieniła nazwę na Kancelarię i miała siedzibę w Valladolid
Portugalia – nadsędziowie (sobrejuizes) i sędziowie (ouvidores)k, od XIV w. wymiar sprawiedliwości podzielono na
jurysdykcję karną i cywilną i skarbową – sprawowały je trzy trybunały, corregedor de corte – nadzór nad porządkiem publ.
Dania – tingi – sądownictwo niższe; sąd królewski – od 1241 r., monarcha wybierał skład, sąd ten rozp. sprawy o
nieruchomości, potem p-stwa szlachty i zagroż. karą śmierci, sąd istniał do 1661 roku, Birkentingi – lokal. sądy królewskie
Szwecja – tingi – sądy lokalne, sąd królewski – pod koniec XII w., apelacje od sądów lokalnych, pewne spr. w I instancji
Rosja – sądownictwo niższe – samorząd gubny i ziemski + wojewodowie; wyższe sądownictwo: car – sprawy osób
posiadających przywilej rozpozn. ich spraw przez władcę; Duma Bojarska – sprawy w I inst., odwołania od niższych sądów;
prikazy – rozstrzyganie spraw o charakterze resortowym, podlegającym ich kompetencjom
II. SĄDOWNICTWO STANOWE
sądy kościelne – rozpatrywały sprawy kleru, niezależne były od sądownictwa państwowego
sądy miejskie prawa niemieckiego – kolegialne (radziecki, ławniczy, wetowy) lub jednoosobowe (sądy: burmistrzaprezydenta, burgrabiego, sołtysa)
sąd radziecki – rajcy + burmistrz, sprawy o p-stwa przeciw miastu, cywilne mniejszej wagi, odwołania od innych s. miejsk.
sąd ławniczy – skł. się z sołtysa + ławników, najważniejszy sąd do rozp. spraw naruszających miejskie prawo zwyczajowe
sąd wetowy – sprawy wynikające z ustawodawstwa miejskiego, kupieckie, gospodarcze
ROZDZIAŁ VI – ZAGADNIENIA OGÓLNE PRAWA ŚREDNIOWIECZNEGO
§ 1 – Główne nurty i cechy
nurt prawa rodzimego – wystepował do XII w., ukształtowany na rodzinnej tradycji, opartej na prawie zwyczajowym
nurt prawa rzymskiego – w późnym średniowieczu, wsparty przez prawo kanoniczne
źródła powstania prawa średn. – w znaczeniu formalnym: zwyczaj, stanowienie i precedens; w znaczeniu poznawczym:
spisy, dokumenty, ziory wyroków, literatura prawnicza, przekazy historyczne
cechy charakterystyczne prawa śr. – dominacja prawa zwyczajowego, partykularyzm, stanowość i kazuistyka prawa
§ 2 – Dominacja prawa zwyczajowego
minusy prawa zwyczajowego – było najpierw niepisane, wyjaśniane na wiecach, potem w sądach, potem pierwsze spisy,
prawo zwyczajowe było bezradne wobec przemian
prawo stanowione >> zwyczajowe – najpierw tworzono prywatne zbiory prawa zwyczajowego, potem je sankcjonowano w
drodze postanowień sądów / władców, potem nastąpił zaś rozwój ustawodawstwa królewskiego
§ 3 – Partykularyzm prawa
partykularyzm osobowy – wyrażany przez zasadę osobowościprawa – jednostka podlegała prawu plemienia, z którego
pochodziła – bez względu na miejsce pobytu
professio iuris – wyznanie prawa, instytucja służąca do ustalenia, czyim prawem będzie się trzeba posłużyć w danym proc.
terytorialność prawa – wypierała osobowość – wyłącznie stosowane było prawo obowiązujące na określonym terytorium
partykularyzm terytorialny – sięgał korzeniami związków plemiennych, pogłębił się w okresie rozdrobnienia feudalnego
§ 4 – Stanowość prawa
stanowość prawa – każdy stan sądził się swoim prawem – szlachta – ziemskim i lennym; duchowieństwo – kanonicznym;
mieszczaństwo – miejskim, chłopstwo – wiejskim (dworskim)
§ 5 – Kazuistyka prawa
kazuistyka prawa – treść prawa określana była przez rozstrzygnięcia przypadków indywidualnych – normy miały charakter
pojedynczych orzeczeń w konkretnych sprawach – kazusów
ROZDZIAŁ VII – ŹRÓDŁA PRAWA
§ 1 – Prawo barbarzyńców
I. SPISY PRAW ZWYCZAJOWYCH GERMANÓW. LEGES BARBARORUM.
CHARAKTERYSTYKA OGÓLNA:
leges barbarorum – zbiory praw zwyczajowych, powstałe w państwach germańskich Europy Zachodniej, sporządzane od V
do IX wieku, obejmowały prawa poszczególnych plemion, brak jest zachowanych zbiorów z państwa Wandalów, spisy te nie
były ustawami, a jedynie zbiorami prawa, były to wyłącznie zbiory prywatne, stosowano je jednak w sądach, spisane były w
zwulgaryzowanej łacinie, poprawna łacina tylko w leges barbarorum; w Anglii spisano je w języku ojczystym
Podział leges barbarorum:
- zbiory z V i VI w. – utrwalały władzę i umacniały pozycję Germanów na podbitych terenach; stanowiły wzorzec dla innych
- opracowane w VIII w. – opracowane przez mniejsze plemiona zachodniogermańskie podbite przez Franków za panowania
Merowingów , widać wpływ prawa slickiego ustawodawstwa kościelnego i królewskiego
- zbiory sporządzone w VIII/IX w. – przez plemiona Sasów, Fryzów i Turyngów, rozmiary niewielkie
LEGES BARBARORUM SZCZEPÓW WSCH-GERMAŃSKICH (WIZYGOCI, OSTROGOCI, BURGUNDOWIE):
Codex Euricianus – zinicjatywy króla Euryka, rok 475, wpływy romanistyczne, wielokrotnie nowelizowany i uzupełniany
przez Codex Revisus (568-586) i Lex Visigothorum Reccesvindiana – z 654 roku (obowiązywał Wizygotów i Rzymian) i
nową redakcję z 681 roku (za króla Erwiga)
Edykt Teodoryka – rok 508, 155 artykułów, opierały się na źródłach rzymskich, obowiązywał Ostrogotów i Rzymian, w
sprawach spoza edyktu stosowano prawo zwyczajowe germańskie
zbiór króla Gundobada – lata 480-501, 88 artykułów, obowiązywał Burgundów, uzupełniony przez redakcję z 517 r. (Liber
Constitutionum – za króla Zygmunta)
LEGES BARBARORUM SZCZEPÓW ZACHODNIOGERMAŃSKICH (FRANKOWIE):
Pactus Legis Salicae – lata 508-511 z inicjatywy Chlodwigsa, txt oryginalny liczył 65 artykułów, późniejsze redakcje: za
Pepina Małego 763 i Karola Wielkiego 802, wnosiły niewielkie poprawki formalne, nie było wpływu prawa rzymskiego
Lex Ribuaria - przeróbka powyższego, obowiązywała franków rypuarskich z okolic Kolonii, natomiast franków chamawskich
z dolnego Renu obowiązywały leges barbarorum z roku 802 za Karola Wlk
LEGES BARBARORUM PLEMION POŁUDNIOWOGERMAŃSKICH (ALAMANOWIE, BAWAROWIE):
Pactus Alamanorum – opierał się na prawie salickim, powstał w VII wieku
Lex Alamannorum – lata 712-720, wpływ prawa wizygockiego i salickiego, postanowienia dotyczące azylu i świętokradz.
Prawo Bawarów – spisane 741-744, opierało się na zbiorze Alamanów, uzupełniane przez kapitularze KW i uchwały
wojewodów szczepowych
LEGES BARBARORUM PLEMION PÓŁNOCNOGERMAŃSKICH (SASI, TURYNGOWIE, FRYZOWIE):
Lex Saxsonum – 802-803, uchwalone na zjeździe w Akwizgranie, 66 artykułów, podzielonych na 5 części
LEGES BARBARORUM LONGOBARDÓW:
Edictus regis Rothari – wydany w 643 roku, liczył 388 artykułów, najlepszy i największy spośród wszystkich leges
barbarorum, systematyzacja materiału prawnego zgodnie z kryterium osobowym, pwzorce rzymskie do stosunków
społecznych, głosił zasadę terytorialności prawa (odrzucenie prawa rzymskiego)
aktualizacje Edyktu – za: Grimualda 668, Liutpranda 713-730, Ratchisa 746, Aistulfa 750 i 755
LEGES BARBARORUM PLEMION ANGLOSASKICH:
zbiór króla Etelberta – władca Kentu, zbiórwydany 597-616, potem Ercenbryt 640-664, Hlotar 685, Wihtraed 695 – wydał
ustawę regulującą stosunki kościelne
ustawa Alfreda Wielkiego – wydana 890, pierwszy zbiór ogólnoangielski, skład: prolog, kontekst (77 artykułów);
zbiór Knuta Wielkiego – lata 1027-1034, 110 artykułów, z czego 26 to prawo kanoniczne
II. WCZESNOŚREDNIOWIECZNE PRAWO STANOWIONE. KAPITULARZE
kapitularze (capitularia) – ustawy królów frankońskich, których podstawą wydawania był bannus królewski upoważniający
króla do stanowienia zakazów i nakazów, upowszechniły się od Karola Wielkiego, najstarsze wydali Chlotar i Childeryk w
524 roku
PODZIAŁY KAPITULARZY:
ze względu na treść: świeckie (mundana), kościelne (ecclesiastica), mieszane (mixta)
ze względu na moc obowiązującą: dodane do leges barbarorum (capitularia legibus addenda) i właściwe (capitularia per se
scribenda) – obowiązujące na całym lub części terytorium królestwa
wyróżniano także instrukcje dla wysłanników królewskich (capitula missorum)
III. POMNIKI PRAKTYKI
DOKUMENTY:
dokumenty królewskie – wystawiane przez kancelarię królewską, miały pełną moc dowodową, dzieliły się na diplomata –
nadanie lub potwierdzenie przywileju; placita – protokoły rozpraw wraz z wyrokiem; indiculi – zarządzenia królewskie i
pozwy itd.
dokumenty prywatne – dzieliły się na cartae – oświadczenia woli lub potwierdzenie powstania stosunku prawnego; i na
notitiae – poświadczenie dokonanej czynności prawnej
FORMUŁY I FORMULARZE: sporządzane od VI wieku przez notariuszy z kancelarii książęcych lub biskupich, były
pracami prywatnymi, zawierały wzory dokumentów, nazwy f. pochodziły od nazwiska twórcy bądź odkrywcy albo od miejsca
gdzie zostały spisane
KARTULARZE: księgi zakładane w instytucjach kościelnych na początku IX wieku w celu zapisania w nich uzyskanych
praw i przywilejów, nieruchomości i dokumentów będących dowodami czynności prawnych
§ 2 – Późnośredniowieczne prawo rodzinne
I. NIEPISANE PRAWO ZWYCZAJOWE I JEGO PARTYKULARYZM
Francja – rozdrobnienie prawa wyrażało się w podziale państwa na kraje północne (prawa zwyczajowego – 360 praw
lokalnych opartych na dawnym prawie germańskim z leges barbarorum) i południowe (prawa pisanego – 340 praw lokalnych
opierających się na rzymskim, uznawanych za ratio scripta (spisany rozum)),
Niemcy – system saski prawa zwyczajowego (północ), system frankoński (zachód), system szwabski (południe), ponadto
tworzyły się prawa miejskie (lubeckie, magdeburskie)
Hiszpania – w państewkach chrześcijańskich tworzyły się lokalne prawa zwyczajowe, z wpływem prawa wizygockiego i
rzymskiego, tworzenie się fueros – silnych ośrodków miejskich z odrębnym prawem
Sycylia – stosowano prawo bizantyjskie, longobardzkie, rzymskie, kościelne i arabskie
Skandynawia – partykularyzm prawa dzielnicowego, opierającego się na ustnej tradycji – przekazywanej perzez wiec (ting)
pod przewodnictwem lagmana, sporządzającego lagsagi – będące ustnym przedstawieniem praw
Węgry – prawo wywodziło się ze zwyczajów plemiennych Madziarów, którzy nie respektowali praw ludności miejscowej
Czechy – prawo oparte na prawie zwyczajowym dawnych związków plemiennych, partykularyzm regionalny
Rosja – obowiązywało prawo niepisane zwyczajowe (drewnij zakon) i traktaty rusko-bizantyjskie (dogowory) z lat 907, 911,
944, 971 – obejmowały głównie normy prawa międzynarodowego
II. SPISY I USTAWY PRAWA ZWYCZAJOWEGO
ŹRÓDŁA PRAWA WE FRANCJI:
Najstarsza księga prawa zwyczajowego Normandii – kompilacja prywatna, rok 1200, najpierw po łacinie, potem starofr.
Wielka księga prawa zwyczajowego Normandii – zastąpiła powyższą w 1250, stosowana do dziś jako prawo posiłkowe na
wyspach anglonormandzkich Jersey, Anglesey i Guernsey, zbiór prywatny
Zwyczaje Beauvaisis (hrabstwa Clermont) – sporządzone przez baliwa Filipa de Beaumanoir w 1280, systematyczny i
dokładny opis prawa francuskiego – kompilacja prywatna
proces powstawania spisów urzędowych – od XV wieku, Karol VII wydał ordonans w 1454, aby w każdym baliwacie
powołano komisję złożoną z urzędników, prawników praktyków i przedstawicieli stanów w celu spisania lokalnego prawa
zwyczajowego, które miało być przesyłane do Parlamentu w Paryżu – nie powiodło się to, w 1497 roku uproszczono
procedurę
Coutume de Paris – urzedowa redakcja prawa zwyczajowego okręgu paryskiego z 1580 roku
ŹRÓDŁA PRAWA W RZESZY:
Zwierciadło Saskie (Sachsenspiegoel, Speculum Saxonum) – powstało w 1215-1235, autor Eike von Repkow (ławnik
sądowy), tekst pierwotny w łacinie, potem przetłumaczone na dolnoniemiecki, składało się z prologu i 2 części – prawa
ziemskiego (Landrecht) i lennego (Lehnrecht), obejmowała wschodniosaskie prawo zwyczajowe, autor nie miał wykszt.
prawniczego i nie znał prawa rzymskiego, zbiór bardzo popularny, znnany w PL, Litwie, Czechach, Węgrach,
Zwierciadło szwabskie (Cesarskie prawo ziemskie i lenne) – rok 1275, uwzględniało prawo rzymskie i kanoniczne
Zwierciadło frankońskie – 4 księgi, lata 1328-1338; inflanckie – 1322-1337, fryzyjskie i styryjskie z XIV wieku
ŹRÓDŁA PRAWA W HISZPANII:
Libro de los Fueros de Castilla – najstarszy spis prawa
Siete Partidas – II połowa XIII w., za panowania Alfonsa X, 7 części, elementy prawa koanonicznego, rzymskiego,
zwyczajowego, regulowała prawo sądowe, organizację państwa i Kościoła, w 1255 wydano skrót i modyfikację – Fuero Real,
a w 1348 na terenie Kastylii uznano prawo rzymskie za obowiązujące
Fuero de Aragon – 1247, prawo zwyczjowe Aragonu;
Furs – prawo zwyczajowe Walencji z 1271 roku
Ordenanzas – zbiór wydany w 1485 przez kanclerza Montalvo, spis zawierał prawo zunifikowane, oparte na
dotychczasowych spisach, ale odświeżone
Leyes de Toro – rok 1505, obowiązywały w dziedzinie prawa prywatnego aż do XIX wieku
ŹRÓDŁA PRAWA W PORTUGALII:
ustawodawstwo własne – pojawiło się w XIII wieku, zbiór ustaw ukazał się w końcu XIV wieku w formie księgi praw i
postępowania, potem w XV wydano zarządzenia króla Edwarda i potem ordonanse Alfonsa V
ŹRÓDŁA PRAWA WE WŁOSZECH:
Capitulae Longobardorum – zbiór kapitularzy królewskich wydany pod koniec X w.
Liber Papiensis – połączenie norm prawa longobardzkiego z kapitularzami królów frankońskich, sporz. w Pawii w XI wieku
Lombarda – systematycznbe opracowanie Liber Papiensis, podstawa do nauki prawa na uniwersytetach
ŹRÓDŁA PRAWA W SZWECJI:
Vasghota laghbok – prawo zachodniogockie, dwie księgi prawne, pierwsza z połowy XIII w, druga z 1296, język
staroszwedzki
Ostgota laghbok – lata 1285-1303, spis najobszerniejszy jak dotąd
Landlag – prawo krajowe, opracowane w 1347 roku przez komisję powołaną przez Magnusa Erikssona na podstawie praw
dzielnicowych, normowało przed wszystkim prawo sądowe, język staroszwedzki, rewizja tego zbioru ukazała się za
Krzysztofa III Bawarskiego i zwała się Kristoflag, pod koniec XV wieku przetłumaczono je na łacinę
ŹRÓDŁA PRAWA W NORWEGII:
uchwały – podejmowane na lokalnych zgromadzeniach ludowych, pierwsze w roku 900 w Gulen, ustawy te nazwano
Gulatingsloven, inne zgromadzenia wydały: Kjalarnestingloven z roku 920, Frostatingloven – w roku 1164
Landsloven – prawo ogólnokrajowe, weszło w życie 1274, autor Magnus VI Prawodawca, dodatkowo w 1276 weszło w życie
Byloven – prawo miejskie, a w 1273-1277 Hirdskra – przepisy organizacyjne drużyny królewskiej
Jonsbok – zbiór wydany w Islandii w 1280, zawierał prawo Islandii ujednolicone z prawem Norwegii
ŹRÓDŁA PRAWA W DANII:
Skanske lov – prawo zwyczajowe Skonii 1170-1200, język staroduński
Lex Scaniae provincialis – 2. księga prawa zwyczajowego Skonii, sporz. w XIII w. po łacinie przez abp Adersa Sunesena
Prawo zelandzkie króla Waldemara i króla Eryka – dwie księgi prawa zwyczajowego Zelandii
Jyske lov – prawo Jutlandii z 1241 r., najbardziej znany spis duńskiego prawa zwyczajowego, wydany przez Waldemara II,
występowało w 2 redakcjach: pierwsza 187 nienumerowanych rtykułów, druga z trzech ksiąg: prawo spadkowe i rodzinne,
prawo karne i procesowe, pozostałe dziedziny prawa)
ŹRÓDŁA PRAWA WĘGIER:
Dekretum Maius – wydany w 1486 przez Macieja Korwina, zastapił prawo zwyczajowe prawem pisanym, mającym moc
wieczystą i regulującym głównie prawo sądowe
Tripartitum (długa nazwa) – wydany przez Stefana Werboczę zbiór prawa zwyczajowego, nie uzyskał akceptacji ze strony
sejmu w 1514 roku, skł. się z prologu i 3 części opartych na systematyce justyniańskiej
Quadripartitum – 1553 roku, ulepszona wersja powyższego, też nie uzyskała sankcji królewslkiej
ŹRÓDŁA PRAWA CZECH:
Księga Rożemberska – powstała z inic. Piotra z Rozenbergu, w języku czeskim, normowała proces, rzadziej prawo karne i
prywatne, potem wydano też Ordo iudicii terrae
spis Andrzeja z Dube – spis prawa ziemskiego czeskiego z ok. 1400 roku, charakter literacko-prawny
Maiestas Carolina –opracowany w latach 1349-1353 przez komisję redakcyjną powołaną przez Karola IV, składał się z 127
rozdziałów, całość prawa publ. i sąd., nie nadano mu oficjalnej mocy wiążącej
Ordynacja ziemska KrólestwaCzeskiego – opracowała komisja powołana w 1497 przez Wł. II Jagiellończyka – prawo
zwyczajowe + ustawodawstwo królewskie i sejmowe, w 1527 przetłumaczono go na łacine i uzyskał sankcję Ferdynanda I
ŹRÓDŁA PRAWA RUSI KIJOWSKIEJ:
Prawda ruska – najstarszy zbiór ruskiego prawa zwyczajowego, jego trzy redakcje: Krótka, Obszerna, Skrócona
Prawda krótka – skł. się z prawdy Jarosława (lata 30. XI w.) i prawdy Jarosławowiczów (między 1054-1073), zawierała
przepisy z prawa karnego i procesowego, przepisy pr. zwyczajowego uzupełniała praktyka sąd. i ustawod. książęce
Prawda obszerna – przeredagowana i uzupełniona Prawda krótka i statut księcia Włod. Monomacha wydany 1115-1125,
przepisy tej prawdy uzupełniały postanowienia z zakresu prawa prywatnego
Prawda skrócona – wydana w XV w., wyciąg z prawdy obszernej, dostosowany do nowych stos. społ.,
Wszystkie trzy redakcje spisane w języku ruskim
ŹRÓDŁA PRAWA ROSJI:
Sudiebnik – z roku 1497, pierwszy ogólnorosyjski zbiór prawa, ustanowiony za panowania Iwana III, obejmował przepisy
Prawdfy ruskiej, gromot ustawnych i sądowych, i nowe postanowienia (3/5 zbioru), 68 artykułów, 4 części: sądownictwo
lokalne, centralne, prawo rzeczowe, inne zagadnienia
Sudiebnik carski – wydany w 1550 za Iwana IV, 100 art.,, uzupełniono poprzedni zbiór o prawo cywilne i karne
Stoglaw – wydany w 1551 na soborze cerkiewnym, 100 art. regulowało organizację wewnętrzną cerkwii
Sudiebnik cara Fiodora – 1589; Swodnyj Sudiebnik – 1606-07, brak mocy obow., stosowane w praktyce sądowej
III. USTAWODAWSTWO OGÓLNOPAŃSTWOWE I PARTYKULARNE
Francja – ustawy królewskie, czyli ordonanse – moc rozciągała się na obszar tylko domeny monarszej, moc na terytorium
innym uzyskiwały po zgodzie właścicieli, od XIII wieku były ogólnopaństwowe
Rzesa – landfrydy – ustawy o pokoju ziemskim, ograniczały zemstę prywatną, pierwsze od XI wieku, potem landfryd
Fryderyka I z 1152, konstytucja moguncka z 1235 (Fryderyk II), potem Złota Bulla Karola IV z roku 1346 – ustawa
regulująca zasady elekcji królów
Sycylia – wydane przez Rogera II Assizy Królestwa Sycylii w 1140 roku na zjeździe w Ariano, potem Konstytucja
Królestwa Sycylii Fryderyka II, uchwalona na zjeździe w Melfi w 1231 – była zbiorem praw cesarskich, podzielona na trzy
księgi: prawo karne i publiczne, procesowe, prywatne i lenne; przesycone prawem rzymskim, uzupełniano to potem w formie
nowel
Dania – ust. królewskie pojawiło się w XIII w – statuta, forordninger – najpierw odrębne dla każdej z dzielnic, od 1251
ogólnopaństwowe, pierwsza ustawa z 1200 roku (Knut VI dla Skonii), landfreden – ustawy o pokoju ziemskim, od Xiv w.
objęły zasięgiem całą Danię
Szwecja – ustawy królewskie od XIII w – statuta, stapgar najpierw dzielnicowe, potem ogólnokrajowe
Węgry – dekretyśw. Stefana z X w., - pouczenia króla dla swego syna Emeryka. potem Złotabulla i jej redakcje
Czechy – StatutyBrzetysława z 1038 – ustanowiły zasadę senioratu; StatutyKonrada z 1189 – przepisy prawa karnego i
procesowego, prawa prywatnego; przywilej miejski Jihavy z 1249 roku, 17 artykułów – prawo górnicze; królewskie prawo
górnicze – wydane przez Wacława II
Ruś Kijowska – statuty Włodzimierza Wielkiego i Jarosława Mądrego, statuty organizacyjne – czyli ustawnyje gramoty –
dźwińska z 1397 r – autor książę Wasyl, białojezierska – Iwan III, 1488 – opierały się na prawdzie ruskiej
IV. PRAWO LENNE
Zwyczaje lenne / Księgi lenne – zbiór prywatny, sporządzony na przełomie XI/XII w płn. Italii, zawierał zwyczaje lenne
lombardzkie, ustawy cesarskie w sprawach lennych, orzecznictwo sądów lennych, jego redakcją była Vulgata Accursiusza z
XIII wieku – w której to włączono Księgi Lenne do Corpus iuris civilis – źródłem prawa lennego były też przepisy zwierciadeł
V. PRAWO MIEJSKIE
WŁOCHY:
komuny włoskie – najstarszymi źródłami prawa miejskiego były tu spisy lokalnych zwyczajów, orzeczenia sądowe i ustawy
rad miejskich
Statuty – od końca XII wieku, systematyczne zbiory prawa, ułożone przez specjalne komisje, z reguły podz. na 4 księgi:
prawo publiczne i administracyjne, prawo karne, proces i prawo prywatne, przepisy porządkowe i gosp., najpierw w łacinie, od
XIV po włosku
statuty morskie – w miastach zajmujących się żeglugą, Tablice z Amalfi – 66 artykułów: łacińskie sporządzone przed 1131,
starowłoskie w XIV w
NIEMCY:
pouczenia prawne – źródła prawa Magdeburga - wysyłane były do miast filialnych, najstarszym był przywilej abp
Wichmanna z 1188 r., 9 artykułów, potwierdzenie zasad procesowych i przepisy porządkowe
pouczenia wysyłane przez Magdeburg – do Wrocławia 1261 i 1295, Środy Śląskiej w 1235, Zgorzelca w 1304
prawo zwyczajowe zawarte w Zwierciadle Saskim – 1215-1235
Weichbild magdeburski – połączenie kilku prac, a jednym z jego układów była Vulgata
ortyle – rozstrzygnięcia ławy miejskiej Magdeburga w sprawach wątpliwych na prośbę miast filialnych
fragment lubecki – 1227 r, 50 art., postanowienia wielkiego przywileju z 1226 i wilkierzy miejskich, do 1263 po łacinie,
potem po staroniemiecku
ustawodawstwo niemieckie: wilkierze, ordynacje i rozporządzenia
wilkierze – uchwalane najpierw przez zgromadzenia obywateli miejskich, potem przez radę, od XVI w. przez ordynki
miejskie, celem ich wydawania były potrzeby praktyki adm-sąd. i uzupełnianie luk w prawie zwyczajowym, zawierały
przepisy handlowe, rzemieślnicze, finansowe, adm-publ., odrębną ich grupą były statuty cechowe
ordynacje i rozporządzenia – wydawane rada sama lub wspólnie z ordynkami, ordynacje były obszerniejsze, normowały
wąskie dziedziny prawa, rozporządzenia były krótsze, podpisywane jedynie przez burmistrza, dotyczyły spraw specjalnych
inne źródła poznania prawa – księgiławnicze (acta scabinalia) i radzieckie (acta consularia)
Waterrecht – powszechne prawo morskie, projekt (Ordinancie) na zjeździem miast Hanzy w 1407 w Lubece, potem
dołączono 24 najstarsze artykuły zwojów olerońskich, tak powstał Waterrecht, redakcje liczyły po 70 artykółów, od jednej z
nich powstała nazwa: prawo wisbijskie
FRANCJA:
karty komunalne, karty municypalne (miasta konsularne) i karty swobód (miasta prewotalne) – obejmowały organizację
włądz miasta i nadane mu przywileje, przepisy prawa sądowego, uzupełniane przez ustawodawstwo rady
HISZPANIA:
fueros – zbiory praw nadawane każdemu mz miast osobno przez króla lub właściciela – uzupełniane o ustawodawcze wytwory
działalności rad (consejo)
VI. PRAWO WIEJSKIE
Niemcy i Europa Środkowo-Wschodnia - początkowo prawo zwyczajowe, po XIII wieku przepisy gromadzkie, prejudykaty
sądów wiejskich i ustawy pańskie
Dania i Szwecja – stosunki wiejskie regulowały spisy prawa dworskiego – Gardsretten, potem Kodeks Chrystiana V z
1683, potem Landsbyvedtaegter – umowy podejmowane na zebraniach mieszkańców wsi
Francja, Włochy, Hiszpania – lokalne prawa zwyczajowe, wymiar sprawiedliwości i partykularne ustawodawstwo pańskie
§ 3 – Odmienność systemu źródeł prawa angielskiego (po 1066 r.)
I. PRAWO STATUTOWE (STATUTORY LAW)
KRÓLOWIE NORMANDZCY:
statuty – tak nazywały się od Xiv w. ordynanse królewskie, pierwotnie łacińskie, potem francuskie, obejmowały
sądownictwo, prawo lenne i karne
ryty (brevia, writs) – pisemne rozkazy wydawane przez kancelarię królewską
PARLAMENT:
bille – projekty ustaw przygotowane przez Parlament od Henryka V, król nie mógł ich zmieniać – mógł przyjąć/odrzucić,
wtedy bill przekształcało się w act – prawo obowiązujące
declaratory – ustawa zmieniająca prawo, a nie je wyjaśniająca; remedial – ochronna, zmieniała prawo powszechne
amending – nowelizowała prawo stanowione; consolidating – jednoliciła kilka poprzednich ustaw bez zmiany ich treści
disabling – ograniczała przeniesienie własności; enabling – znosiła zakaz; penal – ustawa karna nakł. grzywnę lub inną karę
zbiory statutów – Nova Statuta – ustawy z lat 1326-1483; Antiqua statuta / Vetera statuta – 1508 rok, Wielka księga statutów
– rok 1540, ustawy z 1326-1534, Statuty zebrane – ustawodawstwo od 1215 roku, ukazały się w 1587
statuty Edwarda I – westminsterski 1275; z Gloucester 1278, II westminsterski, Quia Emptores (1290)
II. SYSTEM COMMON LAW
źródłaprawa – głównie orzecznictwo sądów królewskich, tworzone przez sędziów (judge-made law), prawo kazuistyczne
(case law), likwidacja partykularyzmu, możliwość zmiany istniejącego precedensu przez sedziego i stworzenia nowego
III. SYSTEM EQUITY LAW
equitylaw – prawo tworzone przez Sąd Kanclerski, orzekającego na podstawie norm słuszności (equity), postępowanie tu było
uproszczone i łatwo dostępne dla stron, ustalanie reguł wynikało z zasad moralności
Trybunał Admiralicji – siedziba w Southwark, rozpoznawał sprawy ratownictwa, grabieży, katastrof morskich
Trybunał Próśb – zajmował się zażaleniami ludzi biednych, dotyczącymi długów
IV. WYKSZTAŁCENIE PRAWNICZE
Inns of Courts – korporacje o charakterze szkół zawodowych, które kształciły prawników, niechętnie odnoszono się do prawa
rzymskiego i kanonicznego, bronili common law
V. ZBIORY WYROKÓW. LITERATURA PRAWNICZA
records – najważniejsze zbiory orzecznictwa sądowego – urzędowe protokoły rozpraw sądowych i wyroków
reports – ksiegi sądowe zawierające uzasadnienia wyroków wraz z argumentacją prawną
Records i reports były publikowane w formie Yearbooks (roczników), a od 1535 w formie reports (np. Edwarda Coke’a)
księgi prawne i literatura prawnicza: „O prawach i zwyczajach Anglii za czasów Henryka II” i „Dialog o Exchequerze” –
autor: Ranulf Glanville; „O prawach i zwyczajach Anglii ksiąg pięć” – Henryk Bracton; „O dzierżawach” – Tomasz Litteton;
„O pochwale praw Anglii” – Jan Fortesque, „Institutes” – E. Coke – 4 księgi, „Komentarz do prawa Anglii” – ukazywał się od
1765 roku, autor: William Blackstone – wszystkie te dzieła miały charakter books of authority
§ 4 – Prawo kanoniczne
prawo kanoniczne – prawo stworzone przez kościół, pochodzące wyłącznie od władzy kościelnej, normowało stosunki
świeckie i duchowne; prawo kościelne – było prawem dotyczącym kościoła, niezależnie, czy wydali je świeccy, czy kościół
źródła prawa kanonicznego: pochodzące odBoga (ius divinum) i odludzi (ius humanum, ius ecclesiasticum)
źródła pochodzące od Boga – Pismo Święte – 27 ksiąg ST (źródło wzorcowe), 45 NT, tradycja z pism ojców kościoła:
apostołów, ich uczniów i doktorów kościoła
źródła pochodzące od ludzi: dekretały papieskie i kanony uchwalane przez sobory (oba to prawo powszechne), źródłami
prawa partykularnego były akty hierarchów kościłoa krajowego i synodów prowincjonalnych
ZBIORY PRAW:
Kolekcja Pseudo – Izydora – kompilacja prywatna z połowy IX w, inna nazwa: fałszywe dekrety
Collectio Tripartitia (Zbiór Troisty) – autor: bp Iwan z Chartres, zbiór bp Burcharda z Warmacji z 1012 roku
Dekret Gracjana – z lat 1140-1150, uporządkowanie rozproszonych źródeł p. kanonicznehgo, charakter systematyczny,
dodatkowo były objaśnienia, przerabiany przez uczniów Gracjana (dekretystów)
dekretaliści – kanoniści którzy pracowali nad kompilowaniem i glosowaniem dekretałów papieskich, sporządzali ich zbiory
kompendium Bernarda z Pawii – najsłynniejszy zbiór dekretałów, powstało pod koniec XIII w., podzielono prawo
kanoniczne na 5 ksiąg: iudex (sędzia) – przepisy władzy ust. wyk. sąd.; iudicium (sąd) – sądownictwo; clerus –
duchowieństwo; conubium – małżeństwo; crimen – przestępstwo, prawo karne
Dekretały Grzegorza IX (Liber Extra) – urzędowy zbiór dekretałów z 1234 opracowany przez Rajmunda de Pennaforte,
uzupełniony przez zbiór z 1298 roku – stanowiący Liber Sextus (księgę szóstą)
Clementinae – ostatni urzedowy spis dekretów i kanonów z 1317 roku, inicjatorem był Klemens V
Extravagantes – zbiory prywatne w liczbie dwóch, autor Jan Chappuis: Extravagantes Jana XXII – 24 dekretały i
Extravagantes communes – dekretały pozostałych papieży
Corpus iuris canonici – nazwano tak od 1580 roku 6 zbiorów: Dekret Gracjana, kompendium Bernarda z Pawii, Dekretały
Grzegorza IX, Liber Sextus, Clementinae i Extravagantes
§ 5 – Prawo rzymskie w średniowieczu
I. LEGES ROMANAE BARBARORUM
leges Romanae barbarorum – spisy prawa rzymskiego dokonane przez plemiona sprzymieżone w V/VI wieku:
Brewiarz Alaryka – wydany przez Alaryka II, króla Wizygotów w 506 r., obowiązywał rzymian zamieszkałych na terenie
jego państwa, funkcjonował tam do 654 r.
Lex Romana Burgundionum – wydany w 506 r. król Gundobad, dla ludności romańskiej w państwie Burgundów do upadku
tego państwa w 534 roku
Edykt Teodoryka – króla Ostrogotów, obowiązywał od 508 roku, do czasu podboju tych ziem przez Longobardów
II. RENESANS PRAWA RZYMSKIEGO W PÓŹNOŚREDNIOWIECZNYCH WŁOSZECH
szkoła glosatorów – powstała w Bolonii po odkryciu Digestów; Irneriusz dokonywał prac nad ich badaniem poprzez glosy –
objaśnienia niejasności (interlinearne – pomiędzy wierszami, marginalne – na marginesie), jego następcy opracowywali prawo
rzymskie za pomocą kazusów – konkretnych przypadków i sum – streszczeń wyjaśniających przepisy
Accursiusz – zebrał glosy w zbiorze Glossa Ordinaria z XIII wieku
szkoła postglosatorów (komentatorów) – rozwinięta w XIV w. kontynuacjaszkoły glosatorów, przystosowywano prawo
rzymskie do potrzeb rozwoju ekonomicznego i gospodarczego, dokonywano obszerniejszych komentarzy – przedstawiciele:
Baldus de Ubaldis i Bartolus de Saxoferrato, ich metodę wykładu prawa rzymskiego nazwano mos italicus docendi
III. RECEPCJA PRAWA RZYMSKIEGO W RZESZY NIEMIECKIEJ
recepcja – przyjęcie obcego systemu prawa za obowiązujący
recepcja prawa rzymskiego w Rzeszy – teoretyczna: zakładała że prawo rzymskie jest prawem rodzimym, obowiązywało w
Niemczech z racjii cesarstwa; praktyczna – przyjęcie prawa rzymskiego za obowiązujące przez organy wymiaru
sprawiedliwości
przyczyny formalne recepcji – kontynuacja przez Rzeszę spuścizny Imperium Rzymskiego; materialne – rozkwit
gospodarki towarowo-pieniężnej
Sposoby przeprowadzania recepcji:
działalność fakultetów prawa i jurystów – upowszechnianie znajomości prawa rzymskiego na uniwersytetach, fakultety
prawa wydawały zaś uczone opinie (opinio doctorum)
działalność Sądu Kameralnego Rzeszy – utworzony w 1495, sędziowie składający się w połowie z doctores iuris mieli
sądzić na podstawie prawa powszechnegro Rzeszy – prawo rzymskie zostało wtedy całkowicie zaakceptowane całkowicie
ustawodawstwo wewnętrzne – oparte było na prawie rzymmskim – władcy terytorialni wydawali spisy prawa lokalnego
(landrechty, reformacje), które miały na celu unifikację prawa lokalnego – uległy wpływom prawa rzymskiego
przedmiot recepcji – dotyczyła ona jedynie kodyfikacji Justyniańskiej w zakresie, jaki był przedmiotem zainsteresowania
glosatorów i postglosatorów, recypowano też prawo kanoniczne w zakresie norm prawa prywatnego oraz longobardzkie prawo
lenne, włączone do Corpus iuris civilis
IV. RECEPCJA PRAWA RZYMSKIEGO WE FRANCJI
działalność glosatorów na uniwersytecie w Montpellier – Rogerius i Placentinus badali zbiory Justyniańskie
legiści – uczeni doradcy króla, którzy z prawa rzymskiego wyprowadzli koncepcje sprzeciwiające się uniwersalistycznym
poglądom cesarzy niemieckich, stosowanie prawa rzymskiego we Francji miało wynikać z nakazu rozumu, a nie z racji władzy
cesarskiej
mos gallicus docendi – metoda wykładu francuskiego, zakładał tylko naukowe, a nie polityczne podejście do prawa
rzymskiego, objęli badaniami nie tylko kodyfikację Justyniana
V. ROZPRZESTRZENIANIE WPŁYWÓW PRAWA RZYMSKIEGO W INNYCH PAŃSTWACH EUROPEJSKICH
STREFY EKSPANSJI PRAWA RZYMSKEIGO:
strefa I – kraje o nieprzerwanej tradycji stosowania prawa rzymskiego: Włochy, pd. Francja, Portugalia, śr-wsch. Hiszpania
strefa II – kraje o bardzo silnych wpływach romanistycznych, wynikających głównie z recepcji – prawo rzymskie uznawano
w niej za powszechne: srodkowo-południowa Rzesza i Holandia
strefa III – kraje o ograniczonym wpływie prawa rzymskiego: Niemcy północne, Polska, Węgry, Czechy, Szkocja, wszystkie
one stworzyły rodzime systemy prawa zwyczajowego, nieoparte na prawie rzymskim
strefa IV – kraje odczuwające nieznaczne wpływy prawa rzymskiego – przyjmowały tylko niektóre pojęcia i zasady rzymskie:
Rosja, Szwajcaria, państwa skandynawskie i bałkańskie
ROZDZIAŁ IX – PRAWO KARNE
§ 1 – Prawo karne wczesnego średniowiecza
I. PRZESTĘPSTWO
przestępstwo – czyn zabroniony, wyrządzający szkodę jednostce lub społeczeństwu (ogółowi) oraz naruszający porządek
publiczny i społeczny ustalony przez zwyczaj i obowiązujące prawo
PODZIAŁ PRZESTĘPSTW:
p-stwa prywatne – naruszały interes jednostki lub rodziny (wcześniej rodu), wyrządzoną krzywdę traktowano jak sprawę
prywatną, karę realizowano najpierw w formie samopomocy (krwawej zemsty), prowadziło to do walk rodowych (wróżd)
p-stwa publiczne – naruszały interes ogółu i pojawiły się z powstaniem państwa plemienno-szczepowego, zdrada kraju,
zbiegostwo z wojska, tchórzostwo na polu walki itd., także p-stwa religijne: świętokradztwo, krzywoprzysięstwo; ścigane to
było z urzędu, karę egzekwowano od razu
mir – ustalony porządek publiczny, którego naruszenie stanowiło przestępstwo publiczne
mir miejscowy – szczególna ochrona prawna określonego miejsca (targ, kościół itp.)
mir osobowy – ochrona określonych osób mir mieszany – chronił i osobę, i miejsce jej pobytu
RODZAJE PRZESTĘPSTW (PRYWATNE):
przeciwko życiu i zdrowiu – mężobójstwo (dzieliło się na morderstwo – potajemne zabicie człowieka + próba zatarcia
śladów i zabójstwo – to samo, tyle że nie było próby zatarcia śladów); uszkodzenia ciała – p-stwa przeciwko zdrowiu
przeciwko mieniu – kradzież – wielka i mała (przedmiot kradzieży); kwalifikowana i zwykła (sposób popełnienia); rozbój –
zabór cudzej rzeczy przy użyciu siły, z zamiarem pozbawienia życia; rabunek – to samo, ale bez zamiaru pozb. życia;
podpalenie, wyrządzenie szkód polnych/leśnych
przeciwko czci – zniewaga czynna, słowna, lub pisemna (paszkwil)
przeciwko moralności - cudzołóstwo – kobieta i mężczyzna; kazirodztwo, nierząd, sodomia, homoseksualizm
przeciwko zaufaniu publicznemu – fałszerstwo (dokumentów prywatnych, fałszywe zeznania); oszustwo (podwójne
komplety kart / kości); lichwa (pobieranie zbyt wysokich odsetek)
RODZAJE PRZESTĘPSTW (PUBLICZNE):
przeciwko władcy i państwu – zakres ścigania określał monarcha – zdrada państwa, obraza majestatu, ucieczka z kraju / pola
bitwy, zamach na życie władcy
przeciwko religii – czarostwo, wróżbiarstwo (prawo wczesnośr.), ścigane były przez władze duchowe i świeckie, oprócz tego:
krzywoprzysięstwo, świętokradztwo, bluźnierstwo
inne publiczne p-stwa – skierowane przeciw władzom, sądom, korporacjom terytorialnym, urzędnicze, skarbowe, wojskowe
ODPOWIEDZIALNOŚĆ KARNA:
podstawa obiektywna (przedmiotowa) – w prawie wczesnośr. oparta na niej była odpowiedzialność karna – musiał wystąpić
tylko skutek zewnętrzny, p-ca odpowiadał za przejawy i skutki czynu, pomiędzy czynem a postępowaniem sprawcy musiał
wystąpić zw. przycz.-skut.
podstawa subiektywna (podmiotowa) – była nieużywana w prawie wczesnośr., obejmowała uwzględnienie stosunku
sprawcy do popełnionego czynu
odpowiedzialność rodowo-rodzinna – ród, któremu członek innego rodu wyrządził szkodę / krzywdę, stosował krwawą
zemstę wobec rodu, z którego ten członek pochodził
odpowiedzialność rodziny – realizowana w przypadku popełnienia najcięższych przestępstw
odpowiedzialność terytorialna – obciążała wspólnotę (markę opole, wieś, później miasto) – występowała w razie
niewykrycia sprawcy zabójstwa popełnionego na jej obszarze
odpowiedzialność indywidualna – ponosił ją sam sprawca za własny czyn przestępczy, mógł być też odp. za cudze czyny
okoliczności bezkarności czynu – samopomoc, początek, obrona konieczna, pozbawienie ochrony prawnej itp.
samopomoc – dopuszczana i niekarana w czasach najdawniejszych, wykonywano głównie w formie krwawej zemsty,
utrzymała się bezkarna za: zabicie złodzieja nocnego, podpalacza, cudzołożnika (po złapaniu na gorącym uczynku)
początek – zaczepka czynna / słowna, która wywołała reakcję zaczepionego w formie odwetu
inne przypadki bezkarności – zabicie osoby wyjętej spod prawa, popełnienie p-stwa w stanie wyższej konieczności,
pozbawienie zdrowia / życia dłużnika zabezpieczającego własną osobą wykonanie umowy
bezkarność sprawcy z braku winy – powodowała ją nieletniość (w pr. salickim do 12 lat, w rypuarskim do 15 lat), za p-stwo
pop. przez nieletniego odpowiadał ojciec lub opiekun; inne przyczyny: błąd co do faktu, afekt, zdrowie fizyczne, przymus
fizyczny
sprawca – każdy, kto swym czynem bezpośrednim realizował znamiona p-stwa
współsprawstwo – dokonanie p-stwa wspólnie przez kilka osób na podstawie wcześniejszego umówienia się
odpowiedzialność (współ)sprawców – najpierw wszyscy jednakowo, potem większa kara dla sprawcy głównego
podżeganie – nakłanianie osoby do popełnienia p-stwa; pomocnictwo – umyślna pomoc w popełnieniu p-stwa
poplecznictwo – popieranie sprawcy po popełnieniu p-stwa (np. ukrywanie sprawcy)
odpowiedzialność – wszystkie trzy formy karalne, najdawniej nie karano podżegania i pomocnictwa
II. KARA
kara – dolegliwość zastosowana wobec sprawcy p-stwa – wymierzenie sprawiedliwości p-cy, wyrażające poteienie dla niego i
jego czynu ze strony społeczeństwa
racionalizacja kary – wyjasnianie jej celu i sensu: religijna: kara = pokuta wymierzona za obrazę bóstwa;
sprawiedliwościowa: (metafizyczna, bezwzględna) – oparta o zasadę talionu (oko za oko); prewencyjna – nie rozwinęła się
we wczesnym średniowieczu, miała na celu zapobieganie popełniania p-stw w przyszłości
kary odzwierciedlające – miały w formie symbolicznej unaocznić rodzaj popełnionego p-stwa
kary mutylacyjne – okaleczały ciało, niekiedy były zarazem karami odzwierciedlającymi
WYMIAR KARY:
kary arbitralne – polegały na swobodnym określaniu ich wysokości przez wyrokujący organ, wymierzane wg uznania sądu
kary ściśle oznaczone – zawarte w prawie, musieli ich się trzymać sędziowie przy ferowaniu wyroku, nie mogli ich zmien.
okoliczności łagodzące – wiek sprawcy, zdrowie fiz./psych., pojednanie, działanie w afekcie, pozycja społeczna
ok. obciążające – dokonanie p-stwa w miejscach lub na osobach objętych mirem królewskim, gorący uczynek, stan społeczny
sprawcy, wiek i płeć pokrzywdzonego, wysokość szkody, zacieranie śladów, ucieczka z miejsca p-stwa itp.
zbieg przestępstw – realny (co najmniej 2 p-stwa) – za każde z nich osobna kara, kary kumulowano
darowanie kary – ułaskawienie monarsze dokonane przez władcę, ułaskawienie prywatne – przez powoda, pokrzywdzonego
zamiana kary – dokonywał sędzia, pokrzywdzony lub jego krewni na prośbę sprawcy
KARY PRYWATNE:
krwawa zemsta – zakazano jej dokonywania w określonych miejscach i czasie (święta kościelne), stosowano ugodę stron
(pojednanie) – przymus pojednania,
kary kompozycyjne – połączenie kary z pieniężnym odszkodowaniem, stosowane przy p-stwach prywatnych, wysokość
określali: sąd, jednacze lub strony, potem ustalano je w prawie zwyczajowym – kazuistycznie
kara kompozycyjna – składała się z dwóch elementów: okupu na rzecz pokrzywdzonego lub jego rodziny i opłaty na rzecz
władcy (fredus) za złamanie porządku publicznego (znajdowała się w samej np. główszczyźnie)
główszczyzna – zadośćuczynienie za zabójstwo, płacone rodzinie zabitego, wg prawa salickiego: zabicie dworzanina w domu
-1800 solidów, zabójstwo dworzanina / kapłana – 600, wolnego franka – 200, Rzymianina – 100 itd.
nawiązka (pokutne, Busse) – kara pieniężna za uszkodzenie ciała – płacona za obcięcie włosów, obcięcie kończyny itp.
KARY PUBLICZNE:
ogólnie – groziły za popełnienie przestępst publ. i państw. oraz tych prywatnych, od których sprawca się nie wykupił
kara śmierci – zwykła: ścięcie, powieszenie; kwalifikowana: łamanie kołem, ćwiartowanie, utopienie, spalenie, wbicie na
pal, ukamienowanie, uduszenie, zagłodzenie, wypuszczenie jelit, pogrzebanie żywcem
kary mutylacyjne – były karami odzwierciedl., obcięcie, połamanie, wyrwanie, przekłucie, wyłupanie, wypalenie narządów
kary na czci – proskrypcja – wyjęcie spod prawa, wywołanie – ukarany tracił osobowość prawną, można go było bezkarnie
zabić, majątek jego ulegał konfiskacie, żona stawała się wdową a dzieci sierotami; wygnanie – odmiana wywołania, połączona
zazwyczaj z konfiskatą (w Rosji: potok – banicja; rozgrablenije (konfiskata);
kary cielesne – chłosta – za drobne p-stwa, post, obcięcie włosów, wysmarowanie mazią, noszenie siodła itp.
kary majątkowe – konfiskata całego majątku – za najcięższe p-stwa, godziła też w rodzinę sprawcy, grzywny –
rekompensata za naruszenie porządku publ.;
karapozbawienia wolności – najmniejsze znaczenie, przetrzymanie p-ców do czasu wykonania kary np. śmierci
§ 2 – Zmiany w prawie karnym późnego średniowiecza
I. PRZESTĘPSTWO
NOWY PODZIAŁ PRZESTĘPSTW:
zbrodnie – czyny szczególnie naruszające porządek publiczny i wyrządzające duże szkody, za to kary były najcięższe
wykroczenia – wszystkie pozostałe przestępstwa
cause maiores (p-stwa większe) i cause minores (mniejsze) – kryterium podziału podobne
p-stwa gardłowe – groziły za nie kary na gardle i ręku
niegardłowe – groziły za nie kary na skórze i włosach
p-stwa najcięższe, ciężkie i lekkie – podział przestępstw według doktryny włoskiej
p-stwa zwyczajne i nadzwyczajne – podział wg. tego, czy dane p-stwo jest uregulowane przepisami prawnymi
p-stwa z winy: umyślnej, nieumyślnej i przypadku – kryterium podziału było nastawienie sprawcy
crimen laese maiestatis – obraza majestatu, coraz więcej czynów było pod nią podciągane
herezja – uregulowano ją, była zbrodnią obrazy majestatu boskiego, nowe p-stwa: apostazja
ODPOWIEDZIALNOŚĆ I WINA:
odpowiedzialność subiektywna (podmiotowa) – subiektywizacja odpowiedzialności karnej w późnym średniowieczu
wywodzi się z Włoch; podstawą odpowiedzialności było nastawienie woli sprawcy, musiała się ona ujawnić w złymzamiarze
– wewnętrznym nastawieniu sprawcy, zmierzającym do popełnienia p-stwa
wina – związek między psychiką sprawcy, a skutkiem przestępnym, dzieliła się na umyślną i nieumyślną
wina umyślna – cechował ją dolus – zły zamiar, wola popełnienia p-stwa: dolus bezpośredni (d. directus) – celowe działanie
zmierzające do wywołania skutku przestępnego; dolus ewentualny (d. eventualis) – świadomość, wyobrażenie możliwości
skutku przestępnego, przewidywanego i aprobowanego
wina nieumyślna – brak zamiaru popełnienia p-stwa, wskutek nienależytej staranności i ostrożności skutek przestępny
nastąpił – brak był w dwóch postaciach: lekkomyślności – sprawca przewidując możl. popełnienia p-stwa bezpodstawnie
przypuszczał, że go uniknie; lub niedbalstwa – sprawca nie przewidywał możl. popełnienia p-stwa, ale powinien i mógł
przypadek (casus) – sprawca nie mógł przewidzieć skutku przestępnego, nawet przy zachowaniu należytej staranności
BRAK BEZPRAWNOŚCI CZYNU I WINY:
obrona konieczna (defensio) – siłę wolno odeprzeć siłą, podstawową przesłanką był bezpośredni zamach, mogący
spowodować naruszenie dobra człowieka chronionego prawem warunki: musiała być dokonana dla uniknięcia rzeczywistego
niebezpieczeństwa, nie z zemsty, środki powinny być adekwatne do środków używanych przez napastnika
pozostałe – bez zmian, zrównano jedynie odpowiedzialność karną mężczyzn i kobiet
II. KARA
kary na gardle i ręku – wymierzane były za zbrodnie (kara śmierci, kary mutylacyjne)
karyna skórze i włosach – za drobniejsze p-stwa (kary na czci i hańbiące) – podział wg Zwierciadła Saskiego
ROZDZIAŁ X – POSTĘPOWANIE SĄDOWE
§ 1 – Najdawniejsze sposoby dochodzenia sprawiedliwości
samopomoc / krwawa zemsta – prowadziła do wojen rodowych, z czasem ograniczona i zniesiona
droga sądowa – otwierana przez zawarcie umowy między stronami o oddanie sprawy sądowi, z czasem zastąpiono ją
jednostronnym pozwaniem (składano pozew prywatny – mannitio – w domu krzywdziciela dokonywał tego powód)
§ 2 – Proces zwyczajny
I. PROCES SĄDOWY
pozew sądowy (bannitio) – wydawany przez sędziego na podstawie skargi pokrzywdzonego, było to formalne wezwanie na
rozprawę, pierwotnie ustne
pozew pisemny – dopiero w późnym średniowieczu, forma: oznaczenie sędziego, imię i nazwisko pozwanego, termin i
miejsce rozprawy, imię i nazwisko powoda, treść skargi, data + miejsce wystawienia, pieczęć sądowa – sporządzano pozew
pisemny w dwóch jednobrzmiących egzemplarzach
II. ZASADY PROCESOWE
jedność procesu cywilnego i karnego – każdy proces był post. karnym, podziału skarg dokonano w Anglii najwcześniej (na
karne i cywilne; w Europie podział na karne (żądanie ukarania p-cy), cywilne (domagały się zasądzenia odszkodowania lub
zwrotu rzeczy) i mieszane (i odszkodowanie, i ukaranie p-cy) – podział ten od XIII w.
skargowość – podstawą wszczęcia procsu było tylko złożenie skargi przez powoda lub oskarżyciela
dyspozycyjność (rozporządzalność) – strony miały całkowitą swobodę w zakresie rozporządzania przedmiotem
postępowania i czynnościami procesowymi
kontradyktoryjność (sporność) – proces to spór między stronami, sąd jest biernym obserwatorem, wydaje tylko orzeczenie
formalizm – przestrzeganie w trakcie postępowania przewidzianych przez prawo symboli, gestów i formuł, każda pomyłka =
przegrany proces
ustność - w średniowieczu miażdżąco przeważał proces ustny, forma pisemna była wyjątkiem
jawność – proces był dostępny dla publiczności, mogli w nim wziąć udział wszyscy zainteresowani
III. STRONY PROCESOWE I ICH ZASTĘPCY
warunki bycia stroną – zdolność sądowa, zdolność procesowa (dawała prawo występowania)
zastępcy procesowi: ustawowi – reprezentowali stronę z mocy prawa – przysługiwali osobom fizycznym i prawnym; sądowi
– wyznaczani z urzędu; umowni – generalni (dla całego procesu), szczegółowe i honorowe (krewni stron)
IV. TERMINY I ODROCZENIA (DYLACJE)
dylacje – przyczyny usprawiedliwionego odroczenia rozprawy – zwyczajne – sąd musiał się na nie obligatoryjnie zgodzić –
choroba, siła wyższa, służba publiczna, udział w pielgrzymka, równoległa rozprawa o większy majątek w innmym sądzie;
nadzwyczajne – zależały od swob. woli sądu i stron: poroz. stron odraczające rozprawę, zawieszenie sprawy przez sąd
V. ROZPRAWA. WYROK
przedstawienie skargi przez powoda – poprzedzane przysięgą, stwierdzającą, że nie wnosi się jej lekkomyślnie, potem
tangano – wezwanie do odpowiedzi na skargę
replika – pozwany odpowiadał na zarzuty powoda, mógł się od niej uchylić tylko z ważnych przyczyn prawnych (dylacji i
ekscepcji)
wyrok końcowy (merytoryczny, bezwarunkowy) – powodowało gouznanie skargi przez pozwanego lub jej odrzucenie na
podstawie niepodważalnego dla sądu świadectwa
wyrok końcowy (dowodowy, warunkowy) – wydawano go, gdy pozwany zaprzeczył skardze, postanawiano w nim o stronie
mającej przeprowadzić dowód, środkach dowodowych i konsekwencjach postępowania dowodowego
VI. POSTĘPOWANIE DOWODOWE. ŚRODKI DOWODOWE
bliższość w dowodzie – przeważnie przysługiwała pozwanemu, chyba że schwytano go na gorącym uczynku
przysięga własna – składana tylko osobiście przez stronę (mającą bliższość w dowodzie) – zeznanie z powołaniem się na
Bogai krzyż święty; oczyszczająca – składał ją pozwany; oskarżająca – składał ją powód
przysięga ze współprzysiężnikami – współprzysiężnicy nie składali przysięgi, a jedynie potwierdzały przysięgę strony; liczba
współprzys. 2-72; nie mogli być nimi infamisi i osoby skazane za krzywoprzysięstwo
świadkowie – składali zeznania w formie przysięgi, dla ważności świadectwa wymagano 2-3 świadków, świadkiem mogła być
osoba wolna pos. odp. majątek (nie kobiety i dzieci, nie krzywoprzysiężcy)
dokumenty – publiczne – sporządzane przez upoważnione osoby urzędowe, niepodważalne co do treści i autentyczności;
prywatne – sporządzane ręką prywatną i przy świadkach; podważalna moc dowodowa
świadectwa urzędowe – obdukcja zwłok, opinia rzeczoznawcy, sprawozdania woźnych z wizji lokalnych
ordalia (iudicia Dei, sądy boże) – środek dowodowy oparty na przeświadczeniu ludzi, że najlepiej rozstrzyga sprawę
bezpośredni sąd Boży – Bóg nie dopuści do krzywdy niewinnego; ordalia dopuszczane były już w leges barbarorum,
zabronione przez Innocentego III w 1215 na soborze laterańskim
ordalia jednostronne – próby zimnej i gorącej wody, poświęconego kęsa chleba i sera, komunii, rozpalonego żelaza i marów,
losowanie
ordalia dwustronne – próba krzyża i pojedynek
próba zimnej wody – związywano oskarżonego i wrzucano do wody - jeśli tonął, uznawano go za niewinnego
próba gorącej wody – wkładano gołą rękę do kociołka wrzącej wody i wydobywano przedmiot – brak oparzeń = brak winy
próba losowania – odwoływała się do ręki Boskiej, która kieruje przeznaczeniem
próba poświęconego kęsa sera i chleba / próba komunii – przełknięcie bez zakrztuszenia się poświęconych pokarmów
próba rozpalonego żelaza – przeniesienie w rękach rozpalonego żelaza przez 3-10 kroków, lub przejście po rozżarzonych
lemieszach – w wypadku upuszczenia przedmiotu lub ominięcia lemieszy – sprawa była prezegrana, pozostali jeśli nie mieli
bąbli po trzech dniach (byli ten czas związani), wygrywali sprawę
próba marów – oskarżony o zabójstwo trzykrotnie obchodził zwłoki na kolanach, całować je za każdym razem, wywoływać
nazwisko zabitego i składać przysięgę swojej niewinności – jeśli rany ofiary się nie zmieniły, to oskarżony niewinny
próba krzyża – strony stawały pod krzyżem z podniesionymi rękami, kto wcześniej je opuścił – przegrywał
pojedynek – najpopularniejszy – wiadomo o co chodzi
VII. NAGANA WYROKU
nagana wyroku – występowała z nią strona niezadowolona, lub jakakolwiek osoba uczestnicząca w postępowaniu sąd.,
musiała zawierać zarzut, że proponujący jego treść świadomie złamał prawo, przedstawiano projekt swojego wyroku
§ 3 – Postępowanie z urzędu
I. POSTĘPOWANIE ARBITRALNE
p. arbitralne – rodzaj najdawniejszego procesu wszczynanego z urzędu, stosowany przy p-stwach publicznych, ściganych
przez króla i jego urzędników, nie opierało się na ścisłych formach procesowych
przebieg – proces ten wdrażano od razu po uzyskaniu informacji o popełnieniu p-stwa, tryb był przyspieszony, ukaranie
sprawcy zależało od uznania monarchy, kara była arbitralna
II. POSTĘPOWANIE RUGOWE
geneza – narodziło się w mon. frankońskiej, stosowane w p-stwach publ. i pryw., jeśli żadna z zainteresowanych stron nie
wystąpiła ze skargą
przebieg we Francji – urzędnicy na danym terenie wybierali rugowników spośród mieszkańców, którzy ujawniali nie wykryte
do tej pory p-stwa, oskarżony mógł oczyścić się przysięgą lub poddać się ordaliom
przebieg w Anglii – podstawą wszczęcia postęp. była zła fama publiczna, badali to sędziowie i szeryfowie, oraz przysięgli –
po 12 z każdej setni, po 4 z każdej wsi, oskarżony mógł się oczyścić poprzez próbę zimnej wody
§ 4 – Postępowanie szczególne
I. PROCES WYDOBYWCZY
proces wydobywczy – stosowany w postępowaniu o zwrot skradzionej rzeczy ruchomej, którą odnaleziono u osoby trzeciej
(gonienie śladem)
interiatio – licowanie rzeczy, powód ujmował rzecz i oświadczał że została mu skradziona – wdrażane to było jeśli w ciągu 3
dni nie odnaleziono skradzionej rzeczy – w przeciwnym wypadku można ją było po prostu zabrać
II. PROCES PRZECIWKO SCHWYTANEMU NA GORĄCYM UCZYNKU I ZABITEMU
szczegóły – jeśli p-ca złapany został na gorącym uczynku, doprowadzano go przed sędziego, jeśli zaś zabito go po złapaniu na
gorącym uczynku, należało do sądu przynieść ciało zabitego
III. PROCES GOŚCINNY
szczegóły – rozwinął się w prawie miejskim, gościem był każdy, kto mieszkał na tyle blisko, że mógł przybyć do sądu w ciągu
1 dnia, sprawę rozpatrywano tego samego dnia, wyrok zapadał przed zachodem słońca,
IV. PROCES PRZECIWKO SZKODLIWYM LUDZIOM
szczegóły – wszczynany z urzędu, ze skargą przeciwko szkodliwym ludziom mógł wystąpić każdy
V. PROCES O ZBIEGŁYCH PODDANYCH
szczegóły – dotyczył odzyskiwania zbiegłych od pana chłopów i zbiegłych do innej prowincji
§ 5 – Postępowanie zapobiegawcze
I. POSTĘPOWANIE ZABEZPIECZAJĄCE
szczegóły – rozwinięte głównie w prawie miejskim, było pomocnicze do post. zwyczajnego, zabezpieczało wykonalność
przyszłego wyroku, dwa rodzaje: dotyczące osób (nie posiadały mieszkania, podejrzani byli o możliwość ucieczki,
marnotrawcy, cudzoziemcy); dotyczące mienia (zasekwestrowany majątek); skargę wnosił wierzyciel
II. POSTĘPOWANIE UPADŁOŚCIOWE
szczegóły – służyło wydowbywaniu wierzytelności od upadłych dłużników, oprócz spłacenia długu podlegali oni karze
§ 3 – Postępowanie egzekucyjne
geneza – sam wyrok nie był tytułem egzekucyjnym, powód musiał od pozwanego w drodze formalnej umowy uzyskać
przyrzeczenie dopełnienia wyroku, jeśli dłużnik odmawiał umowy, mógł być wyjęty spod prawa; jeśli nie wypełnił
przyrzczenia, powód domagał się od sędziego przejęcia władzy nad osobą dłużnika
prawo późnośredniowieczne – egzekucja prywatna zanikła całkowicie, a już sam wyrok stanowił tytuł egzekucyjny, w razie
nieskuteczności egzekucji majątkowej wdrażano egzekucję osobistą
CZĘŚĆ III – CZASY WCZESNONOWOŻYTNE
ROZDZIAŁ I – MONARCHIE ABSOLUTYZMU
§ 5 – Ustrój polityczny
I. WŁADZA KRÓLEWSKA
państwo – rzecz publicznoprawna, suwerenna osoba prawna, najwyższym organem państwa był monarcha
władza monarsza – ograniczana przez prawo boskie a potem naturalne, miała charakter wszechwładny, z nazwy nieogran.
prawa fundamentalne – ograniczenia władzy królewskiej we Francji, monarcha nie mógł: zmienić zasad sukcesji tronu,
sprzedać domeny królewskiej, wyznawać innej wiary niż katolicka
inne ograniczenia władzy – były to dokumenty zawierające „kondycje” ograniczające uprawnienia króla
w Szwecji: król Gustaw Adolf musiał przyjąć narzucone przez Riksdag warunki: musiał uzyskiwać zgodę Rady i Riksdagu na
różne decyzje, rządzić w oparciu o magnaterię (autor: A Oxenstierna); król Karol IX musiał już tylko działać zgodnie z
prawami królestwa, rządzić w oparciu o radę, był odpowiedzialny przed Bogiem; Gustaw III jeszcze bardziej zmniejszył
ograniczenia jego włądzy
w Danii – Fryderyk III przeprowadził najpierw reformy państwa, a potem sporządził akt „prawo królewskie”, który zakazywał
mu jedynie dzielić państwo lub odsprzedawać jego część
w Rosji – Najwyższa Rada Tajna próbowała narzucić Annie w 1730 r. kondycje, Anna ich nie przyjęła i zlikwidowała Radę
samodzielność władzy – zdarzało się rzadko, bo większość władców była leniwa, a jeśli nie była, to była w stanie rządzić
terenami małej i średniej wielkości, do pracowitych i samodzielnych należeli: Filip II (ES i Portugalia), Fryderyk Wilhelm I i
Fryderyk II (Prusy)
doradztwo – jeśli król nie miał woli rządzenia, to ogromną rolę spełniali jego doradcy: ministrowie, faworyci i inni, we
Francji: kardynał Richelieu, w Hiszpanii hrabia Olivares, A. Oxenstierna w Szwecji, P Schumacher w Danii,
wszechstronność władzy (omnipotencja) – monarcha sprawował wszelką władzę w państwie, szczególnym znamieniem tej
suwerenności była władza ustawodawcza
II. ADMINISTRACJA CENTRALNA
RADY KRÓLEWSKIE I INNE ORGANY KOLEGIALNE:
cechy ogólne – kolegializm w adm. centralnej i terytorialnej, upowszechniono pisemność, było uczciwiej
FRANCJA:
Rada Królewska – w jej skład wchodziło się z racji pochodzenia i godności (książęta i wielcy urzędnicy), przywileju (radcy
tytularni) lub nominacji (radcy zwyczajni, referendarze); od drugiej połowy XVII w. nie zasiadali już w niej ludzie z
pochodzenia i godności, nie było radców tytularnych, podzielono radę na 4 sekcje:
Rada Stanu (Tajna)– król + kilku ministrów stanu, polityka zagraniczna i główne sprawy w polityce wewnętrznej
Rada Depesz (Sprawozdań) – pod przewodnictwem króla, skłąd: Rada Stanu + dodatkowi urzędnicy (ministrowie); decyzje
co do administracji i zarządu wewnętrznego
Rada Finansów – główna rola: główny kontroler finansów – komp: najważniejsze sprawy finansowe, podatki
Rada Prywatna (Spraw Procesowych) – przewodniczył kanclerz, 4 sekretarzy stanu, 30 radców ( z wszystkich stanów) i
kilku referendarzy – wyłącznie funkcje sądowe (sądownictwo kasacyjne, kompetencyjne i administracyjne)
ANGLIA:
Rada Królewska – zreorganizowana przez Henryka VIII, zmieniła nazwę na Radę Tajną, przewodniczył i mianował jej
członków król, komisje: Sąd Izby Gwiaździstej (sprawy bezpieczeństwa państwa, nadużyć urzędniczych); Sąd Próśb
(sprawy cywilne); Sąd Wysokiej Komisji (sądownictwo kościelne); itp.
MONARCHIA HABSBURSKA (Austria, Węgry, Czechy):
Rada Tajna – utworzona w 1527 r., 6 najwyższych dostojników państwowych, kompetencje doradcze w sprawach polityki
wewnętrznej i zagranicznej; powołano też Nadworną Izbę Skarbową i Nadworną Radę Wojenną; zreorganizowano
Kancelarię Nadworną
zarząd centralny od 1762: Nzjednoczona Kancelaria Nadworna (sprawy wew. bez sąd. i skarb.); Kancelaria Stanu (polityka
zewn.), Nadworna Izba Skarbowa (finanse); Nadworna Rada Wojenna, Nadworna Izba Rachunkowa, Najw. Izba Sprawiedl.
PRUSY:
Rada Tajna – polityka zagraniczna, wojsko, finanse; działanie uzależnione od decyzji elektorskich;
nowe organy – Tajna Kamera Nadworna (od 1713 – Generalna Dyrekcja Finansów); Urząd Generalnego Komisarza Wojny
(od 1713 – Generalny Komisariat Wojny)
Generalny Dyrektoriat – powstał 1723 w wyniku unifikacji dwóch poprzednich organów, na czele król zastępowany przez
jednego z ministrów, najpierw składało to się z 4 departamentów, potem z 7, na czele każdego minister; dla spraw
zagranicznych MinisterstwoGabinetowe (kierował nim król); dla spraw sądowych Ministerstwo Sprawiedliwości i inne...
KRÓLESTWO HISZPANII:
Rady Królestwa – odrębne organy w Kastylii i Aragonie
Rada Kastylii – 12 członków, również sąd najwyższy, od 1523 wyodrębniła się Rada Finansów; od 1524 Rada Indii
Rada Stanu – utworzona w 1526 dla zarządu imperium kolonialnego Karola V,
Rada Kastylii – naczelny organ od XVIII w., podzielona na 5 departamentów (sprawy zew. i wew., wojny i marynarki,
sprawiedliwości, Indii i finansów (od 1754)), na czele sekretarze-ministrowie,
Najwyższa Rada Państwa – od 1787 r. zajęła miejsce Rady Kastylii
PORTUGALIA:
Rada Stanu – powołana w 1580 – abp Lizbony i pięciu gubernatorów; od 1583 rządził krajem wicekról
POSIADŁOŚCI WŁOSKIE HABSBURGÓW HISZPAŃSKICH:
Lombardia – Rada Stanu - zastępowała gubernatora królewskiego w czasie jego nieobecności, oprócz tego Senat – funkcje
adm., sąd.,członków mianował król, sprawami fiskalnymi kierował Urząd Kameralny
Neapol – Rada Państwa podporządkowana wicekrólowi, podobnie na Sycylii i Sardynii (ale tylko do XVIII w.)
Sardynia w XVIII w. – Rada Państwa + Generalna Rada Finansów
SZWECJA:
Rada Królestwa – 20 członków pod przew. kanclerza, sprawy sąd., adm. + kontrola króla; poza tym Rada Wojskowa
reformy z 1612 – 5 kancelarii z ministrem na czele: najpierw spraw zagranicznych, potem arch. państwowe i kamera
Rada Królewska – zastąpiła Radę Królestwa w 1681, zostawiono jej tylko kompetencje doradcze dla króla, dano jej funkcje
Najwyższego Trybunału, od 1720 r. znowu przywrócono Radę Królestwa, odpowiedzialną przed Riksdagiem, obradowała w 2
komisjach, członków wybierał król i Rada, kandydatów zaś komisja Riksdagu
DANIA:
Kolegium Państwa – zastąpiło Radę Państwa, przewodniczył dawny ochmistrz, sprawy państwa + polityka zagr., skłąd:
przedstawiciele innych urzędów kolegialnych, zlikwidowane w 1676 r.,
Rada Tajna – zajęła miejsce Kolegium, tworzona przez najwyższych urzędników i króla, podzielona na kilka kolegiów (w
każdym przewodniczący, 8-12 radców, sekretarze i personel niższy), od 1771 r. podzielono kolegia na departamenty,
kierownicy departamentów stanowili Radę Kolegium
ROSJA:
reformy – Piotr Wielki przestał zwoływać Dumę Bojarską, powołał Radę Ministrów – jego kancelarię przyboczną
Senat Rządzący – powołany w 1711 r., pierwotnie 9 osób, od 1718 dodatkowo utworzono kolegia i w skład SR weszli ich
prezesi, usunięto ich w 1722 (prócz 3 najw. kolegiów), w 1722 powstała przy nim Prokuratura z generałgubernatorem
mianowanym przez cesarza, z-ca to oberprokurator, podlegli mu byli prokuratorowie; Katarzyna II podzieliła SR na 6
departamentów, osobny oberprokurator przy każdym z nich
kompetencje: finanse, sprawy adm. i sąd., projekty ustaw, kontrola wykonania ustaw, dochody, najwyższe sądownictwo,
zarząd państwem pod nieobecnośćcara (do1718 r.)
kolegia – utworzone w miejsce prikazów w liczbie 9 (potem więcej); skład każdego z kolegiów to prezes, v-ceprezes, 4 radcy,
4 asesorzy, prokurator, fiskał i kancelaria – wyższe kolegia (spr. zew., wojsk., marynarki) podporządkowane cesarzowi, reszta
senatowi, zniesione na początku XIX w. i zastąpione ministerstwami
URZĘDNICY MINISTERIALNI:
Francja – kanclerz – zwierzchnictwo nad sądami, przewodnictwo w Radzie Prywatnej, kontrola kancelarii królewskiej i
sekcji Rady Królewskiej, generalny kontroler finansów; 4 sekretarzy stanu – resorty: spraw. zew., marynarki i dworu
królewskiego, sekretarzem stanu był szlachcic lub mieszczanin, odpowiedzialność przed cesarzem
Anglia – dawni dygnitarze koronni; sekretarze stanu – w liczbie 2, podział funkcji na kryterium terytorialnym – sekr.
departamentu północnego (sprawy hrabstw i kolonii północnych, polityka zagr. z państwami płn i wsch.); sekr. dep. połud.
(analogicznie, tyle że południe)
Hiszpania – valido – pierwszy minister, najważniejsze sprawy w państwie, potem czterej sekretarze stanu – pd 1754 5ciu
Portugalia – sekretarzestanu – najpierw czterech: 1 – sprawy królestwa, 2- spr. zew. i wojna; 3-marynarka woj. i terytoria
zamorskie, 4 – finanse
Italia – wicekrólowie – przedstawiciele króla Hiszpanii; w Lombardii gubernatorzy
Prusy – dyrektorzy Generalnego Dyrektorium i Ministerstwa Gabinetowego; od Fryderyka II zarząd cywilny i wojskowy
kraju w rękach gabinetu królewskiego, podobnie w Austrii
Szwecja – od 1612 roku 5 urzędów: drots, marszałek, admirał, kanclerz, podskarbi – kierowali pracą kolegiów; od XVII
wieku szefowie kolegiów (prezydenci) – wybierani spośród członków królewskich
Dania – funkcje ministerialne po 1660 r. w rękach przewodniczącego nowo utworzonych kolegiów
III. REPREZENTACJE STANOWE
Anglia – Izba Lordów – nowa szlachta, zmniejszono liczbę lordów duchownych; Izba Gmin – przedstawiciele hrabstw
wybierani przez właś. ziemskich z dochodem >40 szylingów rocznie i reprezentantów miast (wybierał patrycjat), zwiększono
liczbę członków Izby Gmin z 296 do 462 (90 szlachta, 372 mieszczanie)
Act of Proclamation – wydany w 1539 r., ograniczył moc ustawodawczą parlamentu – król mógł wydawać równej mocy
rozporządzenia, wprowadzono zasadę trzech czytań ustaw
Apologia Izby Gmin – przedstawiona królowi Jakubowi I przez Parlament obradujący w 1604-11; odmówił królowi władzy
absolutnej, miał się król dzielić władzą ust. z całym Parlamentem, podatki miał ściągać tylko za zgodą Parlamentu
Petycja o Prawo – przedstawiona Karolowi I, zakazy: zmuszania do płacenia podatków nie zatw. przez Parlament,
aresztowania i konfiskaty bez wyroku sąd. opartego na prawie zwyczajowym, kwaterowania wojsk w domach prywatnych,
aresztowania osób cywilnych na podstawie przepisów prawa wojennego
Francja – upadek Stanów Generalnych, zanikły w latach 1614-1789
Hiszpania – Kortezy traciły na znaczeniu, od 1716 Kortezy Kastylii stały się naczelnym parlamentem
Portugalia – spadek znaczenia kortezów, od 1698 rola ich kompletnie zanikła
Italia –Neapol: 3izbowy parlament, od 1642 Komisja Elektów – 5 przedstawicieli szlachty i 1 mieszczanin; Sycylia:
parlament z niewielkimi kompetencjami; Sardynia: parlament (statamenti), uprawnienia ust. i sąd.; Piemont: rządy absolutne
Filiberta, upadek znaczenia zgromadzenia stanowego
Szwecja – Riksdag – kompet. bez zmian, od Karola XI ograniczanie jego roli – ważne decyzje w rękach Tajnej Komisji,
Karol XII już mógł samodzielnie nakładać podatki na wypadek wojny, od 1719 powrót roli Riksdagu – oddzielne obrady
każdego stanu:
stan szlachecki – na czele marszałek, każdy poseł szlachecki miał 1 głos
stan duchowny – przewodniczył abp, w składzie biskupi, superintendenci, pełnomocnicy diecezji,
stan mieszczański – przedstawiciele 101 miast, przewodniczył burmistrz Sztokholmu
stan chłopski – brak stałego miejsca obrad, przeciętnie 150 chłopów,
ogólnie - każda izba miała 1 głos, aby uchwała przeszła wystarczyły 3 głosy, jednomyślność tylko dla zmiany przywilejów i
konstytucji, głosowanie tajne (z wyjątkiem izby chłopskiej)
inicjatywa ustawodawcza – każda izba, poszczególni członkowie, parlamentarne komisje, Rada, król
Komisje Tajna Riksdagu – 50 szlachciców, 25 duch, 25 mieszcz., sprawy obrony, zewnętrzne i finanse
zmiany z 1772 r. – tylko król zwoływał parlament, uprawnienia Riksdag musiał dzielić z władcą, zniesiono Tajną Komisję
Dania – zlikwidowano Danehof z końcem XIV w., nowa reprezentacja stanowa
zmiany z 1660 r. – trudności finansowe rozwiązywało zgromadzenie stanów – szlachta: 100 osób + 15 radców rady,
duchowieństwo – 35 przedstawicieli, mieszczanie – 60 osób
Norwegia – od 1536 przedstawicielstwostanów i przedstawicielstwopanów
Węgry – sejm tylko uchwalał podatki i zatwierdzał rozporządenia wiedeńskie; w czasie powstania Rakoczego obradował
Senat – 3 bp katolickich, 10 magnatów, 12 szlachciców średnich
Rosja – Sobory Ziemskie do 1665, potem narady z przedstawicielami stanów, ale i tego zaprzestano
Prusy i Austria – brak wykształconych reprezentacji stanowych
IV. ADMINISTRACJA LOKALNA
zasady adm. lokalnej – biurokratyzm, hierarchiczne podporządkowanie, mianowanie urzędników, częściowa unifikacja (tylko
gdzieniegdzie)
Francja – podział na baliwaty i okręgiprewotalne; baliwowie stracili na znaczeniu, od XV/XVI gubernatorzy – przejęli
kompetencje baliwów, intendenci – otrzymywali upraw. gubernatorów w czasie ich pobytu na dworze – mianowani przez
króla (spośród referendarzy Rady Prywatnej), komp. adm., sąd., skarb., podporządkowani Radzie Królewskiej, do pomocy
mieli biura, podlagali im subdelegaci
Anglia – utrzymany podział na hrabstwa; hierarchia:
lordowie namiestnicy (hrabiowie) - mieli po dwóch z-ców w każdym hrabstwie; spr. wojskowe i finansowe;
szeryfowie – mianowani przez króla spośród 3 kandydatów; sprawy skarb., wyborcze (wybory do Parlam.), posiadał z-ców
koronerzy – po 2 w hrabstwie, prowadzili dochodzenie w wyp. nagłego zgonu, kompletowali ławę przysięgłych itd.
wiceadmirałowie – w hrabstwach przybrzeżnych, podlegali Lordowi Admirałowi i Trybunałowi Admiralicji
konstablowie – wraz z z-cami stracili na znaczeniu
parafia – najniższa jednostka samorządu; organy: zgromadzenie parafialne i zarządcy, w miastach rady ścisłe
Hiszpania – dwie części: Kastylia i Aragon, podział na prowincje z v-cekrólami na czele; w miastach królewskich
corregidores, ponadto letrados – zawodowi urzędnicy, podobna sytuacja w Italii
Portugalia – podział na 7 prowincji, 27 powiatów, gminy miejskie i wiejskie
Prusy – podział na prowincje z namiestnikami na czele, obok nich organy stanowe – rządy krajowe, komisarze wojny i
urzędy kamer; dalszy podział na powiaty z landratami na czele (od 1702), od Fryderyka Wilhelma I podział prowincji na
departamenty kamer, w których władzę pełniły: kamery wojny i domen – w każdej prowincji 1 kamera (w Prusach Wsch.
2), przewodniczyli im prezesi; najniższa jednostka – powiat z landratem na czele – mianowany przez króla z kandydatów
sejmiku powiatowego, miasta królewskie podległe radcom skarbowym, we wsiach rządził pan
Austria – podział na gubernie z gubernatorami na czele (mianował król), podlegali Zjednoczonej Kancelarii Nadwornej; na
mniejszych terytoriach stworzono zaś podział na starostwa krajowe ze starostami na czele; szczebel niższy: cyrkuł ze
starostą obwodowym na czele; MIASTA: samorząd z wybieralnymi organami: wydział miejski, magistrat, burmistrz i zcy; WSIE: dominia – jedna lub kilka wiosek należących do jednego pana, miał do pomocy justyciariusza (sąd.) lub
mandatariusza (adm.), w dominium także ograniczony samorząd z wójtem na czele i 2-12 przysięgłymi (3 letnia kadencja)
Węgry – komitaty – w ich rękach zarząd lokalny, potem podział na 10 okręgów adm., a Siedmiogród na 3 okręgi, na czele
okręgu komisarz królewski, od 1790 roku powrócono do komitatów
Szwecja – od 1634 podział na okręgi dominialne i 3 generalnegubernatorstwa
Dania – przekształcono lenna w powiaty z amtsmandami na czele, królewszczyznami zarządzali amstforvalter
Norwegia – na czele gminy wójt, do pomocy miał pisarza sądowego, sędziego i proboszcza kość. luterańskiego; w
miastach do burmistrza dodano wójta sądowego
Rosja – w 1702 zniesiono samorząd gubny, w 1708 reforma:gubernie – na czele z gubernatorami, podległymi Senatowi
Rządzącemu, komp. skarb., wojsk. policyjne, ich zastępcami byli wicegubernatorzy a organem współdziałającym kolegium
landrackie; od 1719 reforma guberni: podzielono jes na prowincje – na czele wojewodowie; dystrykty – na czele komisarze
ziemscy
reforma z 1775 r. – na czele guberni generałgubernator, z-ca i zarządgubernialny jako organ doradczy – gubernator, radcy
i prokurator; potem podział na powiaty – na czele isprawnik ziemski, wraz z 2 asesorami tworzył niższy sąd ziemski; dla
miast utworzono Magistrat Głowny w Petersburgu – na czele oberprezydent, był to organ kolegialny, od Kasi II nowa
administracja miejska – samroząd z organami: ogólne zebranie mieszczan, duma powszechna, duma 6 radnych
§ 6 – Wymiar sprawiedliwości
I. SĄDOWNICTWO KRÓLEWSKIE
Francja:
niższe sąd. królewskie – prewoci i baliwowie, skłąd i kompetencje ich sądów bez zmian, od XVI w niektóre sądy baliwialne
przekszt. się w sądy prezydialne – większy skład;
wyższe s. k. – parlamenty, przestały istnieć w 1789 roku
sądownictwo szczególne urzędników królewskich – wielkiego prewota, referendarzy dworu królewskiego, prewotów
marszałkowskich
sądownictwo zastrzeżone króla – miał prawo ewokacji każdej sprawy przed sąd RadyPrywatnej, kasacji do wszystkich
wyroków, łagodzenia i zaostrzenia kary, wydawać listy pieczetne – nakazy pozbawienia wolności lub wygnania
Anglia:bez zmian
Hiszpania:
Rada Królewska – od XVI w. główny organ sądowy, sąd najwyższy, skład: 12 osób – odwołania od wyroków niższych
sądów, dodatkowo sądzili też urzędnicy dworscy (sprawy zawarte w ich kompetencjach)
sąd. niższe – audiencias (sądy), urzędnicy królewscy (corregidores)
sądy inkwizycyjne – funkcjonowała jako wyższe sądownictwo królewskie:
Trybunał Wiary – w Sewilli, od 1485, kierował się instrukcjami jako źródłami prawa, zebrane w tomie Instrukcje stare
(1523-28); oraz w Instrukcjach Nowych (1561); na czele świętego oficjum stał Generalny Inkwizytor wybierany przez
króla
Suprema – funkcjonowała przy inkw. gen. – 6 osób, 2 delegowanych przez Radę Kastylii
Trybunały lokalne – podstawa sądownictwa inkwizycyjnego – na czele po 2-3 inkwizytorów mianowanych przez Inkw. Gen.
– sędzia musiał mieć 35 lat i sk. studia teologiczne
współpracownicy inkwizycji – kwalifikatorzy (cenzura książek, opinia o herezji), familiares (krewniacy)
Portugalia:
trybunały sądowe – w liczbie 2, utworzone w XVI w., charakter stały, - Najwyższy Sąd Cywilny w Porto (północ); Sąd
Apelacyjny – na południu w Lizbonie
reformy z XVIII w. – zniesiono sądy patrymonialne, utworzono Generalnego Intendenta Policji Dworu i Królestwa
Pólnocne Włochy:
Senat – utworzony w Lombardii w 1541, wzorowany na parlamentach francuskich, podbne komp., tak samo w Piemoncie
Wenecja – Rada 40stu, sędziowie śledczy
Genua – UrządNajwyższy – najwyższe sądownictwo od połowy XVI w.,
Niemcy:
Sąd Kameralny Rzeszy – utworzony w 1495, siedziba: Frankfurt n/Menem, potem zmiany, od 1693 Wetzlar, rozwiązano go
w 1806; statuty SKR: 1495, 1521, 1548, 1555
struktura SKR – na czele sędzia kameralny – mianowany przez cesarza, sprawy adm., podlegali mu 2 a potem 4
przewodniczący senatu, musiał poch. ze stanu książęcego, kadencja asesorów: 6 lat
kompetencje SKR – sąd I instancji w sprawach: naruszenia porz. publ., samowolne zajęcia, skargi fiskalne, spory majątkowe
poddanych różnych panów, skargi przeciwko Rzeszy, ponadto najwyższy trybunał apelacyjny w sprawach cywilnych (wartość
sporu >400 talarów), nadzorował też sądy grodzkie\
przywilej de non appellando – przywilej polegający na tym, że dane państewko nie podlegało SKR – była to Brandenburgia
sądownictwo w Brandenburgii – najwyższa władza sąd. – Sąd Kameralny w Berlinie, dzielony na 4 senaty, ostatni z nich to
Trybunał Najwyższy
Prusy Wschodnie – Trybunał Najwyższy w Królewcu
reformy sądownictwa państwowego z końca XVIII w: - stworzono Najwyższy Tajny Trybunał w Berlinie, sądami niższymi
głównymi były sądy rejencji, podzielone na 2 senaty
Austria – reformy Józefa II – Najwyższa Izba Sprawiedliwości w Wiedniu, podlegały jej sądy apelacyjne (1/ kraj koronny);
szczebel niższy: sądy kryminalne
Szwecja:
Najwyższy Trybunał – od 1614, Sztokholm, przewodził drots, składał się z asesorów
Sądy Wyższe – w Abo (1623), Dorpat (1635), Jonkoping (1635), od wyroków można było apelować do króla
sądownictwo stanowe – w niższych instancjach
Dania:
Sąd Najwyższy – od 1661 – zastąpił sąd królewski, przewodniczył mu król, skłądał się z mieszczan i szlachty w stosunku 1:1;
sędziów mianował król
sądownictwo niższe – oparte na strukturach stanowych
Norwegia:
reformy – I instancja – ting wiejski z wójtem; w miastach zaś byting; II instancja: Lagting z sędzią zawodowym; instancja
najwyższa: przedstawicielstwo panów
Rosja:
reformy – dwie pierwsze instancje miały charakter sądów stanowych; 3 instancja: izby sądowe do spraw kar. i cyw. –
przewodniczący, i po 2: radców i asesorów; najwyższa instancja: Senat Rządzący
II. SĄDOWNICTWO STANOWE
bez zmian – dla mieszczan sądymiejskie, dla szlachty sądyziemskie, na wsi pan i jego urzędnicy
reforma w Rosji – I instancja cyw/kar: sądy powiatowe (szlachta); magistrat miejski (mieszczanie); sądy niższe (dla
chłopów; II instancja: wyższe sądy miejskie (szl.); magistrat gubernialny (mieszcz.); sąd wyższy (chł.)
ROZDZIAŁ II – REPUBLIKI WCZESNONOWOŻYTNE
§ 3 – Ustrój polityczny
I. WŁADZA PROTEKTORA, NAMIESTNIKA
Lord Protektor– pierwszym był Cromwell, (1653), na podstawie Instrumentu Rządzenia przyjął tytuł LP Anglii, Szkocji i
Irlandii; urząd wybieralny i dożywotni (od maja 1657 (Pokorna Petycja) – urząd dziedziczny z prawem wyboru następcy przez
aktualnie urzędującego LP
uprawnienia ustawodawcze – wybory do Parlamentu, rozwiązanie go (5 miechów od I sesji), zwoływanie Parlamentu
nadzwyczajnego; weto zawieszające
wykonawcze – dzielone z Radą Stanu – obsadzał w niej stanowiska, mianował urzędników, dowodził siłami lądowymi,
marynarką i milicją, polityka zagraniczna, wypowiadanie wojny i zawieranie pokoju
sądownicze –prawo łaski (bez spraw morderstwa i zdrady); mianowanie sędziów itd.
Namiestnik (stadhouder) – wNiderlandach, od XV w. – byli namiestnicy dla prowincji i namiestnik generalny w całym
państwie – z-ca króla
Namiestnik Generalny – miał szereg kompetencji (m. in. książęce w czasach burgundzkich i hiszpańskich); po czasach
hiszpańskich namiestnicy byli wyznaczani przez Stany Prowincjonalne – NIE UTWORZONO namiestnika generalnego;
książęta orańscy – przejęlidyktaturę po czasach hiszpańskich
wielki pensjonariusz – najwyższy urzędnik prowincji Holandii, współpracował z książętami orańskimi
Wilhelm IV – został uznany przez Stany Prowincjonalne i Generalne za namiestnika dziedzicznego w 1747
Szwajcaria:landamann – najwyższe stanowisko adm. w kantonie; burmistrz – w mieście
II. RADY I URZĘDY CENTRALNE
Anglia:
Rada Stanu I – od 1649 r., 41 osób, quorum dla ważnych decyzji – 9 osób, uprawnienia wojskowe, adm., sąd., rozw. w 1653
Rada Stanu II – 13 osób, w większości oficerów, kompetencje tak jak Rada Stanu I
Rada Stanu III – powołano na podstawie Instrumentu Rządzenia – skład 13-21 osób, 15wymieniono w instrumencie
Rada Tajna – zastąpiła RS III w 1657 roku, max 21 członków, mianował Lord Protektor za zgodą parlamentu,
Niderlandy:
Rada Wielka – utw. z Rady Tajnej, na czele kanclerz, siedizba: Bruksela (zarząd państwem)
Parlament (także Rada Wielka) – od 1454, siedziba w Malines – sąd apelacyjny
Izba Obrachunkowa – powstała z połączenia IO Brabancji i Flandrii, siedziba: Malines
Rada Wielka (nowa) – siedziba w Brukseli, kanclerz + 23 przedstaw. St. Prow.;
administracja od Karola V Habsburga – namiestnik generalny + 3 Rady: Państwa, Tajna i Finansów
po unii utrechckiej – Rada Rządząca, podzielona na komisje: finansów, zaopatrzenia, wojny, administracji, siedziba:
Amsterdam;
po śmierci Wilhelma Orańskiego: Rada Państwa – 18 osób, ograniczono jej kompetencje od XVII wieku
III. ZGROMADZENIA STANOWE
Anglia:
Parlament Długi – od listopada 1640; ustawa o trzechleciu – parlament musiał być zwołany nie później niż 3 lata od sesji
ostatniego P.; nowy parlament nie mógł być zwołany ani odroczony przez 50 dni od I sesji
Parlament Kadłubowy – od 1648 r., nieco ponad 80 osób
Parlament Mały – od 1653 roku
Parlament wg Instrumentu Rządzenia – był 1izbowy – Izba gmin – 460 posłów (40 Anglia i Walia, po 30: Szkocja,
Irlandia); , kadencja 3 lata, wybory zarządzał Lord Protektor
Niderlandy:
Stany Prowincjonalne – wykształcone w XIV w.; sprawy ust. finans. adm. w prowincji
Stany Generalne – wykształcone w XV w.; skłądały się z delegatów poszczególnych Stanów Prowincjonalnych, obradowali
codziennie w Hadze przez 3-6 lat; , przewodniczący zmienianyu co tydzień
Szwajcaria:
Sejm Związkowy – od 1415 siedziba w Baden, posłowie byli związani instrukcjami
IV. ADMINISTRACJA LOKALNA
Anglia – w1655podział na 10 (potem 12) okręgów z generał-majorami na czele, podział ten zniesiono w 1656
Niderlandy – urzędy poszczególnych prowincji, podlegające Stanom Prowincjonalnym, we wsi wójt, a miastach samorząd
Szwajcaria – przywileje kantonów kształtowały ich politykę, we wsi najbogatsi gospodarze, miasta: rada i wójtowie
§ 4 – Wymiar sprawiedliwości
Anglia – zniesiono Sąd Izby Gwiaździstej i Sąd Wysokiej komisji (w 1641), zakazano osobistej jurysdykcji króla i Rady
Tajnej, w 1654 reforma Sądu Kanclerskiego
Niderlandy – najwyższe sądownictwo – Rada Wielka, zlikwidowana w 1477, w 1548 Niderlandy poddane sądownictwu Sądu
Kameralnego Rzeszy,
Szwajcaria – brak ogólnopaństwowych organów sądowych
ROZDZIAŁ IV – ŹRÓDŁA PRAWA WCZESNONOWOŻYTNEGO
§ 1 – Myśl kodyfikacyjna XVI – połowy XVIII w.
przesłanki umożliwiające kodyfikację prawa – polityczne, społeczno-gospodarcze, techniczno-prawne
przesłanki polityczne – związane z ustrojem monarchii absolutnej, likwidujące partykularyzm prawny i polityczny
przesłanki społ-gospodarcze– wynikały ze zmienionych potrzeb gospodarczych, wynikających z odkryć geograficznych itd.
przesłanki techniczno-prawne – rozwój prawa i jego nauki oraz postępu w technice legislacyjnej
szkoła w Bourges – ośrodek francuskich badań nad nową metodą recepcji prawa rzymskiego i zmienionej techniki wykładania
prawa – Ramus: systematyzacja post. przy tworzeniu norm, Hotman: postulat kodyfikacji prawa w języku narodowym,
Althusius: przedstawił systematykę całości norm prawnych
Hugon Grocjusz – zapoczątkował epokę „Professorenrecht” – unowocześniono systemy prawa, powstały wielkie kodyfikacje,
wzrosło znaczenie prawa stanowionego
F. Bacon – usystematyzował niedogodności wynikające z braku kodyfikacji krajowej, opracował poszcz. etapy kodyf. prawa
angielskiego, wypracował metody logiczne budowy normy prawnej
niemieccy prekursorzy kodyfikacji: Samuel Pufendorf (uznawał prawo rzymskie), G. Leibniz, P. Burhard, Ch. Tomasius,
francuscy prekursorzy kodyfikacji: Kartezjusz, J.Domat(prawo francuskie, systematyka rzymska), J.B.Colbert (ordonanse)
włoscy prekursorzy kodyfikacji: L. A. Muratori
§ 2 – Źródła prawa we Francji
ustawodawstwo królewskie – ordonanse: 1539: wprowadzenie procesu inkwizycyjnego, 1566: modyfikacja jego zasad, do
obu tych aktów dołączono regulację procesu cywilnego i przepisów cywilistycznych
wielkie ordonanse Ludwika XIV – ordonanse colbertowskie: o postępowaniu cywilnym (zasady post. rzym-kanon)– 1667, o
postępowaniu karnym (+troche przepisów z karnego materialnego) – 1670, o handlu (kodeks Savary’ego) – 1673, o handlu
morskim – 1681, o marynarce (czarny kodeks-położenie niewolników w koloniach) – 1685,
ordonanse Ludwika XV – o darowiznach – 1731, o testamentach – 1735, o substytucjach fideikomisowych – 1747
§ 3 – Źródła prawa w Rzeszy Niemieckiej
Carolina – ustanowiona w 1532 r., geneza w reformie prawa karnego pod koniec XV w. przez Przedstawicieli Sądu
kameralnego Rzeszy na sejmie w Lindau, którzy twierdzili że prawo karne skazuje ludzi niewinnych, na sejmie we Freiburgu
postanowiono wydać ogólnoniemiecką ordynację kryminalną
Jan von Schwarzenberg – przewodniczył sądowi dworskiemu w Bambergu, gdzie najwcześniej przyjęła się reforma prawa
karnego, powstała w 1507 r. Constitutio Criminalis Bambergenis – ustawa karna rewolucjonizująca prawo karne materialne
i procesowe, potem powstała Constitutio Criminalis Brandenburgica – 1516, również dla Ansbach i Bayreuth
geneza Constitutio Criminalis Carolina – projekt na sejmie w Worms 1521, drugi projekt (rewizja norymberska-poprawki)
1524, po ustąpieniu Schwarzenberga – dwa kolejne projekty – w Speyer (1529) i Augsburgu (1530), na Sejmie w Ratyzbonie
w 1532 nadano ustawie klauzulę salwatoryjną – mogła mieć zastosowanie tylko w sprawach nieuregulowanych prawem
miejscowym
Constitutio Criminalis Carolina – wydana 27.06.1532, liczyła 219 artykułów (76 – prawo materialne, 143 – procesowe),
wyparła prawo zwyczajowe, recypowana była także poza Rzeszą, część dokonała pełnej recepcji (zastąpiła swoje prawo
Caroliną) – Księstwo Mediolanu, Część Szwajcarii, część praktycznej – uzupełniła swoje prawo o przepisy Caroliny –
przejmowanie norm lub stosowanie posiłkowe
Zreformowana ordynacja krajowa – wydana w Imperium Habsburgów (w Tyrolu) w 1573, wzorowała się na Carolinie
Constitutio Criminalis Theresiana – wydanaw 1768 roku, ostatnia europejska kodyfikacja opierająca się na Carolinie
komentarze do Caroliny – komentarze Kressa z 1721 i Bohmera z 1770 roku
prace syntetyczne – Collegium crinminale – Theodosiusa i Conclusiones Practicabilis – Berlich, oraz prace Benedykta
Carpzowa
§ 4 – Źródła prawa w państwach skandynawskich
Wielki Reces – 1643, inna nazwa Corpus Iuris Danicum, zbiór usystematyzowanych rozporządzeń królewskich
Danske lov – kodeks duński Chrystiana V – opracowany przez 3, potem 4 komisje po wprowadzeniu w Danii monarchii
absolutnej, wydano w 06.1638, 6 ksiąg: prawo – procesowe, kościelne, morskie, osobowe, rzeczowe, karne
Norske lov – wydane w 1604, inna nazwa – zbiór Crystiana IV, efekt rewizji prawa norweskiego, drugie Norske lov wydano
w 1688, jako próba stworzenia kodyfikacji prawa obu państw
Kristoferslag – wyd. w 1442 roku, autorem był Krzysztof III Bawarski, w 1608 Karol IX nakazał ponowne drukowanie jej i
prawa zwyczajowego, komisja prawna opracowała nowe prawo, powstały dwa projekty – królewski i szlachecki, od 1618
ponownie zacząło obowiązywać Kristoferslag
§ 5 – Źródła prawa w Rosji
Sudiebnik Iwana IV – z roku 1550, wielokrotnie był nowelizowany ze względu na rozwój prawa i luki w prawie, w 1648
roku powołano Sobór Ziemski i opracowano nowe prawo rosyjskie
Sobornoje ułożenije cara Aleksego Michajłowicza – ustanowiony w 1649, przez 5-os. komisję pod prewodnictwem Nikity
Odojewskiego, 967 artykułów, 25 rozdziałów: prawo państwowe (rozdz. 1-9), sądowe i procesowe (10-15), rzeczowe (16-20),
karne (21-22), sprawy różne (23-25), opierał się na sudiebnikach, III statucie litewskim, prawie bizantyjskim i ukazach oraz
księgach rozporządzeń prikazów
ustawodawstwo carskie – od czasów Piotra I: ustawa wojskowa z 1716, morska 1720, wekslowa 1729
§ 6 – Źródła prawa w innych państwach
Nueva Recopilation – kodeks hiszpański, opierał się na kompilacji cesarza Montalvo, uzupełnionej o ustawy po 1480, skł. się
z 9 ksiąg, prawo: kościelne, państw., adm, pryw, karne, procesowe
Ordonanse Filipa – obowiązywały w Portugalii, wśród nich Ordynacje Manuela z lat 1512-1521, prawa wyd,. przez
kardynała regenta Henryka, ustawy z lat 1560-80
Tripartitium z 1514 – ob. na Węgrzech wraz z przeróbkami i aktami z Corpus Iuris Hungarici
Iura et constitutiones Regni Bohemiae – obowiązywała w Czechach zatwierdzona w 1527 przez Ferdynanda Habsburga
§ 7 – Prawo rzymskie w czasach nowożytnych
usus modernus pandektorum – nowoczesne zastosowanie pandektów, system stworzony przez naukę prawa w XVII wieku,
główny cel: praktyczne zastosowanie norm prawa rzymskiego, bay odpowiadało potrzebom społ-gosp., romanistyczne
opracowanie rzeczowego prawa zwyczajowego, przedstawiciele: Benedykt Carpow, Jan Brunnermann, Samuel Stryk,
pandektyści opracowali romanistycznie część prawa zwyczajowego
humanizm prawniczy – rozw. się we Francji (uniwersytet Bourges), francuski sposób wykładu, był to systematyczny wykład
prawa rzymskiego prowadzonymi przedmiotami, zgodnie z ustalonym planem, przedstawiciele: Cuiacius, Donellus, Dionizy i
Jakub Gothofredus
elegancka jurysprudencja – szkoła holenderska utworzona przez wypędzonych z Francji hugenotów, z uniwersytetem w
Lejdzie na czele
utylitaryzm prawa rzymskiego – rozwinął się w Niemczech zamiast humanizmu prawniczego
§ 8 – Źródła prawa angielskiego
Petycja prawa – ułożona w 1628, projektował ją m.in. E. Coke, Coke wydał też reports będące głównym cytatem praw
sądowych
Komentarz do praw Anglii – wydany przez W. Blackstone w 1765-1769, rozwinęło to common law w koloniach angielskich
w Ameryce Północnej
wydania prawa statutowego: Keble 1676, Hawkings – 1734, Cay – 1757, Pickering – 1761
ROZDZIAŁ VI – ZMIANY W PRAWIE KARNYM
§ 1 – Charakterystyka ogólna
czynniki wpływające na zmiany: nowe teorie karnistyczne, ordynacje karne, wydanie Caroliny
§ 2 – Przestępstwo
publicznoprawny charakter przestępstwa – od teraz wiele przestępstw prywatnych (naruszających interes jednostki) nabrało
charakteru publicznego, od czasów Caroliny stwierdzono że wszystkie przestępstwa naruszają interes publiczny, przestępstwa
ścigało tylko państwo, jedynymi sankcjami były kary publiczne
subiektywizacja odpowiedzialności – podstawą odpowiedzialności jest wola sprawcy, przestępstwo było popełnione tylko
jeśli istniał zamiar (dawniej kryterium był skutek działania – odp. obiektywna), wprowadzono podział na winę umyślną i
nieumyślną
przestępstwo mężobójstwa – Carolina podzieliła je na morderstwo (umyślne) i zabójstwo (m. nieumyślne), pierwsze karane
śmiercią kwalifikowaną, drugie zwykłą
przesłanki wykluczające winę – błąd, nieletniość i niepoczytalność,
przesłankiwykl. odpowiedzialność: obrona konieczna, stan wyższej konieczności, przymus psychiczny
indywidualizacja odpowiedzialności karnej – ujednolicono kwestie odpow. współsprawców i podżegaczy i popleczników –
nie stworzono jednak ogólnej konstrukcji – decydowała praktyka sąd. – carolina jako karalne ustanowiła USIŁOWANIE
analogia – stosowana w wypadku popełnienia czynu, który nie istniał w katalogu przestępstw Caroliny – jeśli sedzia dopatrzył
się w czynie znamion podobnych do przestępstwa, mógł ukarać je jako p-stwo publiczne, zlikwidowano ten stan
wprowadzając zasadę nullum crimen sine lege
przestępstwo czarów – ściganie czarownic opierane na przeświadczeniu że uprawianie czarów to odstepstwo od wiary,
zapoczątkowane w Niemczech i Szwajcarii, rozprzestrzeniło się na całą Europę
SPOSOBY WYKRYWANIA CZAROWNIC:
próba wody (pławienie) – jeśli się topiła to była niewinna, jeśli utrzymała się – zasądzano, odmianą próby wody była kąpiel
w wodzie przecedzanej przez prześcieradło – po ponownym przecedzeniu badano, co na prześcieradle zostało
próba wagi – dokładne ważenie kobiety – jeśli wynik odbiegał od ustawowych norm, zasądzano, przypadki wątpliwe
rozstrzygał sędzia śledczy, czarownice miały być lżejsze niż wyglądały z budowy ciała
próba igły – nakłuwano kobiete igłą szukając miejsca nieczułego na ból i niekrwawiącego (niby znamię szatana)
próba łez – czarownice nie mogły płakać – kładziono rękę na jej głowę i kazano przysiąc na łzy Jezusa że nic nie zrobiła –
jeśli zapłakała – była oczyszczona, jeśli nie – zasądzano ją
próba ognia – podejrzana miała przejść po węglu rozżarzonym, lub przenieść gorący stalowy pręt, tudzież przejść między
dwoma płonącymi stosami drewna – jeśli nie było oparzeń – kobieta niewinna
§ 3 – Kara
motywy karania sprawcy – przeważały sprawiedliwościowe (państwo ma obowiązek karać przestępców, bo wszystkie
przestępstwa były publiczne) i prewencyjne, kara nabrała charakteru publicznego, zniesiono kary prywatne
prewencja generalna – odstraszała potencjalnych sprawców od popełnienia przestępstwa – kary były okrutne i wykonywane
publicznie, wymierzanie sprawiedliwości było wielkim spektaklem, głowę sprawcy np. przybijano do murów miast
prewencja szczególna (indywidualna) – zmierzała do jak najskuteczniejszego wyeliminowania sprawcy ze społeczeństwa –
dominowała kara śmierci, połączona nieraz z karami dodatkowymi
kara śmierci zwykła – ścięcie i powieszenie, karaśmiercikwalifikowana – spalenie, ćwiartowanie, łamanie kołem, utopienie,
zagrzebanie żywcem, wbicie na pal, połączone często z karami dodatkowymi
kary mutylacyjne – okaleczały, miały charakter kar odzwierciedlających: obcięcie uszu, nosa, włosów i kończyn itp.
podział na kary na honorze, czci, cielesnych i majątkowych – utrzymany ze średniowiecza
kara pozbawienia wolności – w Carolinie umieszczono pierwsze przesłanki: osadzani w wieży, potem zaczęto budować
pierdle i wypierano karę śmierci poprzez kary długotrwałego pozbawienia wolności
nurty modyfikacji katalogu kar publicznych – ograniczano rodzaje sankcji – ze względu na drogie warunki ich
wykonywania; stosowano też kary od dawna utrwalone w rodzimej tradycji prawnej – np. praca na galerach we Francji,
zalewanie gardła żelazem w Rosji
WYMIAR KARY:
arbitralność – sędzia miał swobodę w wymierzaniu represji karnych – dopuszczono analogię i nie określono w przepisach
granic sankcji za poszczególne przestępstwa
kary nadzwyczajne – sędzia mógł orzekać kary nieprzewidziane w ustawach – były łagodniejsze od ustawowych, ale dawały
sędziemu bardzo dużą swobodę i podważały sprawiedliwość wyrokowania
okolicznościłagodzące – pozycja, poch. społeczne sprawcy, upływ czasu, przebaczenie od porkrzywdzonego, stan zdrowia
okoliczności obciążające – recydywa, gorący uczynek, p-stwo wobec krewnych lub uprzywilejowanych
ROZDZIAŁ VIII – POSTĘPOWANIE KARNE
§ 1 – Proces inkwizycyjny
cechy procesu inkwizycyjnego: wszczynany z urzędu, wszystkie funkcje procesowe w osobie sędziego (oskarżający,
broniący i wyrokujący), był tajny i pisemny, stosowano teorię związanej oceny dowodów
FAZY PROCESU INKWIZYCYJNEGO:
1) inkwizycja generalna – postępowanie informacyjne, określano czyn przestępny i sprawcę, wszczynana na podstawie
donosu lub złej sławy publicznej, prowadzona przez sędziego inkwirenta, obejmowała wizje lokalną i sumaryczną +
przesłuchanie świadków bez przysięgi
2) inkwizycja specjalna – włąściwe post. dowodowe, mające na celu zebranie dowodów obciążających, stosowano legalną
(formalną)teorię dowodową – każdy dowód miał ustawową wartość
pozytywna teoria dowodowa – stosowana najpierw, sedzia mógł wydać wyrok eśli za winą przemawiały dowody o
odpowiednej jakości i w określonej ilości
negatywna teoria dowodowa – stosowana od XVIII w., sędzia nie mógł wydać wyroku, jeśli nie było odpowiednich
dowodów
dowody – pełne: confessio, zeznania 2 świadków pod przysięgą, opinie biegłych) i niepełne: poszlaki, zeznania 1 świadka
3) osądzenie – oparte na dowodach i ich ocenie przez sędziego, nie było apelacji, sędzia mógł ogłosić czasowe uwolnienie od
sądu jeśli nie zdołano zebrać określonych dowodów (ale podejrzany dalej w pierdlu), jeśli posiadano dowód połowiczny w
stosunku do pełnego przy jego braku – wymierzano karę z podejrzenia
tortury – stosowane w celu wymuszenia przyznania się do winy (Confessio est regina probationum) – nie torturowano
uczonych, szlachty, dzieci <14 lat, starców i urzędników oraz kobiet w ciąży
obecni – w obecności rajcy dwóch ławników i pisarza sądowego (zastolni), i instygatorzy, przedstawiciele władzi i dziedzica
(przedstolni), tortury wykonywał kat, wszyscy chlali wódę w czasie tortur
stosowanie tortur – najpierw było przesłuchanie przed sądem, potem badano inne środki dowodowe i dopiero potem można
było zasądzić tortury: w domniemaniu p-stwa, w ciężkim p-stwie, w wypadku pełnego dowodu, sprzeczności w zeznaniach
PRZEBIEG TORTUR:
1. Wypytanie o personalia oskarżonego, wezwanie do przyznania się do winy przed torturami, jeśli nie było podstaw do
oskarżenia albo były wątpliwości, wstrzymywano tortury
2. Jeśli oskarżony się dalej nie przyznał – rozbierano go i prowadzono do sali tortur z zawiązanymi oczami, gdzie kat
pokazywał i opisywał narzędzia tortur
3. Dokonywano chłosty wstępnej: po plerach dla zwykłych przestępców a czarownice w twarz, aby się zalały krwią,
dodatkowo czarownicom golono włosy
4. Dokonywano potem kolejnego dobrowolnego przesłuchania, zadawano pytania i zapisywano odpowiedzi, te same pytania
użyte zostaną ponownie w dalszych fazach tortur
STOPNIE TORTUR:
wg Jakuba Czechowicza – w „Praktyce kryminalnej”: zagrożenie torturami, zaprowadzenie na miejsce, obnażenie i
związanie, przygotowanie narzędzi i ułożenie na ławie, tortury właściwe
nauka niemiecka – pierwsze 4 stopnie od Czechowicza nie były zaliczane wg niej do tortur, tortury właściwe podzielono na 5
stopni: zgniatanie palców do pierwszej krwi, sznurowanie ciała różańcem lub liną z węzłami i ściąganie skóry aż do kości,
rozciąganie na łożu sprawiedliwości lub drbinie, zgniatanie nóg z pomocą buta hiszpańskiego lub nóg i rąk za pomocą raka,
przypalanie ogniem i rozżarzonymi cęgami
czastortur – maksymalnie 1 godzina, od zasady tej czyniono wyjątki lub jej w ogóle nie przestrzegano, tortury można było
przeprowadzić maksymalnie 3 razy, po każdym cyklu przeprowadzano kolejne przesłuchania aby sprawdzić zeznania z
wcześniejszych faz tortur – jeśli była sprzeczność, to stosowano następny cykl tortur, między cyklami były duże przerwy w
miastach, gdzie oskarżony przebywał w więzieniu
trzeci cykl tortur – dochodziło do niego rzadko, gdyż większość przyznawała się po dwóch cyklach – po ostatniej próbie trza
było złożyć dobrowolne zeznania i potwierdzić je przed sądem, sąd nie mógł już ponownie zesłać na tortury
narzędzia tortur: dziewica norymberska, koryto z Dessau, krzesło czarownic, łoże sprawiedliwości, kołyska Judasza itp.
§ 2 – Angielski proces karny
zmiany w procesie angielskim – wynikałyzzakazania ordaliów w 1215 przez sobór laterański
sędziowie przysięgli – od asyzzy klarendońskiej z 1166, uzyskane pod przysięgą zeznania wiarygodnych osób trzeba
traktować jako oskarżenie publiczne, stanowiło to wystarczającą podstawę wszczęcia procesu
ława większa – decydowała o oskarżeniu
ława mała – decydowała o winie
przysięgli – nie znali pisma, więc każdy dowód musiał zostać zwerbalizowany w czasie procesu, proces stawał się w pełni
ustny, akcent przeniósł się na rozprawę sądową
postępowanie wstępne – prowadzone tylko prywatnie, przez poszkodowanego z poparciem sędziego pokoju jako oskarżyciela
i świadka głównego - sporządzał krótki raport (mariański) odczytywany potem w sądzie, przesłuchiwał świadków, dbałość o
ich stawiennictwo na rozprawie
appeal – pozwalano wdrożyć postepowanie samemu poszkodowanemu lub jego rodzinie, spór między stronami odbywał się
przez pojedynek na kije – jeśli oskarżony przegrał, wieszano go, jeśli wygrał – był niewinny
dowody – nie wprowadzono legalnej teorii dowodowej, dowody nie musiały spełniać z góry ustalonych kryteriów, o wyroku
decydowały dowody i swobodne uznanie ławy, tortury były stosowane rzadko – w sytuacjach nadzwyczajnych
świadek koronny (od XVIII wieku)– był z nim 1 z członków schwytanej bandy przestępczej, który w zamian za uwolnienie
wsypywał kolegów i to był dowód podstawowy – wpłynęło to na szybkość postępowania przed sądem
adwokaci – pojawili się w drugiej połowie XVIII wieku, burząc trochę szybkość postępowania w sądzie
ustawa o nietykalności osobistej – Habeas Corpus Act z 1679 roku – zabezpieczała przed bezpodstawnym, samowolnym
aresztowaniem, dzielił więźniów na dwie grupy:
osadzeni za zdradę główną i ciężką zbrodnię – jeśli uwięziono ich bez zgody sądu, mieli prawo do żądania rozpatrzenia ich
sprawy na najbliższych rokach sądowych (w przeciwnym wypadku musieli być wypuszczeni za kaucją), jeśli uwięziono ich za
zgodą sądu wystawiano writ of Habeas Corpus (wystawiał sąd) – władze więzienia miały dostarczyć oskarżonego do sądu max
w 20 dni, jeśli writ wystawił wyższy urzędnik, termin skracał się z 20 do 3 dni a więźnia dostarczano do osoby, która writ
wydała, obowiązywał też zakaz przenoszenia uwięzionego do innego więzienia
CZĘŚĆ IV – CZASY NOWOŻYTNE
ROZDZIAŁ I – ZAGADNIENIA OGÓLNE KONSTYTUCJONALIZMU
§1 – Pojęcie konstytucji
konstytucja – pochodzi od łac. constituere, najpowszechniej się utrwalił jako ustawa zasadnicza w danym państwie
konstytucja rzeczywista – faktyczny układ sił w państwie (Ferdynand Lasalle)
konstytucja pisana – najważniejsze w danym państwie źródło prawa, stojące w hierarchii najwyżej
§2 – Ustanowienie i zmiana konstytucji
konstytucja uchwalana– uchwalana przez uprawnione do tego organy przedstawicielskie – mogły nimi być konstytuanty lub
organy zwykłe, powoływane były z reguły z woli ludu
k. oktrojowana – nadawana społeczeństwu przez monarchów, mniej demokratyczna od uchwalanej\
system mieszany – konstytucja była umową pomiędzy monarchą a konstytuantą
k. sztywne – dla ich zmiany potrzebny jest specjalny tryb postępowania (albo zasada ustroju republikańskiego, zakaz zmian
konstytucji przez dany okres, albo specjalny tryb – w USA 2/3 Kongresu + ratyfikacja przez ¾ stanów)
k. giętkie (elastyczne) – nie wymagały specjalnej procedury legislacyjnej – dla rewizji wystarczała ustawa parlamentarna
podjęta większością zwykłą (rewizję mogło odrzucić 14 głosów izby wyższej) – najbardziej giętka k. = konstytucuja Anglii
§3 – Struktura i systematyka konstytucji
konstytucja – zazwyczaj składałą się z 1 ustawy, mogło ją też tworzyć kilka ustaw wzajemnie powiązanych, wyjątkiem jest
konstytucja angielska – formalnie nie istnieje, ale materialnie funkcjonuje
rozmiary konstytucji – nie da się ich określić jednoznacznie, najkrótsza była amerykańska (7 artykułów w tym 3
rozbudowane), największa hiszpańska z 1810 – 384 artykuły
systematyka – zależała od stosunku do praw jednostki, stopnioa centralizacji/podziału władzy; pochodzenia władzy (Karta
konstytucyjna Francji – 7 tytułów, Dekl. praw czł. i obyw. – 12 tytułów)
§ 4 – Treść konstytucji
treść – regulowała podstawy ustroju pol-gosp-społ państwa, ważne treści kryły też wstępy do konstytucji (proklamacje,
preambuły itd.)
treść k. z XVIII/XIX w – gwarancje praw obywatelskich i podziału władz, w konstytucji USA wyliczano prawa naturalne
podstawy ustroju państwa – zasady: suwerenności narodu (naród jest suwerenem), praw obywatelskich (wywodzone z praw
natury – prawa polityczne) i trójpodziału władzy (podział na ust., wyk. i sąd.)
§5 – Państwo konstytucyjne. Kryteria podziałów.
kryteria podziałów państw konstytucyjnych – struktura państwa, forma rządu, reżim polityczny
PODZIAŁ ZE WZGLĘDU NA STRUKTURĘ PAŃSTW:
państwa unitarne (jednolite) – w swej organizacji adm.-gosp. nie posiada obszarów wykazujących odrębności państwowej,
władza jest jednolita i centralna, aparat administracji zaś jednolity i ściśle podporządkowany władzy centralnej
państwa złożone – dzieliły się na federacje i konfederacje
federacje – państwo związkowe, powstaje gdy kilka państewek suwerennych łączy się w jedno państwo, strukturę i komp.
organów federacyjnych określa konstytucja federacji, natomiast co do organów państewek – ich własne konstytucje
konfederacje – związek państw suwerennych i niezależnych, oparty na realizacji ściśle określonych celów – char. czasowy
PODZIAŁ ZE WZGLĘDU NA FORMĘ RZĄDÓW:
monarchie – dominowały do 1918 r., ograniczano uprawnienia monarchów
republiki – w XIX wieku jeszcze rzadko spotykane, upowszechniły się dopiero po 1918 roku
PODZIAŁ ZE WZGLĘDU NA REŻIM POLITYCZNY:
demokracja – reżim mający aprobatę większości społeczeństwa, sprawowany w oparciu o podstawowe zasady demokracji,
uznający zasadę 3podziału władzy
autorytaryzm – dyktatura wojskowa lub policyjna, państwo uznaje się za scentralizowane, elitarne, jest rozbudowana kontrola
społeczeństwa
totalitaryzm – nie ujawnił się do zakończenia I wojny światowej
ROZDZIAŁ II – USTRÓJ SPOŁECZNO-GOSPODARCZY PAŃSTW
KONSTYTUCYJNYCH
§1 – Ustrój społeczny
I. ZNOSZENIE PODSTAW FEUDALNEGO USTROJU SPOŁECZNEGO (1774-1814)
REALIZACJA PRAW OBYWATELSKICH W STANACH ZJEDNOCZONYCH:
Deklaracja praw i krzywd – wydana w 1774, wymienia w 10 punktach prawa kolonistów przysługujące na podstawie praw
naturalnych (życie, wolność, własność, prawo wyborcze w lokalnych wyborach, organizowanie zgromadzeń itd.)
Ustawa o prawach ludności Wirginii – była to pierwsza taka ustawa, 1776 r., wzorowana na Billu o prawach z 1689
Deklaracja Niepodległości – 4.07.1776, w pierwszej części podkreślał równość ludzi (prawodo życia, wolności, poszukiwania
szczęścia), autor: Tomasz Jefferson, , po 1787 r. wprowadzono 10 poprawek obejmujących prawa obywatel.
FRANCUSKIE DEKLARACJE PRAW CZŁOWIEKA I OBYWATELA Z XVIII W.:
dekrety sierpniowe – w sprawie likwidacji feudalizmu (4-5.08), podzielono feudalizm na dominujący: prawa stanów,
poddaństwo, sądow. patrymonialne, pańszczyzna i monopol + dziesięcina (wszystko zniesiono); oraz kontraktujący:
pobieranie czynszów i danin, dekret konwentu zniósł feudalizm w 1793 roku
Deklaracja praw człowieka i obywatela – 26.08.1789, 17 artykułów – niby-wstęp do przyszłej konstytucji; przyrodzone
prawa człowieka: równość, wolność, własność, bezpieczeństwo
inna Deklaracja p cz. i ob. – 35 artykułów, rok 1793, krytykowała poprzednie założenia, prawa człowieka takie same jak
poprzednia deklaracja; ta natomiast nie weszła nigdy w życie
kolejna DPCIO – z roku 1795 – powracała do pierwszej deklaracji
konstytucja konsularna Napoleona – 1799 – miała rozdział o „wykonywaniu praw obywatelskich) – 14 art.
REFORMY SPOŁECZNE STEINA I HARDENBERGA W PRUSACH:
reformy – dokonano w latach 1807-13, zniesione podd. osobiste chłopów, mieli wolność osobistą, mieli prawo opuszczenia
gruntu, mogli nabywać część ziemi,
pruska droga do kapitalizmu – najuboższa ludność mogła opuścić wieś i iść do miasta w posz. pracy; albo podjąć pracę w
majątkach junkrów, umożliwiając im uprzemysłowienie majątków
INNE PAŃSTWA: pomijam tę kwestię bo to takie bzdury że głowa boli, dla chętnych do poczytania strony 572-577 (nie ma
tam NIC pogrubionym drukiem)
ROZDZIAŁ III – LIBERALNO-DEMOKRATYCZNE MON. KONSTYTUCYJNE
§1 – Ustrój polityczny
I. WŁADZA KRÓLEWSKA
WIELKA BRYTANIA:
Bill o prawach – wydana w 1689, 13 punktów, główne nadużycia władzy popełnione przez Stuartów, formułował nowe
zasady dotyczące uprawnienia króla (normy prawa publicznego, karnego materialnego i procesowego, sądownictwa)
ograniczenia władzy królewskiej – wg Bill – król nie mógł wykonywać prawa suspensy bez zgody parlamentu (zawieszenia
ustaw parlamentu wobec wszystkich); nie mógł udzielać dyspensy (uchylanie ustaw P. wobec konkretnych osób/czynności);
nie mógł nakładać podatków bez zgody P.; nie mógł utrzymywać stałej armii w okresie pokoju; poddani zaś mogli wnosić
petycje w sprawach własnych i publicznych
inne postulaty – częstsze zwoływanie Parlamentu, zabezpieczono wybory do niego, wprow. w nim wolność słowa i debat,
zniesiono Sąd Wysokiej Komisji
ustawa sukcesyjna z 1701 (Act of Settlement) – zasady sukcesji tronu – w razie wymarcia dynastii orańskiej tron przejmuje
hanowerska; król jest związany prawem, stworzono podstawy niezawisłościsędziowskiej, pośrednio wprowadzono zasadę
odpowiedzialności ministrów
władza królewska – ustawodawcza, wykonawcza, sądownicza; pozostałe prerogatywy niewielkie
rozwój rządów parlamentarno-gabinetowych – król był nietykalny i nieodpowiedzialny; „król nie może czynić źle”, zasada
kontrasygnaty; mowa tronowa króla – przygotowywana przez prmiera
FRANCJA:
mon. konstytucyjna – dwa okresy: 09.1791-08/09.1792; 1814-1848
konstytucja 1791 – król nosił tytuł króla francuzów, jego władza już nie pochodziła od Boga, był on święty i nietykalny,
związany prawem, zaprzysięgał tekst samej konstytucji; miał zasadniczo władzę wykonawczą, decyzje jego wymagały
kontrasygnaty; miał prawo weta zawieszającego, powoł./odwoł. ministrów
Karta konstytucyjna – Ludwika XVIII, oktrojwana; Ludwik uznał ię za panującego z łaski Boga; nie było zasady
suwerenności narodu, miał on tytuł króla Francji i Nawarry; Ludwik XVIII miał kompetencje: ustawodawcze, wykonawcze i
sądowe
teoria czwartej władzy – na podstawie Karty 1814, kompromis między absolutyzmem a parlamentaryzmem, władza ta była
neutralna, sprawował ją sam monarcha
Karta z 1830 . – istotne zmianu: suwerenność rozłożona na króla i parlament, król tytułował się mianem „króla Francuzów”;
parlament miał silniejszą pozycję
HISZPANIA:
konstytucja 1808 – oktrojowana przez Napoleona, nawiązywała do k. konsularnej Francji z 1799, ustanowiono ograniczoną
monarchię dziedziczną, królem był Józef Napoleon, miał pełnie wł. wyk. i uprawnienia ust., oparte na zasadzie suwer. narodu
konstytucja 1812 – uchwalona w Kadyksie przez Kortezy – podmiotem władzy naród, król miał pełnię władzy wykonawczej,
nie był odpowiedzialny, miał uprawnienia sądownicze. – obalono to w 1814
konstytucja 1820 – Ferdynand VII ograniczył swą władzę powracając do zasad poprzedniej konstytucji
Statut królewski z 1834 – wzorowana na karcie Ludwika 18, względny podział władzy między króla a Kortezy
konstytucja 1837 – uchwalona przez Kortezy, zasad suw,. narodu, pozbawiono króla wyłączności inicjatywy ustawodawczej i
zmniejszono jego wpływ na obsadę Senatu
konstytucja 1845 – [przywróciła boskie pochodzenie władcy, wzmocniła jego pozycję ustawodawczą i wykonawczą (decada
moderada – umiarkowane 10lecie – 1845-1854)
konstytucja 1855 – uchwalona przez Kortezy, nie zdążyła wejść w życie, bo zniweczyła to Izabela II
konstytucja 1869 – następstwo rewolucji wrześniowej 1848, najbardziej demokratyczna, król miał tylko funkcje
reprezentacyjne i wykonawcze
konstytucja 1876 – przetrwała do 1923, połączenie rozwiązań z z konstytucji z 1845 i 1869, suwerenem w państwie byli:
monarcha i Kortezy, wprowadzono odpowiedzialność polityczną i prawną przed parlamentem
PORTUGALIA:
konstytucja z 1822 – uchwalona przez Nadzwyczajne Zgromadzenie Konstytucyjne, zasada suwerenności narodu, włądza
monarchy pochodzi z władzy narodu, moanrcha miał tylko władzę wykonawczą
Karta Konstytucyjna z 1826 – koncepcja 4 władzy, łagodzącej, zapewniającej równowagę pomiędzy 3 pozostałymi wł.
WŁOCHY:
konstytucja 1820 – zmuszono króla Ferdynanda I wydanie tejże, wzorowanej na konst. hiszpańskiej 1812, odwołana po roku
konstytucja Piemontu – marzec 1821, wzorowana również na hiszpańskiej, proklamowana przez węglarzy, mniej niż rok
konstytucje z 1848 – w Królestwie Obojga Sycylii, w Księstwie Toskanii, w Królestwie Sardynii (Statut fundamentalny), w
Państwie Kościelnym – wszystkie wzorowane na Karcie Ludwika XVIII
władza króla – sprawowana wraz z dwuizbowym parlamentem, komp. ust., wyk. sąd., władza „święta i nietykalna”
StatutAlbertyński – stał się konstytucją Włoch od 1861, a od 1870 na obszarze całej Italii
HOLANDIA:
konstytucja 1806 – oktrojowana przez Ludwika Napoleona, oparta na konst. konsul. 1799, Ludwik dyktatorem
konstytucja 1814 – władza suwerenna i dziedziczna Wilhelma I, silna władza królewska spr. wraz ze Stanami Generalnymi
nowelizacja z kwietnia 1848 – wymagana była zgoda Stanów Generalnych na małżeństwo króla, jeśli wymarłaby linia
orańska, wybierałyby Stany Generalne, wyłącznym atrybutem króla pozostała polityka zagraniczna
BELGIA:
konstytucja 1831 – uchwalona przez Kongres Narodowy, ustrój pod wpływem kart 1814 i 1830 z Francji, naczelną zasadą
suwerenność narodów, władza króla: ust., wyk., sąd.
SZWECJA:
konstytucja 1809 – opierała się na wzorcach francuskich i angielskich, zerwano z absolutyzmem, podstawą ustroju był
3podział władz, naczelna pozycja w państwie = król,, komp sąd. ust. wyk.
NORWEGIA:
konstytucja 1814 – zwana eindsvollską, obowiązuje do dziś z licznymi zmianami, wzorowana jest na szwedzkiej konstytucji,
król musiał mieć >18 lat i być protestantem, w wypadku niemożności sprawowania władzy zastępowała go Rada Stanu, komp.
ust. wyk. sąd.
DANIA:
konstytucja 1849 – uchwalona przez Zgromadzenie Państwowe, oparta na zasadzie suwerenności narodu, zerwanie z
absolutyzmem, 3podział władzy z przewagą parlamentu – władza ust. król i parlament, wyk. król
konstytucja1854 – oktrojowana przez Fryderyka VII, nie sformułowano zasady suwerenności narodu, nowelizacja z 1915
zlikwidowała uprawnienie króla do mianowania członków parlamentu
BAŁKANY:
daty konstytucji: Grecja – 1831,44,64, 1911; Rumunia -1866; Serbia – 1869,88,96, 1900; Czarnogóra – 1855, 1905
cechy – wzorowane na konstytucji Belgii 1831, król mógł np. mianować członków Izby Wyższej (nie było jej w Serbii)
II. ZARZĄD CENTRALNY
RZĄD. GABINET. RADA
ANGLIA:
Rada Tajna – około 50 osób, współrządził z nią Karol II, było to niepraktyczne dla załatwiania spraw poufnych, z czasem
zajmowała się wydawaniem rozporządzeń w imieniu monarchy i ich rejestracją (odp. brali poszczególni ministrowie)
gabinet – nieliczny krąg zaufanych doradców króla, obradujących razem z nim w jego gabinecie, nie zlikwidowano jednak
Rady Tajnej i funkcjonuje do dziś (ok. 300 członków)
Król w Radzie – monarcha obradował zaledwie z kilkoma ministrami, którzy kontrasygnowali się pod podpisem królewskim
Komitet Sądowy – utworzony w 1833 w ramach Rady Tajnej – najwyższy sąd dla kolonii
skład gabinetu – początkowo i torysi i wigowie, potem gabinet był jednopartyjny (ta partia, która miała większość w
parlamencie- od 1695), ministrów powoływał król na wniosek premiera,
obrady gabinetu – przewodził król, w jego zastępstwie robił to Lord Skarbu (pierwszy minister, premier), premier pojawił się
w zarządzeniu królewskim z 1905, a gabinet usankcjonowano w 1937 w ustawie o ministrach korony
rząd – w znaczeniu szerszym cały aparat administracji, w wężyszm – premier i ministrowie
POZOSTAŁE KRAJE:
ogólnie – zarząd centralny państw wywodził się z modelu absolutystycznego, opierał się na ministerstwach resortowych
Francja – najpierw osobni ministrowie, po 1814 tworzyli kolegialny gabinet i jeden z nich był premierem
Hiszpania – wg k. 1812 istniała Rada Stanu, 40 osób, członków mianowały Kortezy, przewodniczył król
Portugalia – ministrowie tworzyli nieformalny gabinet mianowany i odwoływany przez Króla, urząd premiera od 1834
Włochy – premierzy i gabinety były instytucjami pozakonstytucyjnymi – na wzór francuski
Holandia – wg k. 1814 i 1848 – Rada Stanu jako kolegialna RM, przewodniczył i mianował jej członków król, równolegle
obok RS funkcjonował rząd pod przewodnictwem premiera
Belgia – k. 1831 – nie użyła terminu „rząd” ani :rada ministrów”, byli „ministrowie zgromadzeni w radzie” – rząd jednak
praktycznie istniał pod przewodnictwem premiera
Szwecja – k.1809 – dwoiste znaczenie rządu, Rada Państwa – rząd zebrany na posiedzeniu z udziałem króla – 9 członków +
król + 4 sekretarze stanu w tym 6 ministrów bez teki; Rząd jako ministrowie + premier (premier od 1876)
Norwegia – k. 1814 – Rada Stanu – gabinet pod przew. króla, król mianował jej członków (max 8 osób), do Rady w
sytuacjach nadzwyczajnych mogli wejść zwykli obywatele, kompetencje członków rozdzielał król, obok RS funkcjonował
gabinet z premierem
Dania – k. 1854 – Król + ministrowie = Rada Państwa, część członków RP mianował król, część wybory powszechne lub
wybór przez reginalne parlamentu, rozpatrywali projekty ustaw, obok RP funkcjonował gabinet z premierem
MINISTROWIE I ICH ODPOWIEDZIALNOŚĆ:
WIELKA BRYTANIA:
gabinet – ministrowie kierowali poszczególnymi resortami, bezpośrednim zapleczem gabinetu było 100 ministrów - rząd, w
którego ramach była specjalna hierarchia, uporządkowana ostatecznie przez ustawę o ministrach korony z 1937 (nowelizacja
1964)
HIERARCHIA: premier, sekretarze stanu, kanclerz skarbu – zawsze zasiadali w gabinecie, kierowali resortami, którym
podlegali przydzieleni do ich resortu: ministrowie stanu, parlamentarni podsekretarze stanu (v-ceministrowie), osoby
piastujące tradycyjne urzędy na równi z pozycją sekretarzy stanu, ministrowie kierujący określonym resortem
(wspomagani sekretarzami parlamentarnymi; rzecznicy prawni Korony, ministrowie stanu i główny sekretarz
ministerstwa skarbu (nie kierowali samdzielnie resortem, podporządkowani sekretarzowi stanu); sekretarze parlamentarni
i osoby piastujące synekury (zrównane z rangą sekretarzy niższe urzędy); z-cy rządowego rzecznika dyscypliny partyjnej
ustawa sukcesyjna 1701 – zasada nieodpowiedzialności króla i jednoczesnej odpowiedzialności kontrasygnującego ministra
odp. polityczna ministrów – realizowana najczęściej przez impeachment lub act of atteinder – instytucje te mogły być
uruchomione przez parlament tylko eśli minister popełniając p-stwo dopuścił się odp. konstytucyjnej (prawnej)
interpelacje – jeśli nie zadowoliły parlamentu, Izba Gmin traciła zaufanie do ministra i był on zdymisjonowany
odpowiedzialność gabinetowa (solidarna) – sformułowana w 1711, uznana od 1782 – odpow. poszczególnych ministrów
została wyparta przez odp. zbiorową całego gabinetu – ustępował on cały w momencie gdy zakwestionowano politykę 1
ministra
wotum nieufności – stosowane gdy działalność gabinetu / ministra nie mieła zaufania większości parlamentarnej – była to
forma odp. parlamentarnej, gdy zostało to wotum przegłosowane wobec rządu – zarządzano nowe wybory, a jeśli wobec
ministra – dymisjonowano go
POZOSTAŁE KRAJE:
ogólnie – odejście od systemu angielskiego, oparcie się na tradycyjnym modelu ministerialnym z absolutyzmu
Francja – k. 1791 – ministrowie mianowani / odwoływani przez monarchę, warunkiem objęcia stanowiska była przysięga
obywatelska, decyzje króla wymagały kontrasygnaty ministra ponoszącego odp. konst. z tego tytułu; realizował ją Najwyższy
Trybunał Narodowy na wniosek Zgromadzenia, nie sformułowano odpowiedzialności politycznej
k. 1814 – dopuszczono członków parlamentu do najwyższych stanowisk, odp. konst. ograniczono do zdrady państwa i
nadużyć władzy, egzekwowano przez impeachment, nadal nie było odp. parlamentarnej
k. 1830 – system orleański – podwójna odp. parlamentarna ministrów – musieli mieć zaufanie króla i Izby Deputowanych
Hiszpania – k. 1812 – król mianował / odwoływał ministrów, odpowiedzialność prawną ponosili ministrowie, z oskarżeniem
wystepowały Kortezy, orzekał Sąd Najwyższy, kontrasygnatę formalnie wprowadzono dopiero w 1834
Portugalia – ministrowie pow./odw. przez króla, początkowo czwórka, od 1824 szóstka, potem ósemka
Włochy – model francuski zawarty w Kartach z 1814 i 1830, odp. konst. ministrów w formie kontrasygnaty aktów króla
Holandia – k. 1814 – pow./odw. ministrów – król, odpo. ministrów wyłącznie przed królem; korekta z 1848 – odp.
konstytucyjna i polityczna (polityczna od 1868) ministrów przed Stanami Generalnymi
Belgia –k. 1831 – pow./odw. – monarcha; odp. konstytucyjna w formie kontrasygnaty aktów królewskich; odp. parlamentarna
wprowadzona została w drodze praktyki konstytucyjnej
Szwecja – k.1809 – pow./odw. król; 3 ministrów właściwych, 6 pozostałych to radcy stanu, ponosili odp. prawną za króla w
formie kontrasygnaty, odp. parlamentarna w drodze praktyki – najpierw tylko ministrowie, cały rząd dopiero od 1905
Norwegia – k.1814 – odp. wzorowana na Szwecji
Dania – k. 1848,1856,1866 – pow./odw. król, odp. konstytucyjną ponosili ministrowie, oskarżała izba niższa lub król, sądził
Trybunał Państwowy,
Bałkany – wszystko oparte na systemie belgijskich, w Macedonii – książę Mikołaj i 5-osobowy rząd, reszta: system
gabinetowy oparty na większości parlamentarnej
III. CIAŁA USTAWODAWCZE:
PARLAMENT W WIELKIEJ BRYTANII:
IZBA LORDÓW:
Izba Lordów – przywrócona w 1660, charakter arystokratyczny, o składzie decydował król, od 1707 wprowadzono do niej
lordów szkockich (16) i irlandzkich (28), liczba parów osiągnęła liczbę 1000 (900 dziedzicznych, 100 dożywotnich), od 1958
lordami dożywotnimi mogły być kobiety
Parliament Act – wydany w 1911, ograniczał uprawnienia ust. Izby Lordów (poprawki w duskysji nad projektami ustaw,
weto zawieszające (przez 3 kolejne sesje w ciągu 2 lat), w 1949 osłabiono weto zawieszające IL (2 sesje w ciągu roku)
IZBA GMIN:
wybory korporacyjne – XIV – XIX w. – do Izby wchodziło po 2 przedst, hrabstwa i przedstawiciele uprzywilejowanych
miast; czynne p.w. – posiadacze ziemscy z dochodem >40 szylingów rocznie; w miastach członkowie władz miejscich; bierne
– dochód > 600 funtów; w miastach dochód >300 funtów
reforma Greya – 1832 – odebrano prawa wyborcze 56 zgniłym miasteczkom (poniżej 2000 mieszkańców), 30 miasteczkom
przyznano prawo wysyłania 1 posła zamiast dwóch; opróżnione mandaty przyznano 44 miastom rozwijającym się
prszemysłowo i 22 które dotychczas wysyłały 1 posła, obniżono cenzusy majątkowe: czynne p.w. – w hrabstwach dochód >10
funtów (właściciele ziemi); czynsz roczny >50 funtów (dzierżawcy); a miastach: dochód 10 funtów, pół roku mieszkania w
mieście i podatek na rzecz ubogich
reforma Disraelego – 1867 -odebrano p.w. 46 zgniłym miastom, rozdzielono opróżnione mandaty pomiędzy miasta
przemysłowe, tyle samo przyznano hrabstwom: obniżono cenzusy majątkowe: czynne p.w. hrabstwa: dzierżawcy płacący 12
funtów czynszu rocznie i rolnicy z dochodem >15 funtów; miasta: najemcy lokali mieszkalnych płacący >10 funtów czynszu
rocznie i mieszkający w danym mieście co najmniej rok; w 1872 uzupełniono reformę i wprowadzono tajne głosowanie
reforma Gladstone’a (1884-85) – prawo wyborcze dla hrabstw i miast straciło charakter korporacyjny, zyskało charakter
podmiotowy; podmiotem prawa wyborczego byli obywatele: czynne p.w.: miasta: mężczyźni-właściciele domów i najemcy
mieszkań z czynszem >10 funtów, wsie: rolnicy – gospodarze samodzielnych domostw, podzielono też państwo na 600
okręgów wyborczych – równych i 1mandatowych
reforma Lloyda George’a – 1918 – zniesiono cenzus wyborczy; powszechne prawo wyborcze: faceci >21 lat, kobiety >30
lat – ale trzeba było mieć w okręgu swoim od 6 miesięcy mieszkanie lub przedsiębiorstwo; w 1928 zrównano prawa wyb.
kobiet i mężczyzn, w 1948 zaś zniesiono wybory pluralne, obecenie prawo wyborcze dla osób, które mają >18 lat
kadencja Izby Gmin – brak ustawowej kadencji – uregulowano jedynie max. czas trwania jej pełnomocnictw: 1716-1911: 7
lat; od 1911: 5 lat
MECHANIZM RZĄDÓW PARLAMENTARNO-GABINETOWYCH:
istota – polegał on na istnieniu gabinetu, który był odpowiedzialny politycznie, prawnie parlamentarnie i solidarnie przed
Parlamentem w miejsce nietykalnego i nieodpowiedzialnego króla
system dwupartyjny – wywodził się z podziału stronnictw parlamentarnych na torysów i wigów, pozycję partii opozycyjnej
ustalono w 1937, opozycję tworzyła partia mająca największą, po partii rządzącej liczbę mandatów w IG – formowała gabinet
cieni – w każdej chwili będący gotowym do przjęcia władzy i obsadzenia stanowisk rządowych
CIAŁA USTAWODAWCZE KONSTYTUCYJNEJ MONARCHII FRANCUSKIEJ:
KONSTYTUCJA 1791:
Zgromadzenie Ustawodawcze – władzaustawodawcza, kadencja 2 lata, wybory pośrednie, skład: 745 deputowanych
obywatele czynni – mieli czynne prawo wyborcze do ZU (prawo do uczestniczeniach w zgromadzeniach wyborczych I
stopnia – pierwiatkowych) musieli ukończyć 25 lat, mieć stałe miejsce zamieszkania, płacili podatek bezpośredni równy 3
dniom roboczym, nie mogli być służącymi, wpisani byli na listę gwardii narodowej,
system wyborczy – na zgromadzeniach pierwiastkowych wybierano 100 elektorów (warunek: płacenie podatku
bezpośredniego o wartości 10 dni roboczych) – tworzyli oni zgr. wyborcze II stopnia, na którym wybierano deputowanych do
ZU (warunek: obywatel czynny, podatek co najmniej 50 liwrów i posiadanie nieruchomości)
kompetencje ZU – wyłączna inicjatywa ust., uchwalanie dekretów, król zatwierdzał je i robił z nich ustawę, bąfź korzystał z
weta zawieszającego
KARTA KONSTYTUCYJNA 1814:
parlament bikameralny – izba wyższa: Izba Parów; niższa: Izba Deputowanych
Izba Parów – książęta krwi i osoby mianowane dożywotnio lub dziedzicznie przez króla, liczba nieograniczona – zasiadać w
niej można było po ukończeniu 25 lat, głosować po ukończeniu 30, przewodniczył kanclerz, posiedzenia tajne
Izba Deputowanych – 459 deputowanych departamentalnych, kadencja 5 lat, wybory pośrednie i oparte na cenzusach wieku i
finansowym (czynne pw – 30 lat, podatek bezp. 300 franków; bierne pw – podatek 1000 franków)
kompetencje – uchwalanie zgłaszanych przez króla projektów i zwracanie się do niego z petycjami
KONSTYTUCJA 1830:
zmiany: zniesiono dziedzicznośc w Izbie Parów, zmniejszono cenzusy : dla biernego pw z 40 do 30 lat, podatek z 300 do 200
fr., dla czynnego z 30 do 25 lat; podatek – z 1000 do 500 franków, obie izby uzyskały na równi z królem inicjatywę ust.
KORTEZY W HISZPANII:
KONSTYTUCJA Z 1812:
Kortezy – charakter jednoizbowy, kadencja: 2 lata, wybory pośrednie, 4stopniowe (parafia, okręgi: sąd., prowincjonalne,
krajowe); bierne pw: 25 rok życia, odpowiedni majątek, zamieszkanie w swojej prowincji od 7 lat
kompetencje – uchwalanie ustaw (król miał weto zaw.); mianowanie deputacji ciągłej – przed rozwiązaniem się, dc
sprawowała władzę do następnych wyborów (7 osób – 3 z prow. europejskich, 4 z zamorskich, 1 losowo)
STATUT KRÓLEWSKI 1834:
Parlament – bikameralny: wyższa: Senat; niżssza: Kongres
Senat – składał się z wirylistów i nominatów królewskich – dochód co najmniej 60 tys reali rocznie
Kongres – deputowani wyłaniani w wyborach pośrednich – każde kolegium radnych wybierało 2 elektorów, a ci spośród
siebie (w sumie 980) wybierali deputowanych; bierne pw: 30 lat; dochód >12 000 reali rocznie
zmiany wg. k. 1837 – Senat nominowany przez króla spośród 3 kandydatów wyłanianych przez poszcz. prowincje; Kongres
wybierany w wyborach bezpośrednich
zmiany z 1845 – Senat – senatorowie wybierani przez króla; Kongres – zaostrzono cenzus majątkowy
zmiany z 1854 – Senat z wyborów, Kongres – przywrócono ordynację z 1837
zmiany z 1868 – obie izby – wybory powszechne, cenzus wieku 25 lat, senat – wybory pośrednie, Kongres – bezpośrednie
zmiany z 1876 – senat – połowa nominowana przez króla, połowa z kilkustopniowych wyborów, zniesiono powszechne prawo
wyborcze
KORTEZY W PORTUGALII:
konstytucja 1822 – jednoizbowe Kortezy, kadencja 2 lata, wybory powsz., bezpośrednie, bez kobiet, duchow. i analfabetów
Karta 1826 – dwuizbowe Kortezy: Izba Parów (wyższa) – mianował król spośród arystokracji i kleru dożywotnio; Izba
Deputowanych (niższa) – wybory cenzusowe
konstytucja 1838 – zmiana nazwy Izby Wyższej na Senat, po części mianował król, po części wybory bezpośrednie,
obniżono cenzus majątkowy w wyborach do Izby Deputowanych
SENAT I IZBA DEPUTOWANYCH WE WŁOSZECH:
Senat – izba wyższa, nominowana dożywotnio przez króla z arystokracji Izba Deputowanych – kadencja 5 lat, wybory pośr
kompetencje –obie izby miały inicjatywę ust., król miał też weto zawieszające
zmiany – ordynacje z 1882 i 1912 – czynne prawo wyborcze: mężczyźni 21 lat: umiejętność czytania i pisania, odbycie służby
wojskowej; lub 30 lat bez dodatkowych warunków
inicjatywa ustawodawcza – obie izby i król
STANY GENERALNE W HOLANDII:
KONSTYTUCJA Z 1814:
Pierwsza Izba – mianowana przez króla – 60 członków dożywotnich
Druga Izba – 55 przedstawicieli stanów poszczególnych prowincji Belgów i Holendrów
cechy – obradować miały na przemian w Hadze i Brukseli, nigdy nie zebrali się w Brukseli, inicjatywa ustawodawcza – król
inicjatywa ustawodawcza – tylko król, król mógł zwoływać i rozwiązać Drugą Izbę
NOWELIZACJA Z 1848:
Pierwsza Izba – 100 osób, wyłanianych przez Stany Prowincjonalne, na okres 6 lat (co 3 lata odnawiano połowę)
Druga Izba – 50 przedstawicieli, kadencja 4 lata, wybory bezpośrednie, czynne prawo wyborcze na cenzusie majątkowym
inicjatywa ust. – król i Druga Izba
SENAT I IZBA REPREZENANTÓW W BELGII:
Senat – izba wyższa, trzy grupy senatorów: 1) wybierani w wyborach powszechnych, 2) od 1893 wybierani przez rady
prowincjonalne 3) powołani przez sam senat (połowa pkt 2), kadencja 4 lata, bierne pw – 40 lat, enzus majątkowy
Izba Reprezentantów – wybory bezpośrednie, tajne, wybierano na 4 lata (co 2 lata połowa odnawiana) czynne pw: cenzus
wieku 21 lat, wprowadzono wybory pluralne – dodatkowe głosy; 1899 – znowu wybory proporcjonalne, 1919 – zlikwidowano
pluralne – cenzus 21 lat i zamieszkiwanie w gminie przez pół roku (tyczyło się też senatu) bierne pw: cenzus wieku 25 lat,
inicjatywa ust. – król i parlament na równi, król mógł parlament rozwiązać
RIKSDAG W SZWECJI:
KONSTYTUCJA 1809:
Parlament – składał się z 4 izb – rycerstwo i szlachta, duchowieństwo, mieszczanie, chłopi, stany miały zbierać się co 5 lat,
inicjatywa ust. – i król, i stany, król miał prawo weta zawieszającego
REFORMA Z 1863:
Pierwsza Izba – wyższa – przedst, 25 zgromadzeń lokalnych i miast, kadencja 9 lat, czynne pw: cenzus wieku i majątku;
bierne pw: właściciele nieruchomości o wartości >80000 riksdalerów, płatnicy podatku dochodowego >4000 rocznie
Druga Izba – niższa – kadencja: 3 lata czynne pw: faceci 21 lat; bierne: faceci 25 lat, cenzus majątkowy i zamieszkania
STORTING W NORWEGII:
Lagting – izba wyższa (25 osób); Odelsting – izba wyższa (75 osób)
prawo wyborcze – czynne i bierne oparte na cenzusach: majątkowym, wieku i płci
inicjatywa ustawodawcza – obie izby wraz z królem
RIKSDAG W DANII:
KONSTYTUCJA 1849:
Landsting (Izba Krajów) – izba wyższa (wybory pośrednie); Folketing (Izba Ludowa) – izba niższa (wybory bezpośr.)
wybory – do obu izb wybieranow wyborach powszechnych – mężczyźni >30 lat, do izby niższej: cenzus majątkowy
Rigsraad – Rada Państwa, powołana konstytucją 1854 obok Riksdagu, posiadała własny Landsting i Folketing, po części
wybierał król, po części wybory powszechne
KONSTYTUCJA 1866:
Landsting – 66 deputowanych – 12 król, 27 obywatele płacący najwyższe podatki, 27 wybory powszechne (pośrednie)
Folketing – pierwotnie 102 posłów, potem zwiększono, w wyborach cenzusy wieku płci i majątku
inicjatywa ustawodawcza – król i obie izby,
PARLAMENTY BAŁKAŃSKIE:
Grecja – parlament dwuizbowy – Senat mianował król, izbę niższą wybierano w wyborach z cenzusami wieku i majątku
Rumunia – bikameralizm – Senat (wyższa), Zgromadzenie Deputowanych (niższa)
Serbia – Skupsztyna – 1izbowy parlament, 1/3 mianował książę, 2/3 wybory z cenzusem majątkowym
Czarnogóra – 8-osobowa Rada Państwa, od 1905 1izbowa Skupsztyna, od 1907 znowu Rada Państwa
Chorwacja – zamiast parlamentu wysyłała 33 posłów do izby poselskiej parlamentu węgierskiego
IV. ADMINISTRACJA LOKALNA. SAMORZĄD
WIELKA BRYTANIA:
reforma municypalna 1835 – powstały rady miejskie – kadencja 3 lata, burmistrz. i ławnicy wybierani przez radę – 6 lat
ustawa o zarządzie lokalnym 1888 – pozbawiono sędziów pokoju uprawnień administracyjnych, administracja hrabstw
przeszła w ręce wybieranych rad, wprowadzono hrabstwa administracyhne
reforma 1894 – wprowadzono rady wiejskie i parafialne
FRANCJA:
reforma 1789 – departamenty, dystrykty, kantony (były to tylko okręgi wyborcze i sądowe) i gminy; władze pochodziły
z wyborów opartych na cenzusie majątkowym
organy uchwałodawcze – rady departamentalne (36 osób), dystryktowe (12 osób), municypalne (3-21 osób), w gminach
oprócz rady municypalnej istniały rady generalne, wybory bezpośrednie tylko do rad municypalnych
organy wykonawcze – departament: dyrektoriat (8 osób); dystrykt: dyrektoriat (4 osoby); gmina: mer; ponadto na każdym
szczeblu syndyk – wprowadzał w życie ustawy i rozporządzenia
nadzór – nad organami departamentu – król, nad dystryktem – departament, nad gminą – departamenty i dystrykty
MODEL FRANCUSKI:
Hiszpania – model francuski 1809-1814, 1814-1833 – 12 królestw, 1833 – powrót do modelu francuskiego
Portugalia – dystrykty i powiaty (wg konstytucji 1822); prowincje, powiaty i gminy (od 1832); dystrykty i gminy (od 1835);
od 1842 stan rzeczy z 1832
Włochy – podobnie...
MODEL HISTORYCZNY:
Holandia – podział na prowincje – organy prowincji: Stany Prowincjonalne i ich Egzekutywa
Belgia – prowincje i gminy – org. uchw.: rady prowincjonalne i gminne; org. wyk.: kolegia
Szwecja – reforma 1862 – okręgi i gminy, org uchw. Landsting w okręgu, zgromadzenia gminne niżej
Norwegia – okręgi i gminy
Dania – okręgi i gminy z radami jako organami uchwałodawczymi
§4 – Wymiar sprawiedliwości
ANGLIA:
Sąd Najwyższy – utworzony w miejsce sądów westminsterskich w latach 1873-75;
reformy 1846 – w hrabstwach sądy hrabstw, najniżej w hierarchii sędziowie pokoju
FRANCJA:
reformy Konstytuanty 1790 – stworzono jednolite sądownictwo pokoju
sądownictwo cywilne: sądy pokoju i trybunały dystryktu – od ich decyzji można było się odwołać do trybunału innego
dystryktu
sprawy karne lżejsze: sąd policji municypalnej, sąd policji poprawczej, trybunał dystryktu
sprawy karne cięższe (kary na ciele lub hańbiące): najpierw śledztwo sedziego pokoju, potem trybunał dystryktu +
8osobowa ława oskarżająca; jeśli zatwierdzono akt oskarżenia, sprawę przekazywano: trybunałowi departamentu: 3
sędziów, przewodniczący, orzekający o karze i 12 przysięgłych (orzekający o winie), od wyroków tych nie było apelacji
Sąd Kasacyjny – rozpatrywał niezgodności wyroków z procedurą lub prawem materialnym
Hiszpania - model francuski w latach: 1809-1814 i od 1834, w międzyczasie sądownictwo stanowe
Włochy – model francuski do kongresu wiedeńskiego a potem od 1848
Holandia – sędziowie pokoju, sądy okręgowe i sądy apelacyjne
Belgia – sędziowie pokoju, sądy powszechne w prowincji, sądy apelacyjne, Trybunał Kasacyjny
Szwecja – sądy okręgowe, sądy apelacyjne, Sąd Najwyższy
Norwegia – rady porozumiewawcze (drobne sprawy cywilne), odwołania od nich rozpatrywały sądy powszechne okręgowe
I instancji, a potem sądy II instancji; sprawy karne mniejszej wagi rozstrzygał sąd okręgowy; sprawy poważniejsze i
odwołania od I instancji spraw lżejszych rozstrzygał sąd apelacyjny z przysięgłymi; działał też Sąd Najwyższy (najwyższa
instancja) i Trybunał Królestwa
Dania – sądy okręgowe i miejskie, sądy apelacyjne, Sąd Najwyższy Królestwa
ROZDZIAŁ IV – MONARCHIE ABSOLUTNE I POSTABSOLUTNE
§2 – Ustrój polityczny państw złożonych (konfederacji, federacji, unii realnych)
ogólnie – do 1867 konfederacja (Niemcy + Austria), od 1867 Austria – unia realna, Niemcy – federacja
I. STANOWISKO PRZEWODNICZĄCEGO
konfederacja – najniższa forma państwa złożonego,
Związek Reński - protektorem był Napoleon – nie był członkiem związku, sprawował politykę zagr.; przewodniczącym był
prymas Niemiec - abp Moguncji – funkcje reprezentacyjne)
Związek Niemiecki – przewodniczącym był cesarz Austrii – mógł tylko wnosić propozycje przedstawione przez p. związk.
federacja – przyjęta w Związku Północnoniemieckim i II Rzeszy
Związek pnniemiecki – przewodniczący – dziedziczny król pruski; reprezentował państwo, wypowiadał wojnę, zawierał
pokój, podpisywał traktyty i umowy międzynar., zwoływał posiedzenia izb, dowodził siłami zbrojnymi itd.
II Rzesza- przewodniczący – dziedziczny cesarz niemieckim, kompetencje jak wyżej
unia realna – system przyjęty w Austro-Węgrach, monarchą w jednej osobie był cesarz austriacki, równocześnie będąc
królem węgierskim, swe funkcje wypełniał osobno dla obu państw
II. ORGANY WYKONAWCZE
ZR i ZN – nie przewidziano istnienia wspólnej władzy wyk., każde państwo prowadziło swoją politykę wewnętrzną
samodzielnie, Związek niemiecki miał jednak wspólną politykę zagraniczną
Rada Ścisła – załatwiała sprawy bieżące – 17 umocowanych członków związku, 11 państw miało głosy wirylne (4 lub 3 głosy
w zgr. związkowym), pozostałe państwa i 4 wolne miasta miały 6 głosów kurialnych
ZP-N – Prezydium Rady Związkowej – funkcje wykonawcze, obradowali pod przewodnictwem pruskiego premiera,
mianowali urzędników, kontrolowali ich, przygotowywali projekty ustaw i zwoływali reichstag
II Rzesza – władza wykonawcza w rękach kanclerza, mianowanego przez cesarza; z Kancelarii Rzeszy wyodrębniły się
urzędy Rzeszy – twory quasi-ministerialne, kierowali nimi sekretarze stanu, mianowani przez kanclerza, zajmowali się
sprawami wspólnymi federacji\
Austro-Węgry – sprawy wspólne: polityka zagr. wojsko, finanse, marynarka, zarząd nimi powierzono 3 ministrom austrowęgierskim, zależnym tylko od monarchy
III. CIAŁA USTAWODAWCZE
Związek Reński - Sejm Związkowy –, siedziba – Frankfurt n. Menem – dwie izby: Kolegium Królów (przew. abp
Moguncji) i Kolegium Książąt – kierował książę Nassau – Sejm ten nigdy się nie zebrał
ZN - Zgromadzenie Związkowe – 69 przedstawicieli państw (po 4 z królestw, po 3 z wlk. księstw, po 2 z Brunszwiku i
Meklemburgii i Nassau, po 1 z pozostałych państw i wolnych miast), siedziba – Frankfurt n. Menem
zw. Płn-Niem – parlamentbikameralny: Rada Związku – izba wyższa (43 przedstawiciele państw w tym 17 z Prus); Sejm
Rzeszy – izba niższa – posłowie wybierani w wyborach powsz. bezp. tajnych równych, kadencja – 3 lata
II Rzesza – bikameralny parlament – Rada Związku – izba wyższa (58 pełnomocników państw, 61 od 1911); Sejm Rzeszy –
izba niższa, 397 posłów, głosowanie 4przymiot., kadencja 3 lata, potem 5 lat (od 1888), czynne pw: faceci 25 lat, bierne 30
Austro-Węgry – delegacie parlamentów austriackiego i węgierskiego – każda po 60 osób (40 z izby niższej, 20 z wyższej),
obradowały co rok w Wiedniu / Budapeszcie na przemian
§3 – Państwa unitarne
I. WŁADZA CESARSKO-KRÓLEWSKO-SUŁTAŃSKA
okres przedkonstytucyjny – władza absolutna i nieograniczona, opierała się na utartych zasadach absolutyzmu
po konstytucjach – władza ograniczona we wszystkich dziedzinach, monarcha sprawował władzę z łaski Boga, monarcha
miał stanowić prawo razem z parlamentem, miał prawo inicjatywy ustawodawczej, sankcji, weta zawieszającego itd., w
dziedzinie władzy wykonawczej – mieli pełnię władzy, w zakresie władzy sądowniczej – prawo łaski i łagodzenia kary
II. ZARZĄD CENTRALNY
ROSJA:
ogólnie - zlikwidowano kolegia w 1802, na ich miejsce ministerstwa resortowe
Komitet Ministrów - (1812),: ministrowie, sekretarz państwa, przewodniczący dep. RS, organ o charakterze doradczym
Rada Ministrów (od 1905) – kolegium ministrów pod przewodnictwem premiera (pierwszy: Piotr Stołypin)
Rada Państwa – powołana w 1810, cesarz przewodniczył, pod nim ministrowie i inni urzędnicy, organ doradczy, dzielił się na
departamenty, kontynuacją była wyższa izba parlamentu rosyjskiego
Senat Rządzący – reorganizacja w 1802, dwa kolegia zajmowały się kontrolą adm., trzy zaś sądownictwem kasacyjnym
Kancelaria Cesarska – utworzył Aleksander I, podzielono na wydziały (I – osobista kancelaria cesarza, III – sprawy policji,
V – sprawy Królestwa Polskiego), od 1882 utrzymał się tylko wydział I
Austria – wł wyk. sprawował cesarz z pomocą Rady Ministrów pod kierownictwem premiera – wykonywała ona rozkazy
cesarskie, nie było zasady odpowiedzialności parlamentarnej, była konstytucyjna
Prusy – wł wyk. ministrowie, a przez nich król, od 1810 kanclerz, od 1814 stał na czele Ministerstwa Państwa, po 1822
przewodniczył prezydent ministrów a potem premier, oprócz tego gabinet cywilny i wojskowy
III. CIAŁA USTAWODAWCZE
PARLAMENT W ROSJI:
Rada Państwa – izba wyższa, pół mianował cesarz, pół wybierały kolegia
Duma Państwowa – izba niższa, 524 posłów, wybory pośrednie i kurialne, wysoki cenzus majątkowy, w sumie były 4 dumy
kompetencje – inicjatywa ust. w rękach króla i obu izb, obie izby były równe w procesie ustawodawczym
RADA PAŃSTWA W AUSTRII:
Izba Panów – wyższa, członkowie mianowani przez cesarza, członkowie dynastii cesarskiej, abp i bp z tytułem książęcym
Izba Poselska – niższa, posłowie pochodzili z wyborów kurialnych (4 kurie tak jak w Galicji – vide skrypt z Łacha), od 1896
dodano 5 kurię (wybory 4przymiotnikowe), w 1907 wybory kurialne zlikwidowano, wprowadzono 4przymiotnikowe wybory,
okręgi 1mandatowe, do wyboru trza było uzyskać większość bezwzg., inaczej II tura (2 kandydatow)
kompetencje – obie izby równe w proc. ust.,
WĘGRY:
Izba Magnatów – skład podobny do austriackiego ustalono w 1885
IzbaPosłów – wybierana od 1847 w wyborach bezp. i jawnych, cenzus majątkowy, skład uzupełniali delegaci z Chorwacji
LANDTAG W PRUSACH:
ogólnie – utworzono na mocy konstytucji z 1850
Izba Panów – wyższa, od 1854 wchodzili wiryliści powoływani przez króla i różni przedstawiciele
Izba Deputowanych – od 1855, składała się z 350 posłów, wybory pośrednie, nierówne, jawne, podział głosujących na 3
klasy (kryterium był podatek), od 1918 czynne pw – 25 lat, bierne – 30 lat, kadencja izby 3 lata, od 1872 – 5 lat
kompetencje – inicjatywa ustawodawcza w rękach króla i obu izb, stanowisko izb równorzędne
IV. ZARZĄD LOKALNY
ROSJA:
1864 – ustawa tworząca samorząd terytorialny (ziemstwa) na szczeblu guberni i powiatu, organami były zgromadzenia
powiatowe i gubernialne (uchwałodawcze) i zarządy powiatowe / gubernialne (wykonawcze), kadencja 3 lata, w
reorganizacja samorządu miejskiego – oparty był na wybieralnych dumach miejskich, które spośród swego grona
powoływały zarządy miejskie
AUSTRIA:
podział z 1849 – 17 krajów koronnych, na czele z gubernatorem, potem namiestnikiem, kraje koronne dzielono na okręgi, te
zaś na powiaty, a okręgi zlikwidowano w 1867, na czele powiatu starosta
patent lutowy 1861 – wprowadzono władze autonomiczne dla krajów koronnych, samorząd powiatowy (w Czechach, Galicji,
Styrii i Tyrolu) i gminy
organy autonomii krajowej – Sejm Krajowy (na 6 lat, jednoizbowy) i Wydział Krajowy (tak jak w Galicji – na czele
marszałek krajowy, i 6 członków – połowa z wyborów, połowa z Sejmu)
organy samorządu powiatowego – rada powiatowa i wydział powiatowy
samorząd miejski – rada miejska i magistrat
samorząd gmin – rada gminna, zwierzchność gminna, naczelnik gminy
PRUSY:
reformy 1808 – 15 – podział na prowincje, rejencje, powiaty, gminy miejskie i wiejskie
prowincje – na czele nadprezydent, u boku rada prowincjonalna, potem samorząd: sejm prowincjonalny i wydział prow.
rejencje – kierowane przez prezydentów, wraz z wydziałem obwodowym – nie było tu samorządu
powiaty – na czele landrat, sejmik powiatowy jako organ samorządu uchwałodawczy, wydział powiatowy (wykon.)
gminy miejskie – samorząd od 1808, rada miejska i magistrat
gminy wiejskie – zgromadzenie gminne (uchw.), naczelnik z ławnikiem (wykonaw.)
§4 – Wymiar sprawiedliwości
I. ROSJA
ogólnie – do czasu reform z 1864 obowiązywało stare sądownictwo, a nowe wyglądało tak:
sądy pokoju – najniższa instancja, sprawowana przez sędziów pokoju, kadencja 3 lata, dzielili się na dzielnicowych i
honorowych, orzekali w sprawach drobnych cywilnych, od 1889 zlikwidowano sędziów pokoju
sądy okręgowe – pozostałe sprawy karne i cywilne w I instancji, dzieliły się na wydziały karne i cywilne
izby sądowe – apelacje od orzeczeń sądów okręgowych, podział na wydziały cywilne i karne
Senat – kargi od izb sądowych, przestępstwa polityczne w I instancji
II. AUSTRIA I WĘGRY
ogólnie – w Austrii do 1850 dawne sądownictwo, w latach 1850-45 wprowadzano ustrój opart na: urzędach powiatowych,
trybunałach I i II instancji, Najwyższym Trubynale Sprawiedliwości w Wiedniu, nowy model wprowadziła konstytucja 1867:
sądy powiatowe – szczebel najniższy, jednoosobowe, sprawy o wykroczenia i drobne cywilne
sądy okręgowe – instancja odwoławcza od wyższego, ponadto w I instancji w sprawach karnych o zbrodnie i występki, w
sprawach cywilnych z większą wartością sporu
sądy krajowe – ostatnia instancja (trzecia dla sądów powiatowych, 2dla okręgowych), ponadto w I instancji rozpatrywała
roszczenia odszkodowawcze w stosunku do państwa
NTS w Wiedniu – osyaynia instancja dla sądów okręgowych i krajowych, wyrokował w składzie 7 sędziów
WIEDEŃSKIE SĄDY SPECJALNE:
Trybunał Administracyjny – jednoinstancyjne sądownictwo adm. od 1875, orzekał kolegialnie
Trybunał Państwa – od 1867 strzegł praw państwa i poszczególnych krajów, oraz praw politycznych obywateli
Trybunał Stanu – sądzenie ministrów oskarżonych o naruszenie konstytucji, nigdy się nie zebrał
Węgry – od 1870 podobnie jak w Austrii
III. PRUSY I II RZESZA
REFORMY SĄDOWNICTWA:
ETAP I (1807-13): sądy patrymonialne – szczebel najniższy; sądy miejskie i ziemskie – dla mieszczan i chłopów, nadzór
nad tym sądem sprawowały powiatowe komisje sprawiedliwości, potem były wyższe sądy ziemskie w rejencjach (II
instancja), najwyższą instancją był Najwyższy Tajny Trybunał w Berlinie
ETAP II (1849):
sądy powiatowe i miejskie – wyparły sądy patrymonialne, każdy skł się z wydz. karnego i cywilnego
sądy apelacyjne – instancja wyższa, dodatkowo rozstrzygały określone sprawy w I instancji
Najwyższy Trybunał Sądowy – ostateczna instancja
ETAP III (1877):
sądy urzędowe – najniższa instancja, jednoosobowe, w sprawach karnych orzekały z ławnikami
sądy okręgowe – odwoławcze od urzędowych, oraz sądziły pewne sprawy w I instancji
wyższe sądy okręgowe – kasacyjne dla urzędowych, apelacyjne dla okręgowych
Trybunał Rzeszy – sąd najwyższy z siedzibą w Lipsku, sprawy o zdradę kraju i stanu w I i ostatniej instancji
ETAP IV (1872-1883): - stworzono wreszcie system trójinstancyjny
wydziały powiatowe – I instancja od roku 1872
wydziały obwodowe – II instancja od powiatowych i I w iniektórych sprawach od roku1875
Wyższy Trybunał Administracyjny – w Berlinie, od 1875, nie był powiązany z administracją, dzielił się na senaty z
prezydentami na czele
ROZDZIAŁ V – REŻIMY AUTORYTARNE
§2 – Ustrój polityczny
I. WŁADZA AUTORYTARNA KONSULA, CESARZA, PREZYDENTA
FRANCJA:
konstytucja 1799 – władza wykonawcza w rękach trzech konsulów, powoływanych na 10 lat przez Senat
pierwszy konsul – był nim Napoleon, miał głos decydujący, pozostali dwaj byli nieważni, liczne kompetencje wykonawcze,
również ustawodawcze (inicjatywa, zarządzenia wykonawcze, pow/odw członków Rady Stanu), wzmocniono jego
uprawnienia przyznając mu tytuł dożywotni z prawem mianowania następcy (w roku 1802), a w 1804 Napoleon został
cesarzem francuzów, zlikwidowano dwóch konsulów
ustrój 1852 – konstytucja dawała Ludwikowi Napoleonowi na 10 lat pozycję prezydenta republiki, w listopadzie 1852 Senat
nadał mu tytuł cesarza Francuzów
BRAZYLIA:
Pedro I – proklamował w marcu 1852 konstytucję, władza cesarska uzyskała funkcję władzy łagodzącej (poder moderator)
II. ZARZĄD CENTRALNY. MINISTROWIE
ogólnie – władza wykonawcza spoczywała w rękach jednoosobowego dyktatora, który realizował ją przez ministrów
III. CIAŁA USTAWODAWCZE
PROCES USTAWODAWCZY WE FRANCJI: (I i II cesarstwo)
inicjatywa ustawodawcza – formalnie w rękach rządu, faktycznie w rękach konsula
Rada Stanu – rozpatrywała wniosek ustawodawczy, przygotowywała projekty ustaw i rozporządzeń wykonawczych,
dokonywała wykładni prawa (członkowie mianowani przez konsula/cesarza)
Trybunat – 100 członków powoływanych w wyborach (od 1807 już nie), co rok uzupełniano 1/5 składu, w II cesarstwie się
nie pojawił, dokonywano dyskusji nad projektem Rady Stanu
Ciało Ustawodawcze – 300 członków, poch. z wyborów,projekt popierali sprawozdawcy z Rady Stanu i Senatu (po 3)
Senat – przesyłano mu uchwaloną ustawę, 80 członków dożywotnich, >40 lat, pierwszy skład nominował cesarz, drugi już
uzupełniał się w drodze kooptacji, badał konstytucyjność ustaw, wydawał akty nomatywne itd.
system wyborczy – pw dla mężczyzn > 21 lat, oparto system na listach zaufania
BRAZYLIA:
Senat – izba wyższa, pochodzili z nominacji cesarskiej
MEKSYK:
Senat – wyższy, członkowie mianowani przez prezydenta
Izba Posłów – niższa, dwustopniowe wybory pośrednie
Kongres – niższy, wybory pośrednie i cenzusowe
IV. ZARZĄD LOKALNY
FRANCJA:
reforma Napoleona 1800 – zasady administracji: centralizm, biurokratyzm, hierarchiczność struktur, jednoosobowość i
podział resortowy
podział wg reformy – departamenty, okręgi, gminy
departament – na czele prefekt, mianowany przez cesarza, obok niego rada prefekturalna i departamentalna
okręg – na czele podprefekt, mianowany przez cesarza, u jego boku rada okręgowa
gmina – na czele mer, mianowany przez I konsula, w gminach mniejszych prefekt,obok: rada gminna
KRAJE LATYNOAMERYKAŃSKIE – screw them
§3 – Wymiar sprawiedliwości
FRANCJA:
PION CYWILNY:
sędziowie pokoju – funkcjonowali na szczeblu kantonu
trybunał apelacyjny – instancjaodw. od poprzedniego
trybunał do spraw cywilnych – w każdym okręgu
Trybunał Kasacyjny – instancja ostateczna
PION KARNY: - bez zmian
PION ADMINISTRACYJNY:
rady prefekturalne – sądownictwo adm. w I instancji
Rada Stanu – II instancja
ROZDZIAŁ VI – REPUBLIKI
§2 – Ustrój polityczny
I. WŁADZA GŁOWY PAŃSTWA
PREZYDENT W USA:
warunki wybrania – obywatel USA od urodzenia, 35 lat, zamieszkuje w USA 14 lat, od Waszyngtona niepisana zasada o
dwukadencyjności, utwierdzona poprawką 22 z 1947
wybory – pośrednie, najpierw wyb. elektorów (ok. 538), potem oni wybierają rezydenta, jeśli elektorzy nie wybrali, robiła to
za nich Izba Reprezentantów
kompetencje wykonawcze – główne dowodzenie armią, flotą, milicją stanową, zawierał traktaty międz. za zgodą Senatu,
stosował prawo łaski, powoływał sędziów, urzędników, polityka zagraniczna, wystawiał akty nominacyjne
komp. ustawodawcze – weto zawieszające wobec ustaw uchw. przez Kongres – mógł je zgłosić 10 dni od przesłania mu
ustawy, mogło być przełamane 2/3 głosów Kongresu; weto kieszonkowe – jeśli Kongres odraczał obrady, uniemożliwiając
prezydentowi zwrócenie mu zawetowanego projektu, ten nie stawał się ustawą
FRANCJA:
I REPUBLIKA (1792-1804)
Komitet Ocalenia Publicznego – powołany wkwietniu 1793 przez Konwent, 9 osób, organ wyk., pozakonstytucyjny
Rada Wykonawcza – miała istnieć na mocy konstytucji jakobińskiej (nie weszła w życie), 24 osoby, wybierani przez CU na 2
lata, co roku odnawiana miała być połowa składu
Dyrektoriat – wł. wyk. na mocy konstytucji 1795 – 5 dyrektorów, powołanych na 5 lat przez Radę Starszych, musieli mieć 40
lat, zmieniali się co rok w spr. urz., nie mieli odp. politycznej
II REPUBLIKA (1848-1852)
prezydent – wybierany w głosowaniu powsz. bezp. taj., na 4 lata, ponowna kadencja dopiero po 4 latach od zakończenia
poprzedniej, komp. wyk. i ust., odpowiadał konstytucyjnie przed Najwyższym Trybunałem
III REPUBLIKA (1870-1945)
prezydent – kadencja 7 lat, możliwość reelekcji, wybierali: Zgromadzenie Narodowe (Senat + Izba Deputowanych), w
głosowaniu tajnym, większością absolutną, liczne komp. ust i wyk, odp. konstytucyjna tylko za zdradę państwa – z
oskarżeniem występowała Izba Dep., sądził Senat (impeachment)
INNE REPUBLIKI:
Republika Batawska – 5 dyrektorów (k. 1798), 12-osobowa Władza Państwowa, (od 1801),Wielki Pensjonariusz od 1805
REPUBLIKA HELWECKA:
Dyrektoriat Wykonawczy – 5 osób, corocznie wymieniano jednego, wiek minimum 40 lat,
Landamann – od 1803 r. był namiastką głowy państwa, pełnił funkcje prezydenta między sesjami Sejmu Związkowego
Rząd – od 1848 jako głowa panstwa, 7 osób, kadencja 3 lata
konstytucja 1874 – tytuł gprezydenta miał przewodniczący Rady Związkowej, ale nie był nim faktycznie
I Republika Hiszpanii (1873-75) – prezydent, wybierany przez Kortezy, było ich w tym okresie pięciu
Portugalia – na mocy konst. 1911, prezydent wybierany był przez kongres, kadencja 4 lata, brak możliwości reelekcji,
II. ZARZĄD CENTRALNY
ADMINISTRACJA FEDERALNA W USA. SEKRETARZE:
konstytucja – urzędnicy federalni mianowani mieli być przez prezydenta za zgodą 2/3 Senatu, od Jacksona wykształcono
system łupów – nowo wybrany prezydent, pochodzący z partii konkurencyjnej wymieniał obsadę urzędów federalnych
Departamenty – rodzaj ministerstw, utworzone w 1789 przez Kongres, obecnie jest ich 14, na ich czele sekretarze stanu (z
wyjątkiem Adwokata Generalnego i Generalnego Poczmistrza) – mianowani i odw. przez prezydenta za zgodą Senatu,
odpowiedzialni politycznie przed prezydentem, konstytucyjnie przed Kongresem, byli oficjalnymi doradcami prezydenta
FRANCJA:
I Republika – funkcje ministerialne pełnili poszczególni członkowie Komitetu Ocalenia Publicznego, za rządów Dyrektroriatu
ministrów mianował i kontrolował urzędujący dyrektor
II Republika – prezydent powoływał i odw. ministrów, którzy tworzyli Radę Ministrów, ponosili odp. pol. i konst.
III Republika – ministrów i urzędników centralnych pow./odw. prezydent, tworzyli Radę Ministrów pod przewodnictwem
prezydenta, wykształcił się też pozakonstytucyjnie premier (jeden z ministrów od 1876, formalnie od 1934)
INNE REPUBLIKI:
Batawska – k 1798 - 8 urzędów ministerialnych, powoływ/odw przez Dyrektoriat; k 1801 – 12 osobowa Władza Państwowa,
kolegialna głowa państwa; k 1805 – 5 sekretarzy stanu pow./odw. wielki pensjonariusz, obok nich Rada Stanu
Helwecka – ministrów i urzędników mianował Dyrektoriat Wykonawczy, utworzono 4 ministerstwa, nie było odp. konst.
ministrów, była polityczna przed Dyrektoriatem
Szwajcaria – k. 1815 – Kancelaria Federalna – jedyny stały organ wykonawczy, k 1848 1874 – Rada Związkowa, obok niej
Kancelaria Związkowa
I Hiszpania – ministrów powoływały Kortezy, przed nimi byli oni odp. konst i polit., 5 ministrów
I Portugalia – ministrów pow. odw. prezydent, odp. polit. i konst. przed parlamentem
III. WŁADZA USTAWODAWCZA
KONGRES W USA:
Senat – izba wyższa, obecnie 100 osób, po 2 z każdego stanu, kadencja 6 lat, co 2 lata 1/3 składu jest odnawiana, najpierw
wybierały legislatywy stanowe, od 1913 (17 poprawka) wybierani w głosowaniu powszechnym, prewodniczył vceprezydent
warunki bycia senatorem – 30 lat, co najmniej 9-letnie obywatelstwo USA,
Izba Reprezentantów – obecnie 438 osób, zawsze kadencja 2 lata, bierne pw: 25 lat i 7letnie obywatelstwo USA, czynne pw
– najpierw cenzusowe, od pierwszej połowy XIX w. gosowali osadnicy i farmerzy, od 1870 (15 poprawka) murzyni, od 1920
(19 poprawka) kobiety; IR przewodniczy spiker z rozległymi kompetencjami
kompetencje– stanowienie ustaw (federalnych i prywatnych), impeachment, kontrola władzy wykonawczej, wyrażanie zgody
na mianowanie ambasadorów i sędziów (tylko senat, większość zwykła), wyrażanie zgody na ratyfikację umowy
międzynarodowej (tylko senat, większość 2/3)
proces ustawodawczy – inicjatywę miał każdy członek Kongresu, priojekty przesyłano do komisji, po opracowaniu
głosowano: dla ustaw zwykłych większość zwykła, 2/3 przy powtórnym głosowaniu nad ustawą zawetowaną przez prezydenta
i przy zmianie konstytucji, potem ustawa szła do prezydenta (mógł podpisać/zawetować)
impeachment – oskarżyć można było prezydenta lub urzędników, o zdradę, łapówkarstwo, zbrodnię, zarzut stawiała Izba
Reprezentantów, sądził Senat – wina orzekana była jawnie, większością 2/3, można było orzec pozbawienie urzędu i utrata
praw do jego przyszłego zajmowania, do orzeczenia Senatu nie przysługiwało weto
inne kompetencje – kontrola władzy wykonawczej, procedura impeachment,
ZGROMADZENIA USTAWODAWCZE WE FRANCJI:
I REPUBLIKA:
Konwent – utworzył I republikę, wybory pierwsze były powszechne (>21 lat), w roku 1892, konwent przetrwał do1795
Ciało Prawodawcze – przewidywane było w konstytucji jakobińskiej, kadencja rok, głosowanie 4przymiotowe (>21 lat),
stanowienie ustaw i dekretów
Okres Dyrektoriatu – dwuizbowy parlament – Rada Starszych – wyższa, 250 osób, od 40 roku życia, kadencja 3 lata; co
roku wymieniano 1/3 Rada Pięciuset - >30 lat, kadencja 3 lata, co roku wymieniano 1/3
II REPUBLIKA:
Zgromadzenie Narodowe – 750 deputowanych, wybory bezp., powsz., taj, czynne pw 21 lat, bierne 25, kadencja 3 lata
III REPUBLIKA:
Senat – wyższa izba Zgromadzenia Narodowego, 300 senatorów (75 dożywotnich, 225 departamentalnych), bierne pw 40 lat,
czynne 30 lat, kadencja 9 lat, co 3 lata wymiana 1/3 składu
Izba Deputowanych – 600 posłów, wybory powsz. bez. rów. taj., czynne pw 21 lat, bierne 25 lat, kadencja 4 lata
WŁADZA USTAWODAWCZA W REPUBLICE BATAWSKIEJ:
Nowe Ciało Ustawodawcze – w 1798 było dwuizbowe, wybory ograniczone cenzusem wieku, majątku i ślubowania
Ciało Ustawodawcze – jednoizbowe, na mocy konst. 1801, brak inicjatywy ustawodawczej
WŁADZA USTAWODAWCZA W REPUBLICE HELWECKIEJ I SZWAJCARII:
REPUBLIKA HELWECKA:
Senat – wyższy, dyrektorzy i po 4 deputowanych na kanton, kadencja 8 lat, co dwa lata wymiana ¼ składu, senator musiał
mieć 30 lat,
Rada Wielka – izba niższa, 8 osób na kanton, 6 lat kadencji, co 2 lata wymiana 1/3 składu, bierne pw – 25 lat,
SZWAJCARIA:
1803 - Zgromadzenie, 19 deputowanyych z wszystkich kantonów, 6 największych miało 2 głosy
k. 1848 i 74 – Zgromadzenie Związkowe – parlament bikameralny
Rada Narodowa – posłowie wybierani proporcjonalnie do liczby ludności w wyborach bezpośrednich, kadencja 4 lata
Rada Kantonów – 44 przedstawiciele kantonów, (2 na kanton, 1 na półkanton), kadencja zależna od kantonów (1-4 lata)
referendum – w referendum konstytucyjnym oudział był obowiązkowy, referendum ustawodawcze umożliwiało ludności
wpływ na prawo stanowione
REPUBLIKI IBERYJSKIE:
Hiszpania – Kortezy, w praktyce nigdy się nie zbierały
PORTUGALIA:
Kongres – parlament dwuizbowy
Senat – wyższy, przedstawiciele dystryktów i prowincji zamorskich, wybierani bezpośrednio, kadencja 6 lat
Izba Deputowanych – niższa, posłowie wybierani na okres 3 lat, bierne pw – 25 lat
IV. ZARZĄD TERYTORIALNY. SAMORZĄD.
STANY W USA:
źródła prawa – ustrój stanów regulowały konstytucje (pierwszą miała Karolina Płd. i New Hampshire), konstytucje były
uchwalane przez zgr. ogólne – z wyjątkiem New Hampshire i Massachusets, składały się z 2 części – Deklaracji praw i ustroju
stanu
władza ustawodawcza – dwuizbowe parlamenty (z wyjątkiem Nebraski), dzieliły się na Senat i Izbę Delegatów, obie izby z
wyborów bezpośrednich, kadencja 1,2, 4 (z wymianą co roku ¼) lata
władza wykonawcza – gubernator, w niektórych stanach z tytułem prezydenta, wybierany na rok w wyborach bezp., obecnie
kadencja 4 lata
podział adm. – na północy – gmina ze zgromadzeniem gminnym, wyżej hrabstwo; w stanach południowych hrabstwo –
jednostka podstawowa, na czele szeryf, niżej parafia
SZWAJCARIA:
ustrój kantonalny – przywrócony w 1803 r. przez konstytucję 1803, 19 kantonów, 13 tradycyjnych , 6 nowych, od 1815 22
kantony
organizacja – ustaliła ją konst. 1874, kantony miały odrębność i suwerenność, każdy miał własną konstytucję; podział:
kantony – półkantony – gminy
władza ustawodawcza – system demokracji mieszanej – obywatele i parlament, w kantonach górskich tylko parlament
władza wykonawcza – odrębne rzędy kantonalne – w części francuskiej Rady Kantonalne, w części niemieckiej Rady
Rządowe; w gminach większych Rada Wielka, w mniejszych Rada Gminna
POZOSTAŁE:
I Republika Francji – reforma konstytuanty z 1790, II i III – reforma Napoleona z 1800
Rep. Batawska – podział na departamenty; Hiszpania – tak jak dotychczas
§3 – Wymiar sprawiedliwości
I. SĄDOWNICTWO FEDERALNE I STANOWE W USA
SĄDOWNICTWO STANOWE:
SĄD NAJWYŻSZY:
Sąd Najwyższy – 6-10 sędziów, od 1869 9, kworum – 6 sędziów, siedizba w Waszyngtonie, prezes – przewodniczył Senatowi
w razie impeachmentu, wyznaczał sędziego do pisania uzasadnienia, przewodniczył naradom i obradom i czuwał nad ich
przebiegiem
wybór sędziów SN – powoływał prezydent za zgodą Senatu, utrata sędziostwa tylko w wypadku skazania w trybie
impeachmentu, zrzeczenia się stanowiska, przejścia na emeryturę
kompetencje SN – określił je III art. konstytucji: I i ost. instancja: spory między stanami, przeciwko dyplomatom innych
państw i ich rodzinom, wniesione przez dyplomatów, między federacją a stanami i wniesionych przez stan przeciwko
obywatelowi innego stanu lub państwa, ponadto instancja odwoławcza od wyroków sądów federalnych
SĄDOWNICTWO NIŻSZE:
ogólnie – ustalone w 1789 – Judicary Act, miało charakter trójszczeblowy
sądy obwodowe (dystryktowe) – 1 szczebel, obecnie 91 sądów, rozpoznawanie spraw karnych i cywilnych jednoosobowo
sądy okręgowe–w liczbie 3, każdy składał się z3 sędziów – jeden z SN, 2 z sądów obwodowych, instancja odwoławcza od
sądów obwodowych, I instancja dla określonych spraw, zniesione w 1891 i przekształcone w:
sądy apelacyjne – w liczbie 11, z własną kadrą sędziowską, rozstrzygały w skłądzie 3osobowym odwołania od sądów
obwodowych
SĄDOWNICTWO STANOWE:
sędziowie pokoju – najniżej
sądy obwodowe i apelacyjne – na szczeblu wyższym
stanowy Sąd Najwyższy – szczebel nadrzędny
cechy sądownictwa amerykańskiego – badanie zgodności ustaw z konstytucją, judical review – badanie zgodności norm z
konstytucją, udział – ława przysięgłych
II. SĄDOWNICTWO ZWIĄZKU I KANTONÓW W SZWAJCARII
Sąd Związkowy – od 1848, 11 członków, nie byli sędziami zawodowymi, kadencja 3 lata, od 1874 zwiększono członków do
20, kadencję do 6 lat, powoływani byli przez Zgromadzenie Związkowe
sądownictwo kantonalne – sięgało tradycji średniowiecznych, sędziowie powoływani byli na kadencję 4-10 lat, itd.
Rozdział VII. Zagadnienia kodyfikacji prawa
1. Problem kodyfikacji prawa w XVIII w.
XVIIIw. – wiek kodyfikacji
Karol Monteskiusz – O duchu praw
Kajetan Filangieri – O nauce prawodawstwa
Jeremiasz Bentham – kodyfikacja – świadoma działalność legislacyjna, której tworem miał być kodeks (pełen zbiór praw)
- najszybsza kodyfikacja nastąpiła na gruncie prawa karnego
- światopogląd prawniczy – wiara w możliwość ukształtowania nowego systemu ustroju i prawa w drodze doskonałego
ustawodawstwa, obejmującego wszystkie dziedziny życia
2. Prawo natury – ideologiczna podstawa kodyfikacji
Ideologiczną podstawą kodyfikacji z przełomu XVIII/XIXw. była doktryna prawa natury.
Hugon Grocjusz – twórca doktryny nowożytnego prawa natury (odjął wymiar boskiego pochodzenia  rozum ludzki)
[obowiązek dotrzymywania umów, nienaruszalna własność prywatna jednostki, obowiązek naprawiania
wyrządzonej szkody, karalność niektórych czynów zabronionych]
Okres absolutnego prawa natury:
- sprowadzał się do zbudowania oderwanego od rzeczywistości systemu filozoficznego, złożonego z prawnonaturalnych reguł
idealnej sprawiedliwości
- Kodeks natury, czyli prawdziwy duch jej prawd” – sformułowany przez Morelly’ego
- tablice zestawiające dla poszczególnych epok – wzorem były tablice Quesnay’a
Okres względnego prawa natury:
- przenikanie prawa natury do ustawodawstwa państwowego i orzecznictwa sądowego w formie idei nadrzędnej, stanowiącej
uzasadnienie teoretyczne dla podejmowania konkretnych rozstrzygnięć w dziedzinie porządku prawnego
3. Założenia nowoczesnego kodeksu prawa
- system prawa świeckiego
- służba dobru ogólnemu
- kodeksy powinny być zbiorami: jednolitymi i wyłącznymi, pewnymi i zupełnymi, krótkimi i jasnymi
4. Zagadnienia kodyfikacji prawa w Anglii
- common law i equity law – prawo sędziowskie, orzecznictwo oparte na wcześniejszych rozstrzygnięciach  system
całkowicie
niepodatny na ideę kodyfikacji prawa
Dwie teorie mówiące o tym, w jaki m stopniu sędziowie tworzą prawo:
1) decyzja sędziowska stanowi jedynie dowód istnienia jakiejś reguły prawnej, gdyż prawo powszechnie istniało od dawna,
orzeczenie było tylko jego zaprezentowaniem
- Mateusz Hale – Historia prawa powszechnego (1713)
- William Blackstone – Komentarz (1765)
2) sędziowie tworzyli prawo rzeczywiste, analogiczne do ustawowego
- Jeremiasz Bentham, Jan Austrin, Jan Salmond, Jen Grey
5 Zagadnienia kodyfikacyjne prawa w USA
- do roku 1776 obowiązywał angielski system common law [źródła poznania; Komentarze W. Blackstone’a; Reports;
Instytucje E. Coke’a]
- po roku 1776 – amerykański common law – koegzystuje w szerszym stopniu z prawem stanowionym
- równolegle do prawa precedensowego rozwijano, chociaż w mniejszym stopniu, praw stanowione (statutory law, statute law)
[ustawy Kongresu, ustawy legislatur stanowych, zarządzenie i proklamacje gubernatorów, akty prawne władz miejskich oraz
tzw. private bill wydawane przez władze prawodawcze
Kompilacje (Consolidated Laws) – ustawy ułożone w porządku alfabetycznym
Kodeksy (Codes) – oparte na wzorach europejskich
Restatements – zbiory prawa amerykańskiego oparte na wyrokach sądowych
6. Nowa systematyka prawa
- podział na publiczne i prywatne
- XIXw. - podział na handlowe i cywilne
- prawo pracy
- prawo publiczne (karne + konstytucyjne)
- J. Benthm: - cywilne, karne, konstytucyjne
- Hugon Gracjusz – twórca prawa narodów – system prawa świeckiego, podbudowany prawem natury oraz prawem
zwyczajowym
- J.J. Moser – 1750r. – źródłem prawa narodów są traktaty międzynarodowe [poparli to E. De Vattel (1758r.) oraz G.F.
Martens)
- W.G. Leibniz – twórca uniwersalnej historii prawa
- Monteskiusz – O duchu praw
- XVII i XVIII w. – obok prawa kanonicznego i rzymskiego zaczęto nauczać także prawa natury (Uppsala – 1620r., Paryż –
1679r.,
Helle i Wittenberga – 1707r.)
Rozdział VIII. Prawo cywilne
1. Etapy rozwoju prawa cywilnego
- rewolucja przemysłowa w Anglii i rewolucja francuska
- powstanie kapitalizmu monopolistycznego(koniec II połowy XIXw.)
GŁÓWNE NURTY MYŚLI CYWILISTYCZNEJ
1. Kierunek klasyczny. Pozytywizm ustawowy i naukowy
Kierunek klasyczny (dogmatyczny)
- zdominował cywilistykę początków XIXw.
- ograniczenie badań nad prawem do formalno-dogmatycznej analizy tekstu prawniczego, w oderwaniu od warunków społgosp.
Pozytywizm prawniczy
- nauka prawa wyłącznie analizą zawartych w kodeksach norm prawnych
- Kodeks Napoleona, ABGB
Szkoła egzegezy
- odmiana pozytywizmu prawniczego
- traltowanie kodeksów cywilnych jako zamkniętej i spójnej całości
- rola sędziego sprowadzała się wyłącznie do stosowania przepisów odnoszących się do konkretnych stanów faktycznych
- Austria: Zeiller, Schister, Winiwarter, Dolliger
Francja: Delvincourt, Toullier, Bugentm Duranton, Demolombe
- cały XIXw.; okres kształtowania się 1804-1830; okres szczytowy 1830-1880
Pozytywizm naukowy
- państwa niemieckie
- opierał się na badaniach nad prawem powszechnym, czyli recypowanym prawem rzymskim, przeprowadzanych przez
pandektystów
- F.K. Savigny – założyciel szkoły historycznej, twórca podstaw pandektystyki w XIXw.
W szkole tej wykształciły się dwa kierunki badawcze – romanistyczny z Savignym oraz germanistyczny z Karolem
Eichhorem. Formalne pojednanie nastąpiło w 1861r.
- Pandekta – trzytomowy podręcznik z 1862r. autorstwa Bernarda Windscheida
Jurysprudencja pojęć (Begriffsjurisprudenz)
- wywodzenie w drodze logicznego rozumowania abstrakcyjnych pojęć prawnych, służących rozstrzyganiu wszystkich
możliwych przypadków szczególnych.
2. Naturalizm prawniczy
Kierunki socjalne
- charakter antyindywidualistyczny, ograniczający dotychczasowe swobody i wolności, a tym samym podstawy istniejących
praw podmiotowych
Naturalizm prawniczy
- główne nurty:
Jurysprudencja interesów i szkoła wolnego prawa
- odejście od pozytywizmu ustawowego i naukowego i ścisłe powiązanie prawa ze stosunkami społecznymi
- ograniczenie praw jednostki na rzecz dobra ogólnego
Szkoła jurysprudencji interesów (Interessenjurisprudenz)
- uniwersytet w Tybindze: Filip Heck, M. Rumelin, H Stoll
- na gruncie przemyśleń Rudolfa Iheringa (1818-1892) – prawo nie powinno być tworzone samo dla siebie, lecz spełniać rolę
służebną wobec społeczeństwa, którego interesy ma odzwierciedlać jurysprudencja celowościowa (teleologiczna)
Szkoła wolnego prawa (Freirechtsschule)
- bardziej radykalny nurt naturalizmu prawniczego
- Niemcy: Eugen Ehrlich, Herman Kantorowicz
Francja: Franciszek Geny
Szwajcaria: Eugen Huber
- bardziej radykalna krytyka pozytywizmu ustawowego i naukowego
- uznanie nieuchronności istnienia luk w prawie – wypełnianie ich przez działalność sędziego
art. 1 szwajcarskiego k.c. upoważniał sędziego, w razie zaistnienia luk w prawie, do wydania orzeczenia, na podstawie reguł,
które by sam ustanowił, gdyby był ustawodawcą.
Kodeksy cywilne innych państw
Kodeks Napoleona
a) jako prawo narzucone:
- Belgia, Luksemburg, Nadrenia, Hesja, Sabaudia, Holandia, Monaco i księstwa Bergu
b) jako prawo recypowane:
- Księstwo Warszawskie, Westfalia, Hanower, Badenia, Frankfurt n, Menem, Nassau, Gdańsk itp.
Oparły się na nim kodeksy cywilne:
- 1864 – Rumunii
- 1865 – Włoch
- 1867 – Portugalii
- 1889 – Hiszpanii
Do dzisiaj obowiązuje nadal w Belgii i Luksemburgu.
Wzorowała się na nim większość kodeksów cywilnych A. Południowej (Argentyny, Boliwii, Ekwadoru,
Kolumbii, Paragwaju, Urugwaju, Wenezueli), jak i również kodeks Luizjany z 1825r. oraz Quebecu z
1866r.
Poza krajami romańskimi jego oddziaływanie można dostrzec w kodeksach:
- 1827r. – Gracja
- Egipt i Persja
- byłe kolonie francuskie w Afryce Północnej (Maroko, Tunezja), Bliski Wschodzie (Syria, Liban), jak
również w dawnych Indochinach.
BGB
Wzorował się na nim ZGB, a następnie kodeks grecki z 1940r. oraz włoski z 1942r. Do kręgu kodeksów powstałych pod jego
wpływem zaliczamy kodeksy: Japonii (1898), Brazylii (1916), Meksyku (1920), Peru (1936), Tajlandii (1925), Chin (1929)
itd.
ZGB
W całości recypowany przez Turcję (1927r.)
Wzorowały się na nim: projekty prawa zobowiązaniowego powstałe w II RP (1933), Włoszech oraz nowelizacja ABGB w
zakresie prawa spadkowego i hipotecznego.
Źródła prawa prywatnego w Anglii
- 1890r. – ustawy o spółkach zwykłych (Partnership)
- 1892r. – ustawa wekslowa i czekowa (Bills of Exchange Act)
- 1893r. – ustawa o sprzedaży (Tales of Goods Act) – najważniejsza, projekt przygotował Mackenzie Chalmers; 1892r. –
rozszerzony
na teren Szkocji
- 1895r. – ustawa o zarządzie powierniczym (Trustee Act)
Źródła prawa prywatnego w USA
Pierwotnym źródłem amerykańskiego prawa prywatnego było angielskie common law. Stanowiło ono element stały, lecz w
USA znany głównie z 4-tomowych Komentarzy – W. Blackstone’a.
- 1808r. – kodeks cywilny Luizjany, oparty na Kodeksie Napoleona
- projekt D.D. Fielda – Kalifornia, Montana i obie Dakoty
- 1860r. – kodeks cywilny stanu Georgia
- 1932r. – Restatment of Contracts
- 1952r. – Kodeks handlowy
Kodeks francuski (1807)
Kodyfikację prawa handlowego zapoczątkowano we Francji, opierając się na wcześniejszych ordonansach Colberta o handlu
lądowym (1673) i handlu morskim (1681).
Komisję kodyfikacyjną powołał Napoleon już w roku 1801. Kodeks handlowy (Code de Commerce) ogłoszono w 1807r. z
mocą obowiązującą od 1 stycznia 1808r.
Całość składała się z 648 artykułów podzielonych na 4 księgi, traktujące o: prawie handlowym i wekslowym (I), prawie
morskim (II), prawie upadłościowym (III) oraz jurysdykcji i organizacji sądów handlowych (IV).
Podstawą ujęcia materiału prawnego były kryterium przedmiotowe (obiektywne), którego centralną kategorią były
czynności handlowe (actes de commerce).
Formalnie we Francji kodeks obowiązuje do dzisisj.
Ulegał licznym nowelizacjom (ok. 700). Najważniejsze zmiany:
- 1838r. – prawo upadłościowe
- 1893, 1903r. – spółki firmowe, akcyjne, komandytowe
- 1865, 1874r. – prawo czekowe
- 1889r. – prawo o likwidacji sądowej
Obowiązywał przez dziesiątki lat w Belgii, Holandii, Luksemburgu, Szwajcarii itd. Wzorowało się na nim wiele kodeksów
późniejszych: Hiszpanii (1829, 1906), Portugalii (1833), Japonii (1899), jak również większość państw Ameryki Południowej,
za pośrednictwem kodeksów hiszpańskiego i portugalskiego (Argentyna, Boliwia, Brazylia, Chile, Kolumbia itd.)
-----------------------------------------------------------Kodeksy niemieckie (1861, 1897)---------------------------------------------------W państwach niemieckich pod koniec XVIII w. tylko Prusy miały uregulowane prawo handlowe (ok. 2 tys. przepisów
Landrechtu z 1794r.)
- 1834r. – powstaje Związek Celny
- 1847r. - ogólnoniemieckie prawo wekslowe; uzupełnione w 1863r. tzw. nowelami norymberskimi
- 1848r. – pierwsza komisja mająca na celu opracowanie projektu kodeksu handlowego – projekt odrzucony
- 1856r. – druga komisja: - przedstawia w 1861r. projekt kodeksu handlowego, który wkrótce uzyskał moc obowiązującą.
Składał
się z 5 ksiąg, zawierających 811 artykułów. Nie był jednak pełną regulacją obrotu handlowego, gdyż nie zawierał
prawa
upadłościowego i sądownictwa handlowego.
W przyszłości posłużył jako wzór dla kodeksów handlowych: Austrii (1861), Węgier (1876), Włoch (1882), Rumunii (1887)
oraz prawa zobowiązań Szwajcarii (1881).
Kodeks oparto na systemie mieszanym. Wychodził zasadniczo z pojęcia kupca, traktując przepisy prawa handlowego jako
normy stanu kupieckiego (system subiektywny tzw. podmiotowy). Jednocześnie, w ślad za prawem francuskim, przyjmował
istnienie pewnych czynności prawnych uznawanych za handlowe, niezależnie od tego, kto ich dokonywał (system
obiektywny tzw. przedmiotowy).
- 1870 i 1884r. – nowelizacja prawa akcyjnego
- 1892r. – nowelizacja prawa o spółkach z ograniczoną odpowiedzialnością
- 1894r. – wydano ustawę o znakach towarowych
- 1896r. – wydano ustawę o przewozach lądowych i nieuczciwej konkurencji, jak również nowe prawo
giełdowe
Druga połowa XIXw. – przejście II Rzeszy z kapitalizmu wolnokonkurencyjnego do monopolistycznego:
- 10.5.1897r. – kodeks handlowy (Handelsgesetzbuch, HGB), z mocą obowiązującą od 1.1.1900r.
28 artykułów wprowadzających i 905 zasadniczych; całość podzielona na 4 księgi normujące: stan kupiecki (I), spółki
handlowe i ciche (II), czynności handlowe (III), handel morski (IV).
Oparty wyłącznie na kryterium podmiotowym
- 1898r. – prawo o dobrowolnym sądownictwie
- 1898r. – ustawa o sądach kupieckich
- 1898r. – nowa ustawa upadłościowa
- 1908r. – prawo czekowe
- 1908r. – prawo ubezpieczeniowe
HGB obowiązuje do dzisiaj na terenie RFN – dodano piątą księgę (o księgach handlowych).
----------------------------------------------Kodeks zobowiązań Szwajcarii (1881, 1911, 1936)------------------------------------------- 1881r. – kodeks zobowiązań – w 1911r. przeredagowany i włączony do ZGB
Całość składa się z 5 ksiąg, traktujących o: postępowaniu ogólnym (I), stosunkach umownych (II),
spółkach handlowych (III), rejestrze handlowym (IV), papierach wartościowych (V).
Jego zasadniczej nowelizacji dokonano w 1936r., stąd mówi się o prawie zobowiązaniowym 1911/1936.
--------------------------------------------------------Kodeks handlowy Włoch (1882)--------------------------------------------------------
1882r. – pierwszy kodeks handlowy; wzorowany na prawie francuskim i niemieckim (z pierwszego przejął podział na 4 księgi,
z drugiego rozszerzył część traktującą o spółkach handlowych.
Obowiązywał do 1942r.
- 1942r. – dekret Wiktora Emanuela o nowym kodeksie cywilnym, zawierającym prawo handlowe, oprócz morskiego (Codice
della
navigazione)
W konsekwencji prawodawstwo włoskie opowiedziało się za koncepcją jedności prawa prywatnego (cywilnego i hanldowego)
---------------------------------------------------------Źródła prawa handlowego w Anglii-------------------------------------------------Akty nawigacyjne – 1651, 1660, 1663, 1672, 1696
Ostatni był systematycznie rozbudowywany – wydano do niego aż 140 rozporządzeń wykonawczych, zwłaszcza w latach
1822, 1823, 1825.
- 1892r. – ustawa wekslowa
- 1894r. – ustawa o handlu i marynarce
----------------------------------------Źródła prawa handlowego w Stanach Zjednoczonych--------------------------------------------Prawodawstwo antymonopolowe:
- 1890r. – Sherman Act – uznał za nielegalne umowy, kombinacje lub konspiracje ograniczające swobodę handlu
- 1914r. – Clayton Act – pozbawił charakteru prawnego wszelkiego rodzaju czynności lub organizacje prawne zmierzające do
zmonopolizowania handlu między stanami
- 1914r. – Federal Trade Commision Act – zaskarżalność nieuczciwych metod konkurencji
- 1936r. – Robinson-Patman Act – uznał za bezprawną dyskryminację cenową
Prawo papierów wartościowych:
- 1933r. – Securites Act
- 1934r. – Securites Exchange Act
Ograniczyły nadużycia w obrocie papierami wartościowymi
Zasady wewnętrznych transakcji handlowych:
- 1890r. – Sherman Antitrust Act
- 1914r. – Clayton Act
- 1914r. – Federal Trade Commision Act
1952r. – Uniform Commercial Act – jednolity kodeks handlowy (prawo wewnętrzne i zewnętrzne)
ROZDZIAŁ IX. PRAWO KARNE
Myśl karnistyczna XVIII-XX w.
I. Humanizm prawniczy XVIII w. Przedstawiciele i postulaty
Humanitaryzm narodził się na początku XVIII w. Zrodził go protest przeciwko okrutnemu systemowi prawa karnego opartego
na Carolinie.
Niemcy
Christian Thomasius – ojciec Oświecenie niemieckiego, ucieleśniał kierunek praktyczny na uniwersytecie w Halle.
Francja
Encyklopedyści – Monteskiusz; J.B. Brissot de Warwille; J.P. Marat; Wolter
Włochy
Kajetan Filangieri – Nauka prawodawstwa
Cesaro Beccari(1738-1794) – Dei delitti e delle pene (O przestępstwach i karach)
K.F. Hommel – lipski uczony
J. Sonnenfels – wiedeński uczony
J. Soden, H.E. Globig, J.G. Huster
Kara miała być określona ustawowo – nulle poena sine lege.
Ścisłe określenie przez prawo, jaki czy uważa się za zabroniony – nullum crimen sine lege
Podział przestępstw według Monteskiusza:
- naruszające prawa religii
- naruszające dobre obyczaje
- naruszające spokój publiczny
- naruszające bezpieczeństwo jednostek
Podział przestępstw według Filangieri:
- przeciwko życiu
- przeciwko honorowi
- przeciwko własności
- przeciwko wolności osobistej
- przeciwko swobodom obywatelskim
II. Szkoła klasyczna w Niemczech (początek XIX w.)
Immanuel Kant (1724-1804)
- filozofię prawa karnego oparł na rygorystycznej nauce o moralności
- imperatyw kategoryczny – koncepcje wolności woli, prawa i kary
- za przestępstwo uznał każdy czyn, będący niemoralnym oraz szkodliwym dla przyjętych przez społeczeństwo zasad
prawnych; konsekwencją jego popełnienia musiała być kara – odwet moralny
Georg Hegl (1770-1831)
- system filozofii prawa zbudował na bazie metody dialektycznej, która umożliwiła mu zbudowanie triady:
1. prawo – urzeczywistnienie rozumnej idei woli
2. przestępstwo – zaprzeczenie rozumnej idei woli
3. kara – odwet dialektyczny
Kontynuatorzy: J. Abegg, K. Jarcke, A. Berner
Anzelm Feuerbach (1775-1833) – twórca Kodeksu Bawarskiego z 1813r.
- kara – odwet psychologiczny
Kontynuatorzy: L. Almendingen, A. Bauer, Ch. Martin
Przedstawiciel szkoły klasycznej opierali się całkowicie na metodzie formalno-dogamtyczej.
Podstawowe cechy szkoły klasycznej:
- legalizm represji karnej
[wynikał z realizacji zasady nullum crimen, nulla poena sine lege]
- postawa indeterministyczna
- nadanie centralnego znaczenia teorii poczytania (imputacji)
[przypisanie danego czynu określonemu sprawcy, co decydowało i jego winie i odpowiedzialności karne[
- dwutorowość nauki o winie oraz koncepcja celowej i proporcjonalnej do przestępstwa kary  zastąpiona później, pod
wpływem heglizmu, teorią odpłaty
[podział na dolus i culpa; teorie kary podzielono na: - absolutne (bezwzględne) – opierające karę na jej słuszności (meritum)
- względne (relatywne) – opierające karę na jej użyteczności (utilitas)
- mieszane (koalicyjne) – skrajne elementy obu poprzednich
Szkoła klasyczna była odzwierciedleniem liberalno-indywidualistycznych tendencji w prawoznawstwie
niemieckim.
III. Kierunki pozytywistyczne (schyłek XIX w.)
Pozytywizm normatywny
Kontynuował metodę szkoły klasycznej. Jego prekursorem był Edmund Binding, twórca „teorii norm”, zaś kontynuatorem
Ernst Biling, twórca teorii o „istocie czynu”.
Cechował go formalizm ustawodawstwa z pominięciem innych czynników.
Pozytywizm naturalistyczny wykształcił na swym gruncie kilka szkół;
a) szkoła antropologiczna
Założycielem był Cezary Lombroso (1836-1909), psychiatra włoski – Człowiek-zbrodniarz
Popełnione przestępstwo należy uznać za stan naturalny i pierwotny ludzkości, hamowany jedynie rozwojem cywilizacji i
kultury.
Kontynuatorzy: Enrico Ferri, Rafael Garofalo
b) szkoła socjologiczna
Krytyka szkoły antropologicznej. Założycielem był Franciszek Liszt, przedstawicielami: A. Prins w
Belgii, Van Hammel w Holandii czy J.F. Fojnicki w Rosji.
- kompromis między kierunkiem klasycznym a antropologicznym
- uznanie przestępstwa za zjawisko społeczne
- Liszt podzielił przestępców na przypadkowych i chronicznych
- wyodrębnienie się polityki kryminalnej (zainicjował Liszt)
- Międzynarodowy Związek Kryminalistyczny (1889r)
c) szkoła socjalistyczna
- reprezentowali ją głównie socjaldemokraci niemieccy, upatrujący przestępczości w całokształcie kapitalistycznych
stosunków społeczno-gospodarczych
IV. Nauka prawa karnego w XX w.
Dogmatyka – system prawa karnego
Kryminologia – przestępczość
[socjologia kryminalna, biologia kryminalna, penologia]
ROZDZIAŁ X. POSTĘPOWANIE CYWILNE
1.
Źródła prawa
I. Kodyfikacja procesu cywilnego w Austrii
- 1781r. – Powszechna ordynacja sądowa (Allgemeine Gerichtsordnung)
Powstała za panowania Józefa II; normowała postępowania sądowa w sprawach spornych
- grudzień 1796r. – Powszechna ustawa sądowa dla Galicji Zachodniej
Poszerzona wersja Powszechnej ordynacji sądowej; od 1807r. obowiązywała w Galicji Wschodniej, a później w kilku krajach
południowowłoskich (Wenecji, Tyrolu, Istrii, Dalmacji, Trieście itd.). Została wzbogacona o przepisy dotyczące:
postępowania upadłościowego, wekslowego, górniczego i wojskowego oraz nowe postanowienia dotyczące terminów
sądowych.
Procedura austriacka opierała się na zasadach:
- dyspozycyjności
- kontradyktoryjności
- pisemności
- formalizmy procesowego i dowodowego
- ewentualności (przezorności)
Pewne odmienności od procesu powszechnego wykazywały procesy: w sprawach drobnych (ustny i sumaryczny(, posesoryjny,
w sprawach małżeńskich, między panami a poddanymi oraz przed sądami szczególnymi (wekslowymi, górniczymi i
wojskowymi)
Zasady powszechnego procesu cywilnego obowiązywały w Austrii do 1873r. Generalną reformę austriackiej procedury
cywilnej zapoczątkowano dopiero w 1893r., wnosząc do parlamentu projekty 4 ustaw regulujących:
- organizację sądów
- zasady jurysdykcji
- procedurę cywilną
- postępowanie egzekucyjne
Głównym ich autorem był Franz Klein.
- 1895r. – uchwalono wraz z nową organizacją sądów procedurę cywilną
- 1896r. – uchwalono ordynację egzekucyjną
Nowa procedura cywilna, zwana często Kleinowską, całkowicie przebudowała dotychczasowy austriacki proces cywilny.
Oparto go na zasadach:
- dyspozycyjności
- ustności (pisemność stosowano tylko w przypadkach przewidzianych ustawą)
- swobodnej oceny dowodów przez sędziego
- jawności
- instrukcyjności
Przepisy procedury cywilnej pozostały w Austrii bez większych zmian do 1914.
II. Kodyfikacja procesu cywilnego w Prusach i II Rzeszy
- 1793r. – Powszechna ordynacja sądowa dla państw pruskich (Allgemeine Gerichtsordnung)
Ujednolicona procedura cywilna. W 1815r. ogłoszono jej uzupełnienie, zaś w 1833r. uregulowano procesy: mandatowy,
sumaryczny, i „bagatelny”. Natomiast ustawą z 1846r. zmieniono pozycję sędziego w postępowaniu.
Procedura pruska dzieliła proces na dwa stadia: rozpoznawcze i wyrokujące.
Środki dowodowe: samoprzyznanie się, dokumenty, zeznania świadków, przysięga strony, oględziny i opinie rzeczoznawców.
Reforma z lat 1833 i 1846 podzieliła procesy na: skrócone (skrócony proces zwyczajny, postępowanie przed sądem
jednoosobowym, proces o zniewagi i mandatowy) i szczególne (postępowanie upadłościowe, w sprawach z prawa
małżeńskiego i opiekuńczego, o uznanie za marnotrawcę).
- 1877r. – nowy kodeks cywilny wraz z nową organizacją sądownictwa oraz nową ordynacją upadłościowa. Wszystkie te akty
prawne
poddano nowelizacji w 1898r., celem uzgodnienie ich przepisów z BGB.
Nowa procedura został oparta na zasadach:
- dyspozycyjności
- kontradyktoryjności
- ustności
- jawności
- swobodnej ocenie dowodów
III. Kodeks procedury cywilnej Francji z 1806r.
Postępowanie cywilne unormowano po raz pierwszy we Francji postanowieniem ordonansu z 1667r. Na nim też w swych
głównych założeniach oparł się nowy, napoleoński kodeks procedury cywilnej (Code de procedure).
Zawierał w swych postanowieniach szczegółowych wszystkie charakterystyczne cechy nowożytnego procesu cywilnego, m.in.
zasady:
- ustności
- jawności
- kontradyktoryjności
- swobodnej oceny dowodów przez sędziów
- formalizmu procesowego
- dyspozycyjności
Reprezentowały one tendencje liberalne i indywidualistyczne.
Środki procesowe dzielił na zwyczajne i nadzwyczajne.
Obecność pełnomocników procesowych.
IV. Kodyfikacja procesu cywilnego w Rosji
Po raz pierwszy rosyjski proces cywilny skodyfikowano w Zbiorze praw z 1832r. w tomie X części 2. Postępowanie
wzorowane było na powszechnym niemieckim procesie cywilnym, opierając się na zasadach:
- pisemności
- tajności
- legalnej teorii dowodowej, przy czym sądowi przyznano prawo zbierania materiału dowodowego z własnej inicjatywy, co w
sumie nadmiernie przeciągnęło przebieg postępowania. W rezultacie rosyjskie sądownictwo cywilne aż do reform Aleksandra
II było całkowicie niewydolne.
Zmiana nastąpiła w 1846r. kiedy Aleksander II zorganizował strukturę sądownictwa, a wraz z nią wprowadził ustawy
procesowe, które dołączone zostały do Zbioru praw jako tom XVI. Proces cywilny regulowała Ustawa o postępowaniu
sądowym cywilnym (Ustawa ugołownogo sudproizwodstwa). Postępowanie oparte było na zasadach:
- kontradyktoryjności, ale z uwzględnieniem instrukcyjności, w formie możliwości zadawania stronom pytań oraz
wskazywania potrzeby uzupełnienia materiału dowodowego
- ustności, ale w połączenie z pisemnością
- jawności, z możliwością wyłączenie na wniosek stron publiczności
- bezpośredniości przez przeprowadzanie dowodów i przesłuchiwanie świadków na samej rozprawie, a nie za pośrednictwem
sędziego delegowanego (z wyjątkami) czy też swobodnej oceny dowodów, bez pozostałości ustawowej teorii dowodowej.
- 1891r. – postępowanie sumaryczne w sprawach wekslowych i innych zobowiązań pieniężnych oraz w sporach o wydanie
rzeczy oddanej w najem.
- 1912r. – postępowanie nakazowe, polegające na przymusowym wykonaniu pewnych aktów na mocy sądowej klauzuli
egzekucyjnej.
ROZDZIAŁ XI. POSTĘPOWANIE KARNE
Myśl humanitarna i jej postulaty
Generalnym celem programu reform było uczynienie z oskarżonego nie przedmiotu, lecz podmiotu procesu, korzystającego z
przysługujących mu w postępowaniu sądowym praw i gwarancji podmiotowych.
Negatywny stosunek do tortur. Zniesienie tortur:
- Prusy – 1754
- Austria – 1773 – zabroniono rozkładania tortur na kilka dni; 1776 – zakaz całkowity
- Francja – 1880 – zniesiono tortury przedwstępne; 1789 – zakaz całkowity
- Rosja – 1767r. – ograniczenie; 1801r. – zakaz całkowity
- najdłużej tortury stosowano na Sycylii – do 1860r.
Gwarancje osobiste uwięzionych – na wzór przyjętych w Habeas Corpus Act (1679).
Źródła prawa
I. Kodyfikacje procesu karnego w Austrii
Kodyfikację austriackiego procesu karnego zainicjowała Maria Teresa, zamieszczając w Theresianie z 1768, jako część
pierwszą, przepisy proceduralne.
Kolejnej reformy procedury karnej podjął się Józef II, wydając w 1788r. odrębną od wcześniejszego unormowania prawa
karnego materialnego, Powszechną kryminalną ordynację procesową (Allgemeine Criminalgerichtsordnung). Całość licząca
304 paragrafy, podzielona na 22 rozdziały, obejmowała jedynie przepisy dotyczące postępowania w sprawach przestępstw
kryminalnych, rozpoznawanych przez sąd. Natomiast proces w sprawach politycznych (policyjnych), rozstrzyganych przez
organy administracyjno-policyjne, normował wcześniejszy dekret nadworny z 1787r.
Ordynacja z 1788r. utrzymała w pełni proces inkwizycyjny, oparty na zasadach: wszczynania z urzędu, pisemności, tajności,
złączenie funkcji procesowych i pośredniości postępowania.
Kolejną ogólnoaustriacką ustawę karnoprocesową wydano w 1803r. w ramach części II Franciscany, co stanowiło powrót do
ponownego połączenie prawa karnego procesowego z materialnym. Nową procedurę oparto na doświadczeniach zebranych w
trakcie kilkuletniego obowiązywania ustawy karnej zachodniogalicyjskiej z 1796r., będącej podstawą rozwiązań przyjętych we
Franciscanie.
Wykształcono zasadę swobodnej oceny dowodów przez sąd, zezwalając na uznanie winy oskarżonego na podstawie
„prawnego przekonania”, opierającego się na istnieniu określonych reguł dowodowych nie wymagających przyznania się
oskarżonego. Zniesiono podział na inkwizycję generalną i specjalną.
- 1850r. – nowa procedura karna będąca spuścizną Wiosny Ludów; całkowite odejście od procesu inkwizycyjnego; zasady:
ustności, jawności, skargowości oraz orzekania wyroków z udziałem ławy przysięgłych w sprawach o najcięższe zbrodnie oraz
przestępstwa polityczne i prasowe.
Jej byt nie był jednak długi, gdyż po stłumieniu rewolucji, w okresie neoabsolutyzmu, wszedł w 1853r. w życie nowy kodeks
postępowania karnego, powracający do zasad z 1803r.
- 1873r. – nowa procedura karna autorstwa Juliusza Glasera (karnista, prof. Uniwersytetu wiedeńskiego, późniejszy minister
sprawiedliwości) składała się z 494 paragrafów; całość wzorowana była na kodeksie z 1850r. i pośrednio na prawie francuskim
z 1808r.; wprowadziła typ procesu mieszanego; do I wojny światowej, nie licząc dwóch nowelizacji z 1912 i 1913r., przepisy
procedury karnej z roku 1873 nie zmieniły się.
II. Kodyfikacje procesu karnego w Prusach i II Rzeszy
W Prusach do początku XIX w. w zakresie procesu karnego obowiązywały przepisy ordynacji z 1717r., włączone następnie do
Landrechtu z 1721r. oraz stosowane prawa partykularne. Ich ujednolicenie nastąpiło w 1805r. wraz z wydaniem Pruskiej
ordynacji kryminalnej (Preussische Criminalordnung) liczącej 638 paragrafów.
Postępowanie karne oparto w niej na zasadach zmodyfikowanego procesu inkwizycyjnego, nawiązującego do powszechnego
niemieckiego procesu karnego. Zniesiono podział toku postępowania na inkwizycję specjalną i generalną. Wprowadzono
podział na: postępowanie sumaryczne (służące wyjaśnieniu sprawy), przesłuchanie na podstawie artykułów dowodowych
(według z góry ułożonych pytań) oraz przesłuchanie ostatecznie. Postępowanie pisemne i tajne.
- 1846r. - przepisy o procesie mieszanym (inkwizycyjno-skargowym)
- 1848r. - ustawa o wolności osobistej (aresztowanie przestępcy tylko złapanego na gorącym uczynku i ustalenie sędziego,
przed
którym winien był stanąć oskarżony; ustawa znosiła sądy wyjątkowe i komisje nadzwyczajne)
- 1849r. – ustawa (zreformowana w 1852r.) wprowadzająca nowy proces karny oparty na procedurze francuskiej z 1808r.
- 1877r. – ustawa o kodeksie postępowania karnego (Strafprozessordnung)
Całość składała się z 506 paragrafów, ułożonych w 7 księgach.
Proces karny został podzielony na trzy stadia: wstępne, przejściowe i główne.
III. Kodyfikacja procesu karnego we Francji
- 1789r. – Deklaracja praw człowieka i obywatela
Kwestii prawa karnego poświęciła dwa artykuły:
- art. 7
- art. 9 – domniemanie niewinności
Od 1789r. Konstytuanta wydała szereg dekretów ingerujących bezpośrednio w przebieg procesu karnego. Rezultatem było:
zniesienie tortur, wprowadzenie częściowej jawności posiedzeń sądowych oraz przyznanie oskarżonemu prawa do obrony
wraz z możliwością wyboru obrońcy.
- 1790r. – restrukturalizacja organizacji francuskiego sądownictwa, oparta na udziale czynnika społecznego w osobach
sędziów
przysięgłych, zasiadających w ławie oskarżającej w liczbie 8, oraz w ławie orzekającej, złożonej z 12 przysięgłych
- 1791r. – kodeks znoszący postanowienie ordonansu z o postępowaniu karnym z 1670r.; proces karny oparty na zasadach:
ustności,
jawności, skargowości i swobodnej ocenie dowodów przez sędziego
- 1795r. – kolejny kodeks, zawierający głównie przepisy proceduralne
- 1808r. – napoleoński kodeks postępowania karnego (Code d’instruction criminelle)
Całość składała się z 643 artykułów, ujętych w 2 księgach. Pierwsza regulowała kwestie dotyczące dochodzenie wstępnego,
zaś druda normowała sprawy wyrokowania i wymierzania kar. Postępowanie karne podzielone zostało w nim na dwie fazy:
wstępną i główną. Pojawia się funkcja prokuratora jako oskarżyciela publicznego.
IV. Kodyfikacje procesu karnego w Rosji
- 1802r. – Aleksander I znosi tortury
- 1832r. – Zbiór praw – tom XV, część II - pierwsza kodyfikacja rosyjskiego procesu
Generalną zasadą było ściganie przestępstw z urzędu. Rozprawa głównie odbywała się na zasadach: tajności, pisemności i
legalnej teorii dowodowej.
- 1864r. – ustawa (Aleksandra II) regulująca postępowanie karne; składała się ze wstępu oraz 3 ksiąg, licząc w całości 2012
artykułów. Zniesienie procesu inkwizycyjnego i zastąpienie go mieszanym.
Mikołaj II:
- 1905r. – ukaz o nadzwyczajnych środkach ochrony kolei żelaznych
- 1906r. – ukaz o sądach wojenno-polowych
V. Kodeksy postępowania karnego w innych państwach
Większość wzorowana na kodeksie napoleońskim lub przejęte w całości z małymi zmianami językowymi:
- do 1814r. w Luksemburgu i Nadrenii
- 1808 – 1884r. – kanton genewski
- 1831r. – Belgia
- 1873r. – Monako
W prawie wszystkich krajach forma mieszana procesu wyparła proces inkwizycyjny:
- 1845r. – Dania
- 1850r. – większość kantonów szwajcarskich
- 1864r. – Rumunia
- 1865r. – Włochy
- 1887r. – Norwegia