wypalenie zawodowe nauczycieli

Specjalny Ośrodek SzkolnoWychowawczy w Zagorzycach.
Dn. 02.10. 2009r
TEMAT: SYNDROM WYPALENIA ZAWODOWEGO U
NAUCZYCIELI.
Wypalenie, czasami nazywane też syndromem wyczerpania, w ostatnich latach stało
się popularnym pojęciem wśród osób zawodowo trudniących się udzielaniem pomocy.
Zjawisko to zauważono u osób pracujących w zawodach, które można określić jako
„społeczne i usługowe zarazem”, takich jak: nauczyciel, wychowawca, lekarz, pielęgniarka,
pracownik socjalny, terapeuta, ksiądz , psycholog i podobne. Jest ono jednocześnie
rozpatrywane w kontekście zawodowym i z tego powodu nosi nazwę wypalenia
zawodowego.
Jak wykazują liczne badania, osoby pracujące w zawodzie nauczyciela w szczególności
narażone są na ryzyko tzw. wypalenia zawodowego. Od nauczyciela oczekuje się nie tylko
wiedzy i umiejętności przekazywania jej oraz egzekwowania, ale także nawiązania kontaktu z
uczniami, zachęcania ich do pracy, dawania dobrego przykładu, porozumiewania się z
rodzicami, przełożonymi i gronem nauczycielskim. Sytuacja taka bez wątpienia wpływa na
wszechobecność stresu w szkole, stresu, który jest tym silniejszy im słabej oczekiwania i
wymagania równoważne są z możliwościami i warunkami. Stresu, który przeżywają na równi
nauczyciele, nauczyciele-wychowawcy i dyrektorzy. Czynnikiem kluczowym dla rozwoju
wypalenia są niepowodzenia w zmaganiu się ze stresem i obciążeniami emocjonalnymi
wykonywanego zawodu.
Zespół wypalenia zawodowego zawiera trzy istotne symptomy: nazywane często przez
badaczy tego problemu stopniami wypalenia:
-
Wyczerpanie emocjonalne i psychofizyczne manifestujące się lękiem, napięciem,
zniechęceniem, poczuciem krzywdy, bezsennością, stanami depresyjnymi i poczuciem
fizycznego zmęczenia.
-
Depersonalizacja czyli stawanie się obojętnym w reagowaniu na uczniów, do
klasycznych technik depersonalizacyjnych stosowanych przez nauczycieli należą:
etykietowanie uczniów, uprzedmiotawianie ich, stereotypizacja. W sferze zachowań
objawia się to skracaniem czasu na bliski kontakt, niechęcią do zajęć pozalekcyjnych,
stosowaniem kartkówek zamiast dyskusji, rzadkimi kontaktami z rodzicami,
obwinianiem uczniów, stosowaniem kar i zachowaniami cynicznymi.
1
-
Poczucie obniżenia osobistej adekwatności prowadzi to do obniżenia lub utraty
satysfakcji i zaangażowania zawodowego, pojawia się rozczarowanie i poczucie klęski
oraz obwinianie siebie za brak umiejętności doboru właściwych metod pracy.
Zawodowe wypalenie jest swego rodzaju procesem, który można przedstawić za
pomocą następujących po sobie etapów czy stadiów, wyróżnionych ze względu na stopień
wyrządzonej szkody:
-
pierwszy stopień jest swego rodzaju stadium ostrzegawczym, w którym pojawiają się
nie ustępujące objawy przeziębienia, ból głowy, bezsenność, uczucie irytacji: powrót
do właściwego funkcjonowania z tego stadium nie jest bardzo trudny, często
wystarczy krótki wypoczynek, hobby, okresowe zmniejszenie obciążenia pracą.
-
Drugi stopień pojawia się wtedy, gdy syndrom jest bardziej stały i trwa dłużej, a
charakterystyczne objawy to wybuchy irytacji, pogardliwe odnoszenie się do innych,
gorsze wykonywanie zadań: interwencja wymaga teraz dłuższego wypoczynku niż
tylko weekend- konieczne może być wzięcie urlopu-oraz wyraźnego zainteresowania
się czymś innym niż pracą: pomocny może być też udział również innych osób ale
raczej przyjaciół niż profesjonalistów.
-
Trzeci stopień występuje wtedy, gdy syndrom staje się chroniczny, rozwijają się
objawy fizyczne, psychiczne i psychosomatyczne –jest to charakterystyczne dla
zespołu wypalenia zawodowego: jego objawy nie są związane jedynie z psychiczną
sferą funkcjonowania człowieka, zagrożone są nie tylko procesy emocjonalne,
poznawcze czy struktury osobowości, objawy zespołu pojawiają się także w sferze
somatyki, dotykają fizycznego funkcjonowania jednostki: typowe objawy tego
stadium to wrzody żołądka, nadciśnienie, napady depresji, uczucie osamotnienia oraz
pojawianie się kryzysów, obok tych związanych z pracą ( np. rodzinne, małżeńskie,
przyjacielskie) co powoduje, że oprócz osoby dotkniętej wypalaniem cierpią również
członkowie rodziny, przyjaciele, współpracownicy: interwencja na tym etapie
najczęściej wymaga kontaktu z profesjonalistą ( lekarzem, psychologiem, terapeutą)
choć nie zawsze jest on pomocny: krańcowe wypalenie się, prowadzące w niektórych
przypadkach do poważnej depresji, może pociągać za sobą konieczność zmiany pracy.
Symptomy wypalenia się:
Istnieje wiele objawów i sygnałów, które wspólnie tworzą syndrom wypalenia się.
1. Wyczerpanie fizyczne- chroniczne zmęczenie bez widocznej przyczyny : widoczna
może być utrata wagi i apetytu;
2
2. bezsenność;
3. napięcie mięśniowe- różne bóle bez wyraźnej przyczyny;
4. migrenowe bóle głowy;
5. zmartwienie- zaabsorbowanie pracą i uczniami;
6. poczucie winy za wyniki swojej pracy- obwinianie siebie za stresujący charakter
pracy;
7. zawalenie pracą- niemożność poradzenia sobie z ilością pracy i spokojnego
przemyślenia jej jakości;
8. oskarżania innych za niepowodzenia- niezależnie od tego czy niepowodzenie jest
prawdziwe wini się za nie wszystkich – system, uczniów, dyrektora, rodziców;
9. niecierpliwość i wybuchy irytacji;
10. nie przyswajanie nowych idei- postawa typu „wszystko już było i okazało się
bezsensowne”;
11. uzależnienie-
przyjmowanie
nadmiernych
ilości
środków
uspakajających,
przeciwbólowych, alkoholu, nikotyny;
12. cynizm;
Przyczyny wypalenia zawodowego:
Wypalenie wynika z niewłaściwych reakcji na stres w pracy i braku odpowiedniego
podejścia do wewnętrznych i zewnętrznych napięć z nią związanych. Tendencje do
wypalenia tkwią w negatywnych wyobrażeniach o sobie i autodestrukcyjnych postawach.
Oto kilka z nich:
-
Kompulsywne dążenie do osiągnięć.
Są ludzie, których poczucie własnej wartości zależy tyko i wyłącznie od tego, co osiągną.
Inaczej czują się nic nie warci. Wypoczynek jest dla nich marnotrawieniem czasu. Wiele
od siebie oczekują i jakby ciągle nie mogą siebie dogonić.
-
Nadmierny samokrytycyzm.
Osoby z nadmiernym samokrytycyzmem nie mają żadnego poczucia rytmu- pracują do
całkowitego wyczerpania, by udowodnić wszystkim że są dobrzy. Są dla siebie bezlitośni,
nie potrafią się zatrzymać by cieszyć się owocami swojej pracy, ponieważ te nie są nigdy
wystarczająco dobre.
-
Postawa „Gosi- Samosi”.
Charakterystyczne jest dla niej przekonanie, ze tylko ona może zrobić to dobrze. Nie
może na nikogo liczyć ani na nikim polegać.
-
Naprawiacz świata.
3
Jest to postawa dość powszechna w profesjach związanych z pomaganiem, w których
służba zdrowia i poświęcenie są wbudowane w pracę. Prawdziwy altruizm i troska o ludzi
są wspaniałą rzeczą. Trzeba jednak pamiętać o swoich ludzkich ograniczeniach. Nie
można pomóc wszystkim i uratować każdego. Zatracanie się w pracy prowadzi tylko do
wyczerpania.
Sposoby przezwyciężania stresu.
Radzenie sobie ze stresem to specjalna mobilizacja organizmu oznaczająca świadome i
nieświadome działanie w celu zapobiegania , ograniczenia , lub wyeliminowania wpływu
stresów oraz tolerowania ich efektów. Możliwość radzenia sobie ze stresem jest sprawą
indywidualną każdego z nas.
Michele Haney w książce „Twój stres” podaje 6 podstawowych elementów istotnych w
radzeniu sobie ze stresem:
1. Pozytywne nastawienie – najważniejsze znaczenie dla skutecznego radzenia sobie ze
stresem ma nasz umysł i to , jakie mamy przekonania.
2. Relaksacja i oddychanie- relaksacja połączona z rytmicznym oddychaniem szybko
uspokaja i odświeża.
3. Zdrowe nawyki żywieniowe- istotą jest poznanie i zrozumienie postawy racjonalnego
odżywiania.
4. Aktywność fizyczna- znalezienie dla siebie odpowiednich form aktywności fizycznej i
systematyczne ich podejmowanie pomaga w uwalnianiu się od stresu fizycznego i
psychicznego.
5. Gospodarowanie czasem- panowanie nad czasem zapobiega temu, by brak czasu
zawładnął nami i sprawił, ze czujemy się zestresowani.
6. Asertywność- pomaga panować nam nad życiem, unikać stresu negatywnego, a także
nie wywoływać go u innych.
opracowała: Michta Jolanta
Bibliografia:
1. :” Pomaganie męczy- wypalenie w pracy zawodowej” przekład K. Pietruszewski z F. Jorg; Gdańsk 2000
2. „ Wypalenie zawodowe- przyczyny, mechanizmy, zapobieganie” H. Sęk Warszawa 2000
3. „ Twój stres” E. Boenisch, C. Michele Haney Gdańskie Wyd. Psychologiczne, Gdańsk 2002
4