Kolekcja akt dotycząca Polaków z terenu Litwy w latach 1941

Wanda Krystyna Roman
KOLEKCJA AKT DOTYCZĄCA DEPORTACJI POLAKÓW
Z TERENÓW LITWY W LATACH 1941—1952 W ZBIORACH
CENTRALNEGO ARCHIWUM WOJSKOWEGO
Tajny protokół do paktu o nieagresji między Niemcami a ZSRR z dnia
23.08.1939 roku rozgraniczał strefy wpływów tych państw, ich granicą miała być
północna granica Litwy — z pozostawieniem Litwy w strefie zainteresowań
niemieckich. W tajnym protokole podpisanym między tymi państwami przy okazji
zawarcia układu „o granicy i przyjaźni” w dniu 28.09.1939 roku, postanowione
zostało, że Litwa znajdzie się w sowieckiej strefie wpływów. Już od końca września
we wszystkich trzech państwach bałtyckich organizowano sowieckie bazy wojskowe.
Według niektórych historyków, okupowana od 17 września 1939 roku przez
Sowietów, Wileńszczyzna została obiecana Litwinom w zamian za zgodę na
stacjonowanie na Litwie wojsk sowieckich.
Dopóki jednak to nie nastąpiło, na okupowanych terenach władzę sprawowało
NKWD, dokonując masowych aresztowań, szczególnie wśród ludności polskiej —
przede wszystkim działaczy państwowych i społecznych, lekarzy, prawników,
urzędników. Przekazanie Wilna i Wileńszczyzny Litwie odbyło się w dniu 26.10.1939
roku.
Wynik ultimatum postawionego Litwie przez ZSRR dnia 14.06.1940 roku
spowodował całkowite zajęcie Litwy przez wojska sowieckie i stopniowe
przekształcenie w republikę sowiecką. Ostatecznie 3.08.1940 roku włączono Litwę do
ZSRR, co pociągnęło za sobą nie tylko zmiany prawno-ustrojowe, ale także liczne
represje, przede wszystkim w stosunku do przedstawicieli litewskich władz
państwowych i samorządowych, w następnej zaś kolejności przystąpiono do
„oczyszczania” terytorium Litwy z tzw. elementów antysowieckich.
Już jesienią 1940 roku rozpoczęto przygotowania do przeprowadzenia — na
terenach Litewskiej SRS — masowej deportacji „wrogów narodu”1, do których
zaliczono przede wszystkim inteligencję (polską oraz litewską — która nie podjęła
współpracy z Sowietami): naukowców, nauczycieli, oficerów, a ponadto m.in. b.
żołnierzy polskich, b. ochotników z armii antybolszewickiej z okresu rosyjskiej wojny
domowej, obywateli państw obcych, osoby utrzymujące kontakty z zagranicą,
uciekinierów z Polski (tych było na Litwie kilkadziesiąt tysięcy), byłych urzędników
ministerialnych, arystokratów, kupców, ziemian, właścicieli hoteli i restauracji.
Instrukcję o sposobie przeprowadzenia operacji wysiedlenia elementu
antysowieckiego z Litwy, Łotwy i Estonii podpisał zastępca ludowego komisarza
bezpieczeństwa państwowego Związku Sowieckiego Iwan Sierow 12 czerwca 1941
roku2. W 7 punktach szczegółowo nakreślono plan przeprowadzenia tej operacji, którą
uznano za zadanie o dużym znaczeniu politycznym. Jej powodzenie zależało od tego,
na ile powiatowe „trójki” i sztaby operacyjne potrafią działać dokładnie zgodnie z
planem oraz przewidzieć ewentualne trudności. Zalecano, aby operacje prowadzić bez
rozgłosu i paniki, nie dopuścić do ekscesów nie tylko ze strony wysiedlanych, ale
również ze strony znacznej części miejscowej ludności wrogo ustosunkowanej do
władzy sowieckiej3.
Na „trójki” powiatowe nałożono obowiązek prowadzenia instruktaży dla grup
operacyjnych, które miały odbywać się w maksymalnie krótkim terminie przed
operacją — tak, aby pozostał tylko czas, który był niezbędny na przejazd na miejsce
operacji. Również „trójki” miały zapewnić transport dla grup operacyjnych w
1
Podobne akcje przeprowadzono w 1940 roku na wschodnich terenach polskich przyłączonych do
ZSRR w 1939 roku, zwanych Zachodnią Ukrainą i Zachodnią Białorusią, Pierwsza deportacja 10 lutego 1940
roku objęła ok. 220.000 osób; druga — 13 kwietnia 1940 roku — ponad 320.000 osób; trzecia w okresie
czerwiec — lipiec 1940 roku — ok. 240.000 osób. Por. m.in.: J. S i e d l e c k i, Losy Polaków w ZSRR w
latach 1939—1986, Londyn 1987; A. G ł o w a c k i, Sowieci wobec Polaków na ziemiach wschodnich II
Rzeczypospolitej 1939—1941, Łódź 1998.
2
CAW, KAAL, VIII.807.24.1, k. 1—10.
3
Tamże, s. 1.
porozumieniu z miejscowymi kierownikami organizacji partyjnych. Podkreślone
zostało, że miejscowych urzędników partyjnych należy uświadamiać, że wysiedlani są
wrogami narodu sowieckiego, można z ich strony spodziewać się nawet ataku
zbrojnego.
Odpowiednio wcześniej miały być przygotowane akta — teczki dla
deportowanych,
poblankietów
którymi
do
posługiwały
wypełniania,
się
obecność
grupy
operacyjne.
transportu.
Starszy
„Trójka”
grupy
powiatowa
powiadamiała starszego grupy operacyjnej, gdzie mieszkają wysiedlane rodziny i
wskazywała odpowiednie drogi transportu — do danej miejscowości i do najbliższej
stacji kolejowej. Wszyscy członkowie grup operacyjnych winni posiadać broń w
pełnej gotowości bojowej i zapas amunicji.
Po przybyciu na miejsce wysiedlania grupy kontaktowały się (przy
zachowaniu niezbędnej konspiracji) z miejscowymi władzami: przewodniczącym,
sekretarzem lub członkami rad wiejskich w celu ustalenia miejsca zamieszkania
wysiedlanych rodzin4. Do obowiązku przedstawiciela władzy miejscowej należało
wykonanie spisu pozostawionego mienia.
Operacja miała być rozpoczęta o świecie. Po wejściu do mieszkania, całą
rodzinę zbierano w jednym pomieszczeniu, sprawdzano wszystkie osoby z posiadaną
lista i polecano oddać broń. W zależności od tego, czy broń zostanie zdana czy nie,
dokonuje się rewizji osobistej wysiedlanych i rewizji całego pomieszczenia, w celu
odnalezienia broni. Jeśli podczas rewizji zostanie znaleziona broń w niedużej ilości,
zabiera ją grupa operacyjna, rozdzieliwszy między sobą5.
Na osoby nieobecne, ukrywające się przed wysiedleniem lub chore
sporządzano oddzielny wykaz. Po rewizji wysiedlanych należy poinformować, że na
mocy decyzji rządu zostaną deportowani do innych obwodów Związku Sowieckiego.
Wysiedlanym zezwolono na zabranie ze sobą rzeczy domowego użytku o
wadze do 100 kilogramów. Jeżeli rodzina miała być wysiedlona na tereny wiejskie
zezwolono na zabranie drobnych narzędzi gospodarskich.
Do wyjaśnienia należało zatrzymywać wszystkie osoby, które przypadkiem
4
5
Tamże, s. 4.
Tamże.
znajdowały się lub weszły do domu rodziny wysiedlanej. W wypadku nie otwarcia
dobrowolnie drzwi, należało je wyłamać. Przewóz wysiedlanej rodziny do punktu
zbornego przy stacji kolejowej miał odbywać się w ciągu dnia, nie dłużej niż w ciągu
dwóch godzin.
Istotną kwestią do załatwienia podczas wysiedlania było oddzielenie głowy,
rodziny od reszty: ponieważ duża liczba wysiedlanych powinna być aresztowana i
umieszczona w obozach specjalnych, a ich rodziny należy wywieźć do miejsc
specjalnego osiedlenia w odległych obwodach, dlatego jest konieczne, aby operację
zatrzymania tak wysiedlanych członków rodzin Jak i głowy rodziny przeprowadzić
jednocześnie nie informując ich o rozdzieleniu i głowy rodziny przeprowadzić
jednocześnie nie informując ich o rozdzieleniu ... Przewóz jednej rodziny na stacją
kolejową odbywa się na jednej furmance i dopiero na stacji głowę rodziny umieścić
oddzielnie, w wagonie przeznaczonym specjalnie dla głów rodzin6.
Wiosną
1941
roku
powołano
sztab
pod
przewodnictwem
majora
bezpieczeństwa państwowego P. Bykowa, który miał nadzorować przebieg deportacji
oraz zakończono zestawienie list osób podlegających wywózce. Notatka zastępcy
naczelnika 2 oddziału NKGB LSRS lejtn. Miedwiediewa sporządzona na dzień 11
czerwca
1941
roku
podaje
następujące
dane
o
liczbie
zarejestrowanego
antysowieckiego, kryminalnego i społecznie niebezpiecznego elementu (głów rodzin)
podlegającego aresztowaniu i wysiedleniu z Litewskiej SRS: 15.258 osób, w tym 4.052
głowy rodziny po linii NKGB; 4.270 uchodźców polskich oraz 2.724 tzw. elementu
kryminalnego7. Kolejna notatka podaje statystykę tzw. elementu kontrrewolucyjnego i
antysowieckiego w republice litewskiej na dzień 11 czerwca 1941 roku. I tak
aresztowaniu
podlega:
2.311
aktywnych
uczestników
antysowieckich
nacjonalistycznych organizacji białogwardyjskich: 790 b. strażników, żandarmów,
kadrę dowódczą policji i więziennictwa oraz szeregowych policji i więziennictwa, na
których są materiały kompromitujące; 799 b. obszarników, fabrykantów i wyższych
urzędników b. aparatu państwowego; 74 b. oficerów białej armii polskiej, łotewskiej,
litewskiej i estońskiej8.
6
Tamże, k. 8.
Tamże, k. 19.
8
Tamże, k. 20—21.
7
Osoby zaliczone jako głowy rodziny (4.450 osób), po oddzieleniu od
pozostałych, miały być skierowane do obozu w Starobielsku9, deportowani
członkowie rodzin — do Komi ASRR (3.600 osób). Osoby określone jako element
kryminalny znaleźć się miały w Usolłagie, a prostytutki w Kazachskiej SRS. Plan
przedsięwzięć związanych z operacją zalecał przygotowanie obozu starobielskiego dla
wywożonych głów rodzin z Litwy i nie później niż do 15 czerwca wywiezienie
stamtąd 6.000 uchodźców do poprawczych obozów pracy (ITŁ — IsprawitielnoTrudowyje Łagieria). Rozsiedleniem i zatrudnieniem (przemysł leśny, sowchozy i
artele chałupniczo-przemysłowe) zesłańców miały zająć się odpowiednie organy
NKWD i terenowe zarządy NKWD.
16 czerwca na godzinę 18.00 odnotowano zatrzymanie 15.519 osób.
Początek operacji to 14 czerwca, zakończenie — 18 czerwca. W okresie tym z
Litwy wywieziono — według dokumentów sowieckich —17.485 osób, najwięcej z
powiatu wileńskiego (2.085 osób); wśród nich 499 prostytutek i 1.274 tzw. elementu
kryminalnego10. Wśród materiałów statystycznych nie odnaleziono informacji na
temat narodowości osób deportowanych. Wiadomo, że zdecydowaną większość
stanowili Polacy. Polaków wkrótce też objęła amnestia wprowadzona decyzją Rady
Najwyższej ZSRR z 12 sierpnia 1941 roku jako konsekwencja umowy miedzy rządem
polskim w Londynie i rządem sowieckim (umowa Sikorski-Majski).
Wszystkim deportowanym w tym okresie dopiero w 1952 roku zmieniono
kategorię z „zesłańców” na „osadników specjalnych”. W 1953 roku większość z nich
w dalszym ciągu znajdowała się na zesłaniu.
Od sierpnia 1944 roku, kiedy tereny Litwy i Wileńszczyzny stopniowo były
uwalniane spod okupacji hitlerowskiej, kontynuowano zwalczanie „elementu
kontrrewolucyjnego”. Szczególne nasilenie ruchu partyzanckiego — polskiego i
litewskiego w okresie 1944—1945 spowodowało wzmożoną działalność wojsk
NKWD przeciwko niemu i w konsekwencji aresztowania kolejnych tysięcy osób.
9
Plan przedsięwzięć związanych z transportem, rozsiedlaniem i zatrudnieniem kontyngentu
specjalnego wysiedlonego z Litewskiej, Łotewskiej, Estońskiej i Mołdawskiej SRS zatwierdzony przez Ł. Berię
14 czerwca 1941 roku, podpisany przez Kobułowa i Czemyszowa. Lietuvos gvventoju tremimai 1940—1941,
1944—1953 metais, sovietines okupacines valdzios dokukmentuose. Dokumentu rinkynys. pod red. A. T y l a,
Vilnius 1995, s. 180—184.
10
Tamże, k. 27—28.
Jesienią 1944 roku padły pierwsze propozycje represjonowania rodzin
członków zbrojnego podziemia antysowieckiego, wiosną 1945 roku podjęto decyzję w
tej sprawie, a 16 czerwca tego roku Ł. Beria wydał rozporządzenie o przesiedleniu w
północne rejony republiki Komi i do obwodów mołotowskiego i świerdłowskiego
członków rodzin przywódców i aktywnych uczestników „band”. Odpowiedzialnym za
przeprowadzenie operacji był w kwietniu — maju 1945 roku komisarz D. Rodionow,
w lipcu — wrześniu 1945 roku gen. A. Apolonow i gen. B. Kobułow11. Wysiedlono
wówczas około 6.000 osób.
W 1946 roku represje nieco zmalały, na Syberię zesłano około 2.000 osób, ale
w końcu grudnia tego roku MWD ZSRR w kolejnej dyrektywie nakazało wzmożenie
walki z „bandytyzmem”, co znów wiązało się z powołaniem grupy operacyjnej
opracowującej plan następnych deportacji.
Szczyt wywózek z terytoriom Litwy nastąpił w maju 1948 roku. Na podstawie
uchwały Rady Ministrów Związku Sowieckiego nr 417-160/ściśle tajne z 21 lutego
1948 roku podpisanej przez Stalina zdecydowano o wysiedleniu z terenów Litewskiej
SRS 12.000 rodzin bandytów i nacjonalistów oraz tzw. wspólników bandytów
(bandposobników) — czyli kułaków wraz z rodzinami12. 18 maja 1948 roku
przewodniczący Rady Ministrów LSRS M.Gedvilas i sekretarz KC KP (b) Litwy A.
Snieczkus podpisali uchwałę zawierającą plan przedsięwzięć związanych z
wysiedleniem oraz załączoną do niej szczegółową instrukcję13. Operacją o
kryptonimie „Wiosna” kierowali gen. S. Ogolcow, gen. J. Jedunow i gen. W.
Boczków14. Wysiedlanym zezwolono na zabranie rzeczy osobistych, domowych i
zapasu żywności o wadze nie przekraczającej 1.000 kilogramów. Wywieziono wtedy
do Kraju Krasnojarskiego, obwodów: irkuckiego, tomskiego i tiumeńskiego, republiki
Jakuckicj, Komi i Buriat-Mongolskiej 11.233 rodziny liczące 39.482 osoby15.
Rok 1949 to kolejna fala deportacji z Litwy, a także z pozostałych republik
11
Lietuvos gvventoju tremimai 1940—1941, 1944—1953 metais ..., op. cit., s. 126.
Lietuvos gvventoju tremimai 1940—1941, 1944—1953 metais ..., op. cit., s. 307.
13
Lietuvos gvventoju tremimai 1940—1941, 1944—1953 metais ..., op. cit., s. 343—350.
14
Lietuvos gvventoju tremimai 1940—1941, 1944—1953 metais ..., op. cit., s. 126.
15
Meldunek o liczbie rodzin bandytów, wspólników bandytów kułaków i bandytów nacjonalistów
wysiedlonych z LSRS w 1948 roku. 1941—1952 metu lietuvos tremtiniai, t. 1, Vilnius 1993, s. 35—37. Według
innego dokumentu deportowano 12.134 rodziny liczące 48.000 osób. Meldunek do S. Krugłowa z 18.06.1948
roku Lietuvos gvventoju tremimai 1940—1941, 1944—1953 metais ..., op. cit., s. 351—352.
12
nadbałtyckich, szczególnie z terenów wiejskich, co związane było z kolektywizacją
rolnictwa. 29 stycznia 1949 roku Rada Ministrów ZSRS podjęła uchwałę nr 390138/ściśle tajne O wysiedleniu z terytorium Litwy, Łotwy i Estonii kułaków z
rodzinami, rodzin bandytów i nacjonalistów ukrywających się, zabitych podczas starć
zbrojnych i osądzonych, bandytów, którzy się ujawnili, ale w dalszym ciągu prowadzą
swoją działalność oraz ich rodzin, a także rodzin represjonowanych wspólników
bandytów16.
Wysiedlenia
miały
odbywać
się
do
Jakuckiej
ASRS,
Kraju
Krasnojarskiego i Chabarowskiego, obwodu tomskiego, omskiego, nowosybirskiego i
irkuckiego. Wykonawcza uchwała Rady Ministrów Litewskiej SRS nr 176/ściśle tajne
z 19 marca 1949 roku mówiła o wysiedleniu do odległych rejonów ZSRS 6.000 rodzin
kułackich, którym zezwolono na zabranie rzeczy osobistych, drobnych sprzętów
gospodarskich i zapasu żywności o ogólnej wadze do 1.500 kilogramów17.
Z Litwy wywieziono wówczas około 30.000 osób, 6.817 rodzin tzw. kułaków
i 1.948 rodzin tzw. bandytów i nacjonalistów. Wśród deportowanych było 8.357 dzieci
do lat 15. Operację o kryptonimie „Priboj” rozpoczęto w całej republice 25 marca
1949 roku. Operacją kierowali: gen. J. Jedunow i gen. I. Matewosow18. W Wilnie,
Kownie i innych miastach wykonano ją w nocy i zakończono przed godziną 6 rano19.
W całej republice operacja wysiedlania trwała do 29 marca.
O ile deportacje z Łotwy i Estonii na tym się zakończyły, to z Litwy w
dalszym ciągu wywożono na Syberię: w 1950 roku 1.355 osób20, w 1951 — ponad
20.000.
Dokumentacja dotycząca deportacji nie tylko z terenów Litwy, ale i
pozostałych republik ZSRR do początku lat dziewięćdziesiątych nie była dostępna.
Stopniowo zaczęto otwierać archiwa rosyjskie i udostępniać historykom materiały
źródłowe, które wraz z relacjami i dotychczasowymi opracowaniami mogą stanowić
bazę do dalszych badań.
16
Lietuvos gvventoju tremimai 1940—1941, 1944—1953 metais ..., op. cit., s. 480—483.
1941—1952 metu lietuvos tremtiniai ..., op. cit. s. 32.
18
Lietuvos gvventoju tremimai 1940—1941, 1944—1953 metais ..., op. cit., s. 126.
19
Meldunek ministra bezpieczeństwa państwowego LSRS Gorlińskiego i pełnomocnika MOB ZSRS
Jedunowa do ministra bezpieczeństwa państwowego ZSRS gen. W.S. Abakumowa z 31.03.1949 roku. 1941—
1952 metu lietuvos tremtiniai ..., op. cit., s. 27—29.
20
Notatka KC KP LSRS z 12.06.1988 roku o deportacjach z Litwy w latach 1941—1952. Lietuvos
gvventoju tremimai 1940—1941, 1944—1953 metais ..., op. cit., s. 610—612.
17
Materiały archiwalne dotyczące deportacji z terenów Litwy znajdowały się w
archiwum litewskiego Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, które nie udostępniało
swoich zbiorów do badań naukowych. Dopiero w 1996 roku udało się członkom
Wojskowej Komisji Archiwalnej podjąć tam kwerendę źródłową, Natrafiono wtedy na
bardzo bogatą dokumentację dotyczącą tematu deportacji. Była to przede wszystkim
kartoteka i teczki osobowe zesłanych rodzin (nie ułożona alfabetycznie lecz według
numerów teczek i obejmująca nie tylko Polaków), a także liczące wiele tysięcy stron
wykazy imienne osób deportowanych.
Historycy z Litewskiej Akademii Nauk i pracownicy archiwum MSW podjęli
przed kilkoma laty trud sporządzenia jednego, całościowego wykazu osób
deportowanych z Litwy. Wykaz ten powstał na bazie dostępnych w tymże archiwum
materiałów archiwalnych wytworzonych przez NKWD-MWD Litewskiej SRR w
latach 1940—41 i po 1944 roku. Wykaz obejmuje 128.068 nazwisk osób
deportowanych w latach 1941—1952 z terenu Litwy.
Wykaz wykonano w technice komputerowej do użytku wewnętrznego —
przede wszystkim w celu usprawnienia systemu docierania do informacji o pobycie na
zesłaniu konkretnych osób, które zwracają się z prośbą o potwierdzenie tego faktu
(wśród próśb duża ich część to listy z Polski). Wykaz jest podzielony na rejony
(powiaty), z których deportowano, w ramach rejonu istnieje podział alfabetyczny. W
wykazie zawarto następujące informacje: numer teczki spraw, nazwisko, imię, imię
ojca, rok urodzenia, datę deportowania, datę zwolnienia ewentualnie informację o
śmierci, miejsce zamieszkania przed deportacją, kraj lub republikę będącą miejscem
zsyłki oraz rejon i miejscowość.