Miejsce religii w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2

Miejsce religii w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej
z dnia 2 kwietnia 1997 roku
Sławomir Cebula
Konstytucja zajmuje naczelne miejsce w hierarchii aktów normatywnych.
Dzięki temu zawarte w niej normy mają charakter nadrzędny w stosunku do
wszystkich innych regulacji mieszczących się w systemie prawa1. Wynika z tego
również zasada, iż żaden akt prawny niższej rangi nie powinien być sprzeczny z
konstytucją. Ponadto normy zawarte w Konstytucji są wyrazem i jednocześnie
wytyczają kierunki polityki państwa w określonych dziedzinach życia społecznego.
Nie bez znaczenia pozostają zatem przyjęte sposoby zapisu naczelnych zasad, na
których państwo opiera swoją politykę. Dochodzą one do głosu przede wszystkim
wtedy, gdy spotykamy się z działaniami powodującymi ich naruszenie i stają się
podstawą oraz gwarancją przywrócenia porządku zwłaszcza, że zarówno obywatele
jak i wszystkie instytucje publiczne zobligowane są do przestrzegania konstytucji.
Zapisy konstytucji są wyrazem woli ustawodawcy, na którą to wolę wpływ ma
układ sił (i ich jakość) na scenie politycznej w czasie prac konstytucyjnych.
Oczywiście ustawodawca musi brać pod uwagę podstawowe zasady państwa prawa
oraz liczyć się z opinią społeczną, której rola jest częstokroć wzmocniona poprzez
referendum konstytucyjne. Nie wystarczają tu zatem poselskie czy senatorskie
mandaty uprawniające do reprezentacji wyborców.
Wola ustawodawcy poparta referendum konstytucyjnym wyznacza pewien
porządek – którego stróżem powinno stać się państwo. Celowo używam tu słowa
powinno, gdyż samo uchwalenie konstytucji nie wprowadza oczywiście nowego
porządku, lecz jedynie wyznacza jego zasady. Państwo dysponuje odpowiednimi
środkami do zapewnienia tegoż porządku i może ich w mniej lub bardziej
skuteczny sposób używać. I wreszcie, co najważniejsze, obserwując rzeczywiste
przestrzeganie przepisów konstytucyjnych można ocenić skuteczność Państwa,
jako ich gwaranta.
Prace nad obecnie obowiązującą konstytucją rozpoczęły się już w 1989
roku. W świetle zmian ustrojowych nieodzownym stało się przygotowanie i
uchwalenie nowej ustawy zasadniczej. Nikt jednak nie przypuszczał, że prace nad
nią będą trwały aż tak długo. Tym bardziej, że uchwalone na początku lat
1
Przez system prawa rozumiem zbiór aktualnie obowiązujących norm w danym państwie.
Szerzej na temat systemu prawa pisali m.in.: Lang W., Wróblewski J., Zawadzki S.: Teoria
państwa i prawa. Warszawa 1979, s. 349; Nowacki J., Tobor Z.: Wstęp do
prawoznawstwa, Warszawa 1994, s. 94-96.
96
dziewięćdziesiątych: Mała Konstytucja2 i ustawa o trybie przygotowania i
uchwalenia Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej3 wydawały się zapowiedzią
sprawnej i rzetelnej pracy legislacyjnej. Jednakże powołana przez parlament
Komisja Konstytucyjna podjęła prace dopiero w 1994 roku i już wtedy było
wiadomo, że potrwają one kilka lat. Przepisy nowej konstytucji były częstokroć
formułowane tak, by z chwilą ewentualnego wejścia w przyszłości Polski do Unii
Europejskiej nie wymagały zmian.
Sprawy religijne, mimo braku konieczności dostosowywania ich do norm
unijnych4, należały w pracach nad konstytucją od samego początku do grupy
najbardziej spornych. Zapisy dotyczące praw i wolności religijnych konsultowane
były z Episkopatem Polski oraz przedstawicielami innych religii. Bardzo wiele
emocji budził problem modelu powiązania państwo-kościół. Proponowanemu
przez ówczesną koalicję modelowi separacji przeciwstawiał się Episkopat Polski5
oraz część opozycji parlamentarnej. Pierwszy raz w tej sprawie Kościół katolicki
wypowiedział się oficjalnie już w 1990 roku. W wystosowanym do posłów i
senatorów piśmie w sprawie założeń aksjologicznych nowej konstytucji6
kardynałowie, arcybiskupi i biskupi sprzeciwili się formule rozdzielenia państwa
od kościoła proponując zaczerpnięty z konstytucji duszpasterskiej Soboru
Watykańskiego II Gaudium et spes zapis o poszanowaniu suwerenności państwa i
kościoła oraz współdziałaniu dla dobra wszystkich ludzi. Kolejnymi ważnymi
dokumentami były: List Episkopatu Polski w sprawie Konstytucji z dnia 22
października 1994 roku, w którym znalazło się potwierdzenie wcześniejszego
stanowiska Kościoła katolickiego (jednakże tym razem grono adresatów było
znacznie szersze, to znaczy. wierni Kościoła Katolickiego i wszyscy ludzie dobrej
woli) oraz odezwa Rady Stałej Konferencji Episkopatu zatytułowana Biskupi
polscy w sprawie Konstytucji RP. Ta ostatnia wydana została wkrótce po
przedstawieniu przez Komisję Zgromadzenia Narodowego jednolitego projektu
konstytucji. Obrazuje ona najpełniej różnice jakie wystąpiły pomiędzy
przedstawicielami Kościoła katolickiego i parlamentu. Dotyczą one nie tylko
2
Mała Konstytucja czyli Ustawa konstytucyjna z dnia 17 października 1992 r. o wzajemnych
stosunkach między władzą ustawodawczą i wykonawczą Rzeczypospolitej Polskiej oraz o
samorządzie terytorialnym (Dz.U. z dnia 23 listopada 1992 r. Nr 84, poz. 426).
3
Ustawa konstytucyjna z dnia 23 kwietnia 1992 r. o trybie przygotowania i uchwalenia
Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej (Dz.U. Nr 67, poz. 336 z późniejszymi zmianami).
4
W Traktacie amsterdamskm z 1997 roku czytamy: „Unia Europejska przestrzega oraz nie
narusza statusu, jakim cieszą się Kościoły oraz stowarzyszenia i wspólnoty religijne w
Państwach Członkowskich...”.
5
Mowa tu o oficjalnym stanowisku Episkopatu Polski. Nie wszyscy biskupi byli jednak
tego samego zdania. Por. Kościół bez znieczulenia. Z bp Tadeuszem Pieronkiem rozmawia
Marek Zając, Kraków 2004, s. 8.
6
Konferencja Episkopatu Polski, Stanowisko w sprawie założeń aksjologicznych w
sprawie nowej Konstytucji (16 czerwca 1990) [w:] J. Krukowski, Kościół i państwo,
Lublin 2000, s. 350-354.
97
kwestii ściśle związanych z funkcjonowaniem Kościoła w Polsce, ale także
wartości jakich chronić ma konstytucja. Kościół katolicki zdecydowanie
opowiadał się za włączeniem do konstytucji zapisów dotyczących ochrony życia
ludzkiego od momentu poczęcia, uznania małżeństwa za związek mężczyzny i
kobiety, jeśli zaś chodzi o stosunki państwo-kościół opowiadał się za
uwzględnieniem historycznego znaczenia Kościoła katolickiego w życiu narodu.
Konstytucja została uchwalona przez Zgromadzenie Narodowe 2 kwietnia
1997 roku (za uchwaleniem oddanych zostało 451 głosów, przeciw – 40,
wstrzymujących – 6). Pośpiech przy jej uchwalaniu wynikał z dobiegającej końca
kadencji Sejmu i Senatu RP. Partiami, które porozumiały się w celu uchwalenia
konstytucji były: SLD i PSL jako koalicja oraz UW i UP, które dodatkowo
udzieliły
poparcia.
Społeczeństwo
poparło
ustawę
zasadniczą
w przeprowadzonym 25 maja 1997 roku referendum, jednakże przewaga głosów
„za” była niewielka. Podpisana przez prezydenta Aleksandra Kwaśniewskiego
Konstytucja RP obowiązuje od 17 października 1997 roku.
Preambuła
Mimo, że preambuła nie posiada mocy wiążącej, lecz jedynie niewielkie
znaczenie jako deklaracja określająca ogólny kierunek polityki przyjęty przez
twórców konstytucji – dyskusje nad treściami religijnymi, które miały się w niej
znaleźć były od samego początku niezwykle burzliwe. Z powodu przeciągających
się sporów prace nad nią odłożono na sam koniec. W efekcie zredagowano ją w
pośpiechu, a zawarte kompromisy wpłynęły raczej ujemnie na jej ostateczną
treść. Zawiera ona wprawdzie aż trzy ustępy o treści religijnej – jednak żadna ze
stron nie jest z nich zadowolona.
...my, Naród Polski – wszyscy obywatele Rzeczypospolitej,
zarówno wierzący w Boga będącego źródłem prawdy, sprawiedliwości,
dobra i piękna,
jak i nie podzielający tej wiary, a te uniwersalne wartości wywodzący z
innych źródeł...
Zestawienie wyrażeń my, Naród Polski i wszyscy obywatele
Rzeczypospolitej w preambule konstytucji ma na celu z jednej strony podkreślenie
całego bogactwa, jakie kryje się pod pojęciem narodu, a z drugiej – zwrócenie
uwagi na członków mniejszości narodowych mieszkających na terytorium
Rzeczypospolitej i posiadających obywatelstwo polskie. Zapis ten odnosi się
pośrednio także do wyznawców innych religii, których krajem pochodzenia nie
jest Polska, mimo, że są i czują się obywatelami Rzeczypospolitej. Dlatego
wprowadzanie takiego podziału wywołało w niektórych środowiskach
mniejszościowych poczucie wyobcowania i kategoryzacji.
98
Z kolejnym podziałem społeczeństwa spotykamy się w następnym ustępie,
gdzie ustawodawca wyróżnia wierzących w Boga i nie podzielających tej wiary.
Tym razem w pierwszej z wymienionych grup mieszczą się wyznawcy różnych
wyznań, łącznie z katolikami – co niewątpliwie jest zabiegiem trafnym, ale tylko
ze względu na to, że nie faworyzuje żadnej religii. Kontrowersje budzi natomiast
zamknięta lista uniwersalnych wartości, których źródłem jest Bóg. Są nimi
według konstytucji: prawda, sprawiedliwość, dobro i piękno. Należy dodać, że
zarówno przedstawiciele Kościoła katolickiego, jak i innych wyznań nie
sugerowały tego typu zapisu i jest on jedynie inwencją grupy posłów. Mimo
pojawiających się wypowiedzi teologów katolickich, że Bóg jest przede
wszystkim źródłem miłości – lista wartości pozostała niezmieniona. Wydaje się,
że najlepszym rozwiązaniem byłoby nie podawanie wcale wartości, których
źródłem jest Bóg, gdyż kwestie te wydają się wykraczać poza kompetencje władz
świeckich i przynależą raczej do teologii poszczególnych religii. Obok Boga, jako
źródła wspomnianych wartości ustawodawca odwołuje się także do bliżej
nieokreślonych innych źródeł, z których to niewierzący w Boga czerpać mają te
same wartości. Zapis tego typu wprowadza dodatkowe zamieszanie wynikające z
niejasności terminologicznych.
Kolejnym niefortunnym sformułowaniem preambuły jest zapis o
odpowiedzialności przed Bogiem lub przed własnym sumieniem7. Zastosowanie
słowa lub jako alternatywy nierozłącznej nie wydaje się tu konieczne, zwłaszcza, że
model taki nie przyjął się powszechnie w języku polskim. Istnieje zatem
niebezpieczeństwo opacznego rozumienia niniejszego zapisu: można zeń bowiem
wnioskować, że odpowiedzialność przed Bogiem wyklucza odpowiedzialność
przed własnym sumieniem – a co za tym idzie, że osoby religijne odpowiadają
tylko przed Bogiem, a nie czują się już odpowiedzialne przed własnym sumieniem.
Trafniejsze sformułowania spotykamy w konstytucjach naszych sąsiadów:
w niemieckiej znajdujemy zapis o odpowiedzialności przed Bogiem i przed ludźmi,
a w ukraińskiej, która jest w tej kwestii najbardziej zbliżona do polskiej – czytamy
o odpowiedzialności przed Bogiem, przed własnym sumieniem.
Niemniej burzliwe dyskusje towarzyszyły formułowaniu preambuły
Konstytucji europejskiej8. Valery Giscard d’Estaing przedstawił projekt, w
którym nie znalazło się odwołanie do Boga. Konstytucja odwołuje się jedynie do
kulturowego, religijnego humanistycznego dziedzictwa Europy. Przygotowywany
projekt był krytykowany przez Stolicę Apostolską, która sugerowała, że powinien
on zawierać Invocatio Dei oraz odniesienie do chrześcijańskich korzeni Europy.
7
„...pragnąc na zawsze zagwarantować prawa obywatelskie, a działaniu instytucji publicznych
zapewnić rzetelność i sprawność, w poczuciu odpowiedzialności przed Bogiem lub przed
własnym sumieniem, ustanawiamy Konstytucję Rzeczypospolitej Polskiej..”.
8
Por. Traktat ustanawiający Konstytucję dla Europy, Dziennik Urzędowy Unii
Europejskiej, C 310, Tom 47, 16 grudnia 2004.
99
Zapisy Konstytucji RP z 2 kwietnia 1997 roku gwarantujące prawa i
wolności religijne podzielić można na dwie zasadnicze grupy. Pierwsza, do której
zaliczamy artykuły 25 i 53, zawiera ogólne normy prawa wyznaniowego9 sensu
stricto; druga, obejmująca artykuły: 30, 48, 54, 57, 58, 70 i 85 to bardziej
szczegółowe regulacje skupiające się na różnych dziedzinach życia społecznego,
również w kontekście przynależności religijnej.
Najważniejsze zasady polityki wyznaniowej RP, będące podstawą
działania państwa w tym zakresie, stanowią zapisy artykułów 25 i 53. Są one
wynikiem długotrwałej debaty wokół problemu modelu państwa w kontekście
stosunku do Kościoła katolickiego i innych związków wyznaniowych. Głównymi
stronami sporu, jak już wcześniej wspomniano, były: z jednej strony Episkopat
Polski, który sugerował zrezygnowanie z formuły rozdziału Kościoła
katolickiego od państwa; z drugiej zaś większość parlamentarna sejmu II kadencji
opowiadająca się za zdecydowanym rozdziałem kościoła od państwa. Przyjęte w
efekcie rozwiązanie stanowi kompromis pomiędzy tymi dwoma modelami.
Można je nazwać separacją przyjazną z zachowaniem relacji instytucjonalnych.
Artykuł 25 konstytucji reguluje przede wszystkim relacje państwo-kościół
(związek wyznaniowy); jednakże uznać należy, że trzy pierwsze ustępy tego
artykułu odnoszą się także do poszczególnych jednostek będących wyznawcami
określonej religii – dlatego warto zwrócić również na nie uwagę w tym
kontekście. Z kolei art. 53 bezpośrednio odnosi się już do praw i wolności
religijnych gwarantowanych przez państwo10.
9
Prawo wyznaniowe rozumieć tu można jako „kompleks norm wydanych lub uznanych
przez państwo, określających sytuacje jednostki ze względu na jej wyznanie, regulujących
stosunek państwa do związków wyznaniowych oraz reglamentujących różnorodne
przejawy ich działalności”, M. Pietrzak, Prawo wyznaniowe, Warszawa 1999, s. 14.
10
Art. 53.
„1. Każdemu zapewnia się wolność sumienia i religii.
2.Wolność religii obejmuje wolność wyznawania lub przyjmowania religii według
własnego wyboru oraz uzewnętrzniania indywidualnie lub z innymi, publicznie lub
prywatnie, swojej religii przez uprawianie kultu, modlitwę, uczestniczenie w obrzędach,
praktykowanie i nauczanie. Wolność religii obejmuje także posiadanie świątyń i innych
miejsc kultu w zależności od potrzeb ludzi wierzących oraz prawo osób do korzystania z
pomocy religijnej tam gdzie się znajdują.
3. Rodzice maja prawo do zapewnienia dzieciom wychowania i nauczania moralnego i
religijnego zgodnie ze swoimi przekonaniami [...].
4. Religia kościoła lub innego związku wyznaniowego o uregulowanej sytuacji prawnej
może być przedmiotem nauczania w szkole, przy czym nie może być naruszona wolność
sumienia i religii innych osób.
5. Wolność uzewnętrzniania religii może być ograniczona jedynie w drodze ustawy i tylko
wtedy, gdy jest to konieczne do ochrony bezpieczeństwa państwa, porządku publicznego,
zdrowia moralności lub wolności i praw innych osób.
6. Nikt nie może być zmuszany do uczestniczenia ani do nieuczestniczenia w praktykach religijnych”.
100
Równouprawnienie wszystkich kościołów i związków wyznaniowych
Konstytucja nakłada na wszystkie organy państwowe obowiązek
równego traktowania wszystkich legalnie działających kościołów i związków
wyznaniowych11 bez względu na ich charakter czy liczbę wyznawców.
Podobny zapis znajdujemy w Konstytucji marcowej, z tą jednak różnicą, że
obecnie nie zdecydowano się na obowiązujący w okresie międzywojennym
zapis mówiący, że: Wyznanie rzymsko-katolickie, będące religją przeważającej
większości narodu, zajmuje w Państwie naczelne stanowisko wśród
równouprawnionych wyznań12 (art. 114 Konstytucji marcowej). Brak
podobnego zapisu w obowiązującej konstytucji jest uznawany za porażkę
Kościoła katolickiego, który posiada w Polsce największą liczbę wyznawców i
najmocniej zakorzeniony jest w tradycji narodowej.
Równe traktowanie wszystkich kościołów i związków wyznaniowych
wynika z nadrzędnej zasady wolności każdego człowieka ujętej w art. 31
Konstytucji. Przez równouprawnienie wszystkich związków wyznaniowych, w
zgodzie ze wspomnianym artykułem 31, rozumie się zatem równe traktowanie
jednostki bez względu na przynależność wyznaniową. Warto jeszcze dodać, że
równouprawnienie, o który mówi art. 25 ust. 1 konstytucji dotyczy tylko
kościołów i związków wyznaniowych działających legalnie13.
Bezstronność władz publicznych RP w sprawach religijnych
Bezstronność władz publicznych dotyczy nie tylko przekonań religijnych,
ale również światopoglądowych i filozoficznych. Państwo ma obowiązek
zapewnienia swobody ich wyrażania w życiu społecznym. Zapis art. 25 ust. 2
wywoływał liczne spory podczas prac nad konstytucją. Jego obecny kształt jest
rezultatem kompromisu. Zastąpił on proponowaną formułę rozdziału kościoła od
państwa znaną z poprzedniej Konstytucji z 22 lipca 1952 roku („Kościół jest
oddzielony od państwa. Zasady stosunku państwa do kościoła oraz sytuację prawną
i majątkową związków wyznaniowych określają ustawy” – art. 82 ust. 2
Konstytucji z 22 lipca 1952 r.). Według Episkopatu Polski pojęcie bezstronności
jest bardziej trafne od pojęcia neutralności, które to pojęcie kojarzyć się może z
7. Nikt nie może być obowiązany przez organy władzy publicznej do ujawnienia swojego
światopoglądu, przekonań religijnych lub wyznania.
11
Używanie przez ustawodawcę dwóch określeń, tzn. kościół oraz związek wyznaniowy
interpretowane jest w następujący sposób: Termin kościół odnosi się do chrześcijańskich
wspólnot religijnych, natomiast związek wyznaniowy do wszystkich pozostałych.
12
Konstytucja z 24 kwietnia 1935 r. utrzymała ten zapis bez zmian.
13
Zgodnie z art. 30 ustawy o gwarancjach wolności sumienia i wyznania z dnia 17 maja
1989 roku wszystkie nowo powstające kościoły i związki wyznaniowe wpisywane są do
rejestru prowadzonego przez MSWiA.
101
eliminowaniem wszelkich (nie tylko chrześcijańskich) pierwiastków religijnych z
różnych dziedzin życia społecznego. Niekiedy bezstronność utożsamiana jest z
neutralnością otwartą, która polegać ma na braku ingerencji władz w sprawy
wewnętrzne kościołów i związków wyznaniowych oraz ich wyznawców, lecz nie
należy jej rozumieć jako eliminowanie zjawisk religijnych z życia społecznego.
„Jest to raczej odcięcie się od modelu państwa wyznaniowego w wersji
tradycyjnej, czyli zamkniętej, jak również od modelu państwa ideologicznego..”14.
Koncepcje neutralności zamkniętej, polegające na eliminowaniu z życia
publicznego symboli i zjawisk religijnych zderzają się zawsze z problemem
uniwersalnych wartości zakorzenionych w tradycjach religijnych, gdzie niekiedy
nie sposób rozdzielić czynników religijnych od etycznych czy narodowych.
Zasady poszanowania autonomii i niezależności oraz współdziałania
dla dobra człowieka i dobra wspólnego
Zapisy zawarte w art. 25 ust. 3 wyraźnie nawiązują do art. 1 Konkordatu
zawartego między Stolicą Apostolską i Rzecząpospolitą Polską podpisanego 28
lipca 1993 roku15 Autonomie państwa i kościoła (związku wyznaniowego)
odznaczają się odrębnymi wartościami, normami prawnymi, etycznymi,
zwyczajami, itp. – które to wartości czy normy niejednokrotnie się zazębiają, ale
mimo to funkcjonują czy też są stosowane oddzielnie. Rzecz jasna w rozumieniu
tego przepisu autonomia nie jest nadawana kościołowi (związkowi wyznaniowemu)
przez państwo, lecz polega na uszanowaniu jego odrębności. Pojęcie autonomii
ściśle wiąże z niezależnością jako możnością samodzielnego decydowania o
sprawach wewnętrznych bez ingerencji z zewnątrz. Granicami autonomii i
niezależności, która w państwie demokratycznym nie może być nieograniczona,
jest wskazane w drugiej części przepisu: dobro człowieka, a więc dobro
jednostkowe oraz dobro wspólne. Co więcej, państwo i kościół (związek
wyznaniowy) zobowiązują się do współdziałania dla dobra jednostki i
społeczeństwa. Współdziałanie to polegać ma nie tylko na prowadzeniu akcji
humanitarnych czy ochronie dzieł sztuki, ale również i przede wszystkim na
respektowaniu skutków działań i czynności prawnych opartych na prawie jednej i
drugiej strony. Nie sposób również pominąć istotnego faktu wspólnej edukacji
prowadzonej zarówno przez państwo, jak i kościoły i związki wyznaniowe.
14
Krukowski J., Polskie prawo wyznaniowe, PWN, Warszawa 2000, s. 61.
Konkordat wszedł w życie dnia 25 kwietnia 1998 r. po wymianie dokumentów
ratyfikacyjnych, która nastąpiła w Watykanie dnia 25 marca 1998 r.
15
102
Stosunki między Rzeczpospolitą Polską a kościołami i związkami
wyznaniowymi
Podstawą do nawiązania stosunków pomiędzy Rzeczpospolitą Polską a
kościołami lub związkami wyznaniowymi są: umowa międzynarodowa zwana
konkordatem w przypadku Kościoła katolickiego oraz ustawy uchwalone na
podstawie porozumień zawartych pomiędzy Rządem Rzeczypospolitej Polskiej a
przedstawicielami kościołów (związków wyznaniowych) – w pozostałych
przypadkach. Rozwiązanie takie znajdujemy w art. 25 ust. 4 i 5 konstytucji.
Konkordat między Stolicą Apostolską a Rzecząpospolitą Polską został
podpisany dnia 28 lipca 1993 roku. Jako, że umowy międzynarodowe zajmują w
hierarchii aktów prawnych drugie po konstytucji miejsce – po wejściu w życie
Konkordatu (1998 r.) zmian wymagały niektóre ustawy (m.in. Kodeks rodzinny i
opiekuńczy, Kodeks postępowania cywilnego, Prawo o aktach stanu cywilnego,
ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej).
Wiele jednak ustaw do dziś nie zostało dostosowanych do nowej Konstytucji.
Sytuację prawną pozostałych kościołów i związków wyznaniowych,
a w szczególności ich wzajemne stosunki z państwem regulują ustawy. Można je
podzielić na dwie zasadnicze grupy, tzn.: ustawy regulujące stosunki z
indywidualnie określonym kościołem oraz ustawy regulujące stosunki z grupą
kościołów lub związków wyznaniowych. Oprócz wymienionych, wyróżnić
można jeszcze jeden sposób zalegalizowania działalności związku wyznaniowego
poprzez wpis do rejestru. Stanowi on pierwszy krok ku późniejszym staraniom o
zawarcie bardziej wiążących umów.
Wolność sumienia i religii
Wolność sumienia i religii (wyznania) reguluje art. 53 Konstytucji.
Stanowi ona jedną z najważniejszych, a zarazem i podstawowych wolności
gwarantowanych przez ustawę zasadniczą. Przysługuje ona, zgodnie z zapisem
ust. 1, każdemu człowiekowi. Pojęcie człowiek zastąpiło tu termin obywatel, który
kładł przede wszystkim nacisk na przywiązanie jednostki do państwa.
Niewątpliwie pojęcie człowiek jest szersze i wskazuje na niezależność
oraz wolność jednostki. Dodatkowo art. 30 Konstytucji zapewnia ochronę tejże
wolności oraz praw człowieka i obywatela przez władze publiczne. W kolejnych
ustępach art. 53 ustawodawca wyróżnia z ogółu podmiotów do których
adresowany jest przepis: rodziców i dzieci (ust. 3) oraz kościół lub inny związek
wyznaniowy (ust. 4). I tak: rodzice mają prawo wychować swoje dzieci zgodnie z
103
własnymi przekonaniami16, zaś legalnie działający kościół lub związek
wyznaniowy ma prawo do nauczania własnej religii w szkołach.
Wolność sumienia nie jest pojęciem zdefiniowanym przez ustawodawcę,
gdyż dotyczy ono wewnętrznej postawy człowieka. Każda jednostka może
dokonywać wyborów moralnych zgodnie z uznawanymi przez siebie wartościami.
Wolność sumienia gwarantuje jednostce niezależność w uzewnętrznianiu własnych
przekonań, które nie muszą być wyznawane przez innych. Nieco szerszy charakter
ma zasada wolności religii. Gwarantuje ona „wolność wyznawania lub
przyjmowania religii według własnego wyboru oraz uzewnętrzniania indywidualnie
lub z innymi” (art. 53 ust. 2). Ustawodawca szczegółowo wylicza formy
uzewnętrzniania religijności, którymi są: a) uprawianie kultu, b) modlitwa, c)
uczestniczenie w obrzędach, d) praktykowanie, e) nauczanie, f) posiadanie świątyń
i innych miejsc kultu oraz g) korzystanie z pomocy religijnej.
Należy przypuszczać, że katalog form uzewnętrzniania religijności z jakim
mamy do czynienia w art. 53 ust. 2 nie jest pełny i ustawodawca zwraca w nim
jedynie uwagę na najbardziej popularne formy. Brak zwrotu w szczególności,
który by wskazywał na otwarty katalog form uzewnętrzniania religijności jest
jednak poważnym niedopatrzeniem. Znacznie lepsze rozwiązanie przyjęto w
Ustawie o gwarancjach wolności sumienia i wyznania z 1989 roku.
Pojęcie uprawiania kultu wymienione jako pierwsze w katalogu form
uzewnętrzniania religijności jest wyraźnie najszersze i mieszczą się w nim
kolejne z wymienionych form, jak modlitwa, uczestniczenie w obrzędach,
praktykowanie, a nawet korzystanie z pomocy religijnej. Nieład ten łagodzą
nieco regulacje wspomnianej Ustawy o gwarancjach wolności sumienia i
wyznania, mimo, że ustawa ta wprowadza pewne rozbieżności terminologiczne
wynikające z niedostosowanie jej do konstytucji.
Nie jest jasne dlaczego ustawodawca wprowadził do konstytucji termin
wolność religii w miejsce stosowanego do tej pory pojęcia wolności wyznania.
Zgodnie z zapisem art. 53 ust. 6, wolność religii nie polega jedynie na swobodzie
uczestniczenia w praktykach religijnych, ale także na nie zmuszaniu do
uczestniczenia w tych praktykach. Jest to zatem zarówno wolność do religii, jak i
od religii. Ponadto, idąc dalej, ustawodawca zapewnia ochronę informacji o
przekonaniach jednostki wprowadzając zapis: „nikt nie może być zobowiązany
przez organy władzy publicznej do ujawniania swojego światopoglądu,
przekonań religijnych lub wyznania” (art. 53 ust. 7). Granicami wolności
religijnej pozostają jedynie zagrożenie albo naruszenie innych wartości jak:
bezpieczeństwo państwa, porządek publiczny, zdrowie moralne lub wolności i
prawa innych osób (art. 53 ust. 5).
16
Krytycznie w stosunku do tego zapisu wypowiada się M. Pietrzak wskazując na po
pierwsze: brak regulacji w przypadku konfliktu pomiędzy rodzicami w sprawie
wychowania religijnego dziecka; po drugie: konflikt pomiędzy ust. 3 i ust. 6. Por. M.
Pietrzak, Prawo wyznaniowe, Warszawa 1999.
104
Podsumowanie
Zapisy konstytucji odnoszące się do religii pozostawiają wiele do życzenia.
Zawierane kompromisy z jednej strony i pośpiech – z drugiej, częstokroć
przyczyniały się do tworzenia nowatorskich, ale leżących poza realiami
społecznymi i światopoglądowymi rozwiązań. Zbytnie wchodzenie w szczegóły
wprowadziło szereg niedoskonałości, które uwydatnił jeszcze fakt niedostosowania
do konstytucji wielu regulacji niższej rangi. Co więcej, sama konstytucja zawiera
nieścisłości terminologiczne operując raz pojęciem wolności sumienia i religii (art.
53), a innym razem wolności sumienia i wyznania (art. 48). Ustawodawca nie
wykorzystał ponadto bardziej dopracowanych regulacji Ustawy o gwarancjach
wolności sumienia i wyznania, które były znakomitym punktem wyjścia do prac
nad prawami i wolnościami religijnymi w konstytucji. Mimo wielu nieścisłości
Konstytucja RP promuje powszechnie przyjęte w cywilizowanym świecie prawa i
wolności religijne. Państwu pozostaje jedynie stać na ich straży.
Bibliografia
Dudek D., Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Wybór Źródeł, Lublin 1995.
Gastler J., Witkowski Z., Kompendium wiedzy o Unii Europejskiej, Toruń 1999.
Karta Praw podstawowych Unii Europejskkiej (Draft charter of fundamental
rights of The European Union), Przepisy przyjęte w czasie 28 i 34 posiedzenia
Konwentu w Brukseli wdniach 5 i 16 maja 2000 roku.
Konkordat między Stolicą Apostolską i Rzecząpospolitą Polską podpisany w
Warszawie dnia 28 lipca 1993 r. (Dz.U. Nr 51, poz. 318).
Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz.U. Nr 78, poz. 483).
Kościół bez znieczulenia. Z bp Tadeuszem Pieronkiem rozmawia Marek Zając,
Kraków 2004.
Krukowski J., Kościół i państwo, Lublin 2000.
Krukowski J., Polskie prawo wyznaniowe, Warszawa 2000.
Lang W., Wróblewski J., Zawadzki S.: Teoria państwa i prawa, Warszawa 1979.
Misztal H. (red.), Prawo wyznaniowe, Lublin 2000.
Nowacki J., Tobor Z.: Wstęp do prawoznawstwa, Warszawa 1994.
Pietrzak M., Prawo wyznaniowe, Warszawa 1999.
Sobór Watykański II. Konstytucje, dekrety, deklaracje, Poznań 1968.
Traktat ustanawiający Konstytucję dla Europy, Dziennik Urzędowy Unii
Europejskiej, C 310, Tom 47, 16 grudnia 2004.
Uruszczak W., Prawo wyznaniowe, Kraków 1997
Ustawa z 17 maja 1989 r. o gwarancjach sumienia i wyznania (Dz.U. Nr 29, poz.
155 z późniejszymi zmianami).
105
Ustawa konstytucyjna z dnia 17 października 1992 r. o wzajemnych stosunkach
między władzą ustawodawczą i wykonawczą Rzeczypospolitej Polskiej oraz o
samorządzie terytorialnym (Dz.U. z dnia 23 listopada 1992 r. Nr 84, poz. 426).
Ustawa konstytucyjna z dnia 23 kwietnia 1992 r. o trybie przygotowania i
uchwalenia Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej (Dz.U. Nr 67, poz. 336 z
późniejszymi zmianami).
Ustawa z 17 marca 1921 r. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U. RP Nr
44, poz.267).
Summary
The Place of Religion in the Constitution of the Republic of Poland from 2nd
April 1997
After the transformation of the political system, the legislative authority was
faced with one of the most important tasks - the preparation of a new constitution,
which, as the main normative act, is to lay out the political directions of the State in
the specific domains of social life. Therefore constitutional recordings referring to
religion are the foundations for functioning of the church and worship institutions in
the State. The adopted solutions are the result of a range of compromises between
the position of various parliament parties and the position of the Catholic Church as
well as other churches. The leading oponents were: on the one hand the Polish
Episcopate that suggested abandoning of the process of separating the Catholic
Church from the State; and on the other, the left parliament majority of the Sejm
(judicial lower house) of II cadency, which supported a definite separation of the
Church and State. As a result, the accepted solution is the compromise between
those two models. It can be called a friendly separation preserving the institutional
relationships. The regulations concerning the rights and freedom of religions are not
free from certain mistakes and inaccuracies. The Constitution of the Polish Republic
is one that promotes generally acceptable principles concerning religion in the
contemporary world, and in the wider perspective - the human rights. The State is
there just to observe these principles.
Sławomir Cebula, dr., Instytut Religioznawstwa, Uniwersytet Jagielloński;
e-mail: [email protected].
Absolwent prawa (Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej) i religioznawstwa
(Uniwersytet Jagielloński). Doktorant na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu
Jagiellońskiego. W pracy doktorskiej zajął się problemem praw i wolności
religijnych we współczesnej Polsce. Zainteresowania naukowe: socjologia religii,
prawo wyznaniowe, politologia religii, symbolika, etnologia. Współpracuje
z Wyższą Szkołą Organizacji Turystyki w Warszawie. Działalność na rzecz
zbliżenia Łemków i Polaków (rewitalizacja połemkowskiej wioski Jawornik,
współpraca ze Stowarzyszeniem Animatorów Ruchu Folkowego).
106