Czynniki warunkujące rozwój chorób zakaźnych

Czynniki warunkujące rozwój
chorób zakaźnych
Jerzy Kita
Wydział Medycyny Weterynaryjnej AR
Wrocław
Powstanie i rozwój zarazy warunkują
3 czynniki:
1. Obecność zarazka
2. Czynnik ułatwiający kontakt zarazka (mikro) ze zwierzęciem
(makro), czyli przenoszenie i rozprzestrzenianie (ekspozycja).
3. Obecność zwierząt wrażliwych.
• Powszechnie określa się te czynniki obrazowo:
- nasienie
- siewca
- gleba
• Epizootia będzie się rozwijać tylko w przypadku istnienia
wszystkich wymienionych czynników.
• Brak jednego z nich przerywa łańcuch epizootyczny
Czynniki warunkujące rozwój
chorób zakaźnych
• Czynniki te określa się jako pierwszorzędne lub zasadnicze.
• Podlegają one wpływom środowiska zewnętrznego, które
określa się jako drugorzędne.
• Co należy rozumieć przez czynniki środowiskowe?
Współistnienie mikroorganizmów
i makroorganizmów.
• Saprofity - to drobnoustroje żyjące kosztem materii martwej.
• Komensale - to drobnoustroje żyjące na organizmach roślin i
zwierząt lub w nich, ale pozostają wobec nich obojętne
(np. włoskowiec różycy, laseczki tężca).
• Biocenoza - jako ochrona siebie i potomstwa, łączenie się w
zespoły.
• Symbioza - w ramach zespołu są organizmy ściśle współżyjące
ze sobą, uzależnione od siebie i odnoszące korzyści. Przykłady:
bakterie zielonego glonu i grzyba stanowiące porosty na
skałach. Bakterie przyswajają azot z powietrza i przetwarzają w
związki azotowe potrzebne bakteriom, glonom i grzybom.
Glon asymiluje dwutlenek węgla i syntetyzuje węglowodany dla
całej kolonii. Grzyb utrzymuje wilgoć i dostarcza sole.
Współistnienie mikroorganizmów
i makroorganizmów.
• Pasożytnictwo - jeden gatunek wykorzystuje drugi. Pobyt w
organizmie lub na powierzchni, odżywianie się kosztem
organizmu żywiciela. W przyrodzie jest dość powszechne.
- Salmonella - siedliskiem jest przewód pokarmowy.
Załamanie bariery obronnej jelit ułatwia wnikanie do krwi.
Rozwinęła się u nich warunkowa zdolność chorobotwórcza.
- Pasterele bytują często na błonach śluzowych dróg oddechowych
zwierząt: w 80% u bydła zdrowego, 50% u zdrowych owiec i kóz,
czasem nawet do 90%.
- Pełne pasożytnictwo to wirusy i laseczka wąglika.
Współistnienie mikroorganizmów
i makroorganizmów.
• Zdolność bytowania drobnoustrojów chorobotwórczych poza
organizmem żywym. Przykłady:
- laseczka wąglika, dzięki przetrwalnikom może w ziemi
wegetować wiele lat,
- prątek gruźlicy do 226 dni w wysuszonej wyksztusinie, w wodzie
do 120 dni, w wiadrach, w których pojono cielęta izolowano
prątki po 687 dniach.
- Brucella w kale do 75 dni, w wodzie do picia 72 dni, w
naturalnych warunkach zewnętrznych 160 dni.
- Pałeczka nosacizny traci zjadliwość po 14-18 dniach.
Współistnienie mikroorganizmów
i makroorganizmów.
• Drobnoustroje warunkowo chorobotwórcze (względnie);
pasterele, gronkowce i inne.
• Drobnoustroje bezwzględnie chorobotwórcze oporność i
wrażliwość na działanie czynników zewnętrznych, ma duże
znaczenie w praktyce zwalczania.
Zakażenie
• Warunkiem powstania choroby zakaźnej jest obecność zarazka w
organizmie. Stan taki określa się zwykle jako zakażenie (infectio).
• Zakażenie często identyfikuje się z zanieczyszczeniem
drobnoustrojami. Mówi się często zakażona woda, przedmioty,
zamiast zanieczyszczona.
• Zakażenie wg Hirszfelda to jest wniknięcie i rozmnażanie się
zarazków w organizmie.
• Czy każde zakażenie prowadzi do wywołania choroby?
• W praktyce przez zakażenie rozumiemy wniknięcie zarazka
(zarazków) do organizmu, usadowienie i rozmnażanie się w nim
oraz pobudzanie do odczynów.
Rodzaje zakażeń
1. Zakażenie pierwotne: zarazek wnika po raz pierwszy do
organizmu zwierząt.
2. Zakażenie ponowne (reinfectio): ponowne wniknięcie tego
samego zarazka, w którym zakażenie wygasło.
3. Nadkażenie (superinfekcja) - ponowne zakażenie dużymi
ilościami zarazka - skutki pierwotnego zakażenia jeszcze trwają.
4. Zakażenie jednym gatunkiem zarazka.
5. Zakażenie mieszane.
6. Zakażenie wtórne lub towarzyszące
Rodzaje zakażeń c.d.
7. Zakażenie występujące w końcowym etapie choroby.
8. Samozakażenie (autoinfekcja).
9. Zakażenie utajone - po przebyciu choroby jawnej zarazek
pozostaje w organizmie (tężec, bruceloza, NZK i inne).
10.Zakażenie bezobjawowe - zarazek jest w organizmie, pobudza
do odczynów, ale nie wywołuje objawów chorobowych.
11. Zakażenie latentne - zakażenia bezobjawowe, towarzyszące do
końca życia zwierzęcia.
12. Zakażenia poronne - słabo zaznaczone objawy chorobowe.
Pojęcie zarazka
• W sensie epizootycznym to drobnoustroje napastliwe
i rozsiewalne zdolne do przechodzenia z osobnika na osobnika,
prowadzą pasożytniczy tryb życia.
• Czyli, nie każdy drobnoustrój chorobotwórczy jest zarazkiem
w sensie epizootycznym.
Choroby zakaźne i zaraźliwe
• Nieżytowe zapalenie płuc, obrzęki gazowe, promienica
- są chorobami zakaźnymi lecz niezaraźliwymi.
• Pomór świń, pryszczyca - są chorobami zakaźnymi i zaraźliwymi
Cechy zarazka
• Inwazyjność - umiejętność przenikania do organizmu
i szerzenia się w nim
• Zjadliwość - zdolność przełamania sił obronnych
i wywołania objawów
• Rozsiewalność - łatwość wydostania się z organizmu chorego
zwierzęcia i przechodzenia na inne
Oddziaływanie zarazków na ustrój
l. gwałtowne - doprowadzając do szybkiej śmierci.
2. łagodne - powodują nieznaczne uszkodzenia.
3. działające skrycie - powodują przewlekłe procesy
wycieńczające.
Wpływ ilości zarazka na przebieg
epizootii
• Wzrost zachorowań zwierząt wrażliwych w stosunku do
ilości zarazka w środowisku zewnętrznym.
• Przykład - sezonowość występowania różycy.
Wpływ zjadliwości zarazka na
przebieg epizootii
• Zjadliwość jest to zdolność chorobotwórcza
- laboratoryjnie określa się zjadliwość za pomocą dawki
śmiertelnej DL/50.
• Epizootiolog w praktyce często określa zjadliwość zarazka
nasileniem objawów chorobowych, liczbą przypadków
śmiertelnych lub przebiegiem epizootii.
• Zjadliwość i zaraźliwość nie są cechami stałymi.
Czynniki powodujące zmienność
cech zarazka
•
•
•
•
•
•
Bakteriofagi.
Pasaże na zwierzętach wrażliwych.
Osłabienie organizmu.
Wpływy atmosferyczne.
Hodowla w warunkach laboratoryjnych.
Zmienność genetyczna drobnoustrojów.
Przykład
• Zarazek zjadliwy a mało napastliwy daje ciężki przebieg choroby
(wąglik, pastereloza), trudno się przenosi, daje sporadyczne
zachorowania.
• Zarazek bardzo napastliwy a mało zjadliwy - przebieg choroby
lekki a szerzy się szybko.
Źródło zakażenia
• Miejsce pobytu i rozmnażania się zarazka.
• W chorobach zaraźliwych źródłem zakażenia jest zwykle
zakażony organizm.
• Źródła zakażenia nie należy utożsamiać z przenoszeniem
zarazków przez żywych przenosicieli (komary, muchy
itp.). Przykłady:
- wścieklizna - źródłem zakażenia są zwierzęta mięsożerne
psy, koty, lisy, wilki.
- bruceloza -bydło jest zasadniczym źródłem, inne wrażliwe
zwierzęta są źródłem drugorzędnym.
Wtórne źródło zakażenia
• Miejsce skupienia zarazka poza organizmem zwierzęcym,
z którego następuje zakażenie zwierząt wrażliwych.
Przykład:
- pastwisko "zakażone" laseczkami wąglika, szelestnicy lub
teren w którym są kleszcze przenoszące zarazek
piroplazmozy, kleszczowe zapalenie mózgu, choroba
Lyme.
- włoskowiec różycy jako przykład drobnoustroju
zachowującego dużą zdolność przetrwania biologicznego
w środowisku zewnętrznym.
Źródło zarazka
• Przez pojęcie to rozumiemy miejsce, w którym zarazek
przechowuje się i ma możność wydostania się na zewnątrz.
Np. ogniska gruźlicze u krowy.
• Źródłem zakażenia będzie:
- zwierzę chore,
- zwierzę wrażliwe na daną chorobę
- zwierzęta w okresie wylęgania,
- zwierzęta zdrowe klinicznie - nosiciele zarazka,
- zwierzęta w okresie zdrowienia
Człowiek jako źródło zakażenia
• Dla zwierząt ma małe znaczenie.
• Przykłady:
- gruźlica u ludzi.
- grypa zwierząt i ludzi
Antropozoonozy
•
Zwierzęta jako źródło zakażenia dla człowieka.
• Przystosowanie się zarazków zwierzęcych do organizmu
człowieka. Przykłady: gruźlica, bruceloza, riketsje.
• Choroby zakaźne zwierząt stanowiące bezpośrednie
zagrożenie dla człowieka:
bruceloza, listerioza, gruźlica, wąglik, nosacizna, różyca,
salmonelozy, wścieklizna, ornitoza, tularemia, dżuma,
pryszczyca, riketsjozy, leptospirozy, grzybice, wirusowe
schorzenia układu nerwowego.
Antropozoonozy c.d.
• Zwierzęta - przypadkowi nosiciele swoistych zarazków dla
człowieka: maczugowiec błonicy, paciorkowce.
• Zwierzęta - bierni nosiciele zarazków chorobotwórczych
niebezpiecznych dla człowieka:
- laseczka tężca
- laseczka obrzęku gazowego.
• Artykuły spożywcze pochodzenia zwierzęcego mogą być
także źródłem antropozoonoz np. mleko przy gruźlicy.
Zbiornik zarazka
• Tworzą zwierzęta, w których organizmie zarazek mnoży się
i przechowuje.
• Zbiornikiem mogą być zwierzęta jawnie chore oraz
bezobjawowi nosiciele zarazka.
• Naturalny zbiornik zarazka tworzą zwierzęta dziko żyjące,
ekologicznie związane z danym terenem np. gryzoniezbiorniki tularemii.
Źródło zakażenia
• homologiczne- zwierzęta tego samego gatunku.
• heterologiczne- zwierzęta różnych gatunków.
Wydalanie zarazków z ustroju
• W okresie wylęgania choroby (wścieklizna, pryszczyca)
• W okresie pełnego rozwoju choroby (rozsiewanie)
• Wydalanie zarazków z wszystkimi wydalinami
i wydzielinami (choroby posocznicowe).
Nosicielstwo zarazka
• Zwierzęta zdrowe.
Przykłady:
- psy jako nosiciele Salmonella enteriditis,
- owce nosiciele głowicy,
- świnie nosiciele włoskowców różycy
• Nosiciele ozdrowiciele.
Przykłady:
- biała biegunka piskląt (puloroza),
- choroba Rubartha u psów (Hec).
Wpływ ilości zarazka na przebieg
zakażenia
• Możliwość zakażenia
• Minimum ilości zarazka potrzebna do wywołania procesu
chorobowego zależy od zjadliwości zarazka, szybkości
i rozmnażania się drobnoustrojów, drogi wnikania do
ustroju i wrażliwości atakowanego ustroju.
• Przykład:
pryszczyca- zawiesina pęcherza rozcieńczona 1:5 mln
Ognisko zakażenia
• Miejsce w którym znajduje się źródło zakażenia wraz
z przedmiotami zanieczyszczonymi zarazkami.
• Warunkiem istnienia ogniska jest źródło zakażenia i możliwość
przekazywania zakażenia.
• Samo źródło zakażenia może być ogniskiem.
• Ogniskiem może być pomieszczenie, zagroda, miejscowość lub
terytorium.