Samoświadomość

Weiss Otmar
Magdeburg
23
Samoświadomość
ŚWIADOMOŚĆ NA TEMAT WŁASNEGO
NOWOCZESNYM SPOŁECZEŃSTWIE
CIAŁA
I
ZDROWIA
W
Wstęp
Zdrowie nie jest wartością stałą lecz zmienia się w zależności od indywidualnego kontekstu
życiowego: ma uwarunkowania społeczne i związek z otoczeniem człowieka Na przykład to,
co w rozwiniętym społeczeństwie jest standardem minimalnym, w nierozwiniętym stanowi
nieosiągalną utopię. Zdrowie jest aktualnym wydarzeniem. które wymaga aktywnego wytworzenia postaw społecznych. fizycznych i psychicznych u człowieka Dlatego też zdrowie
nie jest czymś statycznym, ale wynika z działań indywidualnych oraz interakcji jednostki i
socjokulturowego otoczenia.
Szacunek, postawy i zachowania, w stosunku do własnego zdrowia i związek z ciałem. Ciało
jest wyrazem siły społecznej, psychicznej i fizycznej prezentuje specyficzne sposoby dbałości o zdrowie: ruch, hartowanie, higienę osobistą, zdrowe zęby dostatecznie dużo snu i
wypoczynku. Rozważne odżywianie się etc. Wyobrażenia na temat własnego ciała, jego
możliwości, sposobu obciążenia, panowania nad nim, ruchu zdeterminowane są przez
świadomość ciała.
Świadomość ciała i zdrowia
Świadomość zdrowia opiera się na świadomości ciała i w pewnej mierze jest jej rezultatem.
Zróżnicowany poziom świadomości ciała ma liczne następstwa dla zdrowia. Na przykład
stopień intensywności zainteresowania własnym ciałem jest inny dla różnych społeczności i
kultur somatycznych. Im wyżej jesteśmy w hierarchii społecznej, tym więcej uwagi
poświęcimy własnemu ciału, odczuciom i zjawiskom fizycznym, mniej natomiast mamy sił
fizycznych i wytrzymałości.
Przeprowadzono badania potwierdzając, że świadomość zdrowia zależna jest od
przynależności do danej warstwy społecznej: im wyżej stoi się w hierarchii społecznej, tym
większa jest ta świadomość. Zdrowie nie jest więc zależne tylko od indywidualnego
zachowania, ale również a nawet przede wszystkim od warunków życia.
Dlatego też określenie co jest zdrowiem a co chorobą zmienia się w zależności od stylu
życia i środowiska społecznego. W naszym społeczeństwie istnieje cały szereg różnic w
definicji pojęcia zdrowia oraz stanu, który należy uznać za chorobowy. Jak wykazuje w
praktyce medycyna społeczna, istnieje zasadnicza rozbieżność między zagrożeniem zdrowia
ludności, a środkami ochrony zdrowia, które się w takich przypadkach stosuje. Stopień
ryzyka dla zdrowia związany jest z przynależnością do grupy zawodowej i przejawia się
poprzez wyższą śmiertelność lub objawy zmęczenia. Listę grup zawodowych otwierają
nauczyciele (najmniejsze ryzyko dla zdrowia) a zamykają robotnicy (wysokie zagrożenie). W
niższych warstwach społecznych spotyka się najwięcej osób palących.
Podejście do spraw własnego zdrowia jest bardzo różne w zależności od klasy społecznej,
badania wykazały, że zdrowiem o wiele bardziej przejmują się przedsiębiorcy, wyżsi
urzędnicy, właściciele dużych gospodarstw rolnych niż robotnicy, najemni pracownicy rolni
lub personel biurowy. Wydaje się również, że istnieją ogromne różnice w postrzeganiu
stanów chorobowych, np. w przypadku tzw. chorób funkcjonalnych. Pod tym pojęciem rozumiemy choroby, których nie wykrywają normalne metody badań, chory natomiast odczuwa
dolegliwości i przedstawia lekarzowi symptomy choroby. Choroby funkcjonalne dotyczą
często przewodu pokarmowego i objawiają się bólem żołądka, złym trawieniem, biegunką
etc. Część ludzi cierpiących na takie schorzenia jest w stanie zrozumieć sygnały organizmu i
zidentyfikować je jako symptomy choroby, inni natomiast nie zwracają na nie najmniejszej
uwagi. To przede wszystkim przedstawiciele wyższych warstw społecznych umieją przedstawić dokładny opis stanu chorobowego. Im niższa warstwa społeczna, tym trudniej jest jej
przedstawicielom prowadzić dialog z lekarzem, ą co za tym idzie opis symptomów choroby
jest mniej dokładny a. leczenie trudniejsze. Klasa średnia i wyższa korzysta też o wiele
częściej z porad i badań lekarskich. Zostało udowodnione, że przedstawiciele warstw
średnich i wyższych szybciej reagują na symptomy ze strony organizmu (bóle żołądka,
kłopoty z trawieniem, biegunka) i traktują je jako sygnały ostrzegawcze, natomiast w
warstwach niższych konsultacja z lekarzem następuje dopiero w przypadku ostrych objawów
chorobowych.
Bardzo pouczająca jest w tym wypadku analiza wydatków na produkty spożywcze. Nawyki
żywieniowe klas średnich i wyższych zmieniają się i zauważamy o wiele mniejsze spożycie
produktów tłustych, tuczących, ciężko strawnych takich jak kluski, ziemniaki, fasola, słonina,
wieprzowina na rzecz lekkostrawnych, chudych i nietuczących np. wołowina, cielęcina, ryby,
owoce, warzywa. Tak więc dochody kształtują smak, który wśród warstw niższych
ukierunkowany jest na tanie i pożywne produkty, takie, na które mogą sobie pozwolić
finansowo. W ten sposób społeczeństwo kojarzy tłuste i tuczące pożywienie z biedą i
przeciętnością. Ten smak wynika przede wszystkim z braku kontaktu z innym stylem yci•t.
Prawie niezbędna jest w tym przypadku przewaga substancji, gdyż celem do osiągnięcia jest
najedzenie się do syta przy niewielkich środkach finansowych. Przewaga tanich i zwyczajnych potraw prowadziłaby do fałszywego wniosku, że kojarzą się one z dobrym smakiem, a
przecież pojęcie smaku zawsze sugeruje pewną dobrowolność, której tutaj właściwie nie
widać. Smak powoduje, że „jak się nie ma, co się lubi, to się lubi co się ma".
Mimo powszechnego uznania wartości zdrowia jako normy, istnieje wiele przykładów różnic
w realizacji tego pojęcia. Rzeczywiste (rzekome) postępowanie w stosunku do własnego
zdrowia zawiera nie tylko zróżnicowane, ale często niezdrowe elementy. Udowodnione jest,
że istnieje kilka rodzajów świadomości ciała i zdrowia. Świadomość ciała opiera się w
większej mierze na nieświadomym zachowaniu, tzn. wynika z presji społecznej i nie
uświadamia sobie konsekwencji dla zdrowia.
Analogiczne są zachowania w stosunku do ruchu. Uspołecznienie dotyczy również spraw
ciała i ruchu. Wszystkie doświadczenia w dziedzinie ciała i ruchu są indywidualnie
modelowane przez zróżnicowany potencjał biogenetyczny a jednocześnie ukształtowane
przez społeczeństwo. Dotyczy to wszystkich organicznych funkcji ciała. Mimo iż np.
seksualizm i odżywianie kierowane są popędami biologicznymi, to i w tych przypadkach
czynnik społeczny odgrywa istotną rolę: „Osoba prawidłowo uspołeczniona nie zareaguje seksualnie na fałszywy obiekt" i dozna obrzydzenia na widok „fałszywego pożywienia".
Innym przykładem może być różnorodność reguł społecznych które informują nas o danej
osobie np. jej pozycji, nastroju (żałoba, radość) ale także różnorodność ideałów urody, figury,
fizjonomii (co jest atrakcyjne a co nie).
Wszystkie „techniki ciała" albo „nawyki" (spanie, chód, bieg, taniec, jedzenie, picie,
rozmnażanie się itd.) noszą w sobie piętno struktury społecznej. Zmieniają się w zależności
od osób oraz ich naśladowców, sposobów wychowania oraz społeczeństw.
„Zdrowa" kultura ruchu zaczyna się od szczegółów, które wdrażamy w życiu codziennym:
ruch jako uzupełnienie siedzącego trybu życia, czynności zapewniające bezpieczeństwo,
techniki odprężenia itd.
Zmiany w świadomości ciała i zdrowia
Jak już zaznaczono w poprzednim rozdziale specyficzna kultura somatyczna niższych warstw
społecznych wyraża się w niskiej świadomości własnego zdrowia, braku ruchu, niezdrowym
pożywieniu itd. Im wyższa warstwa społeczna tym bardziej widoczna jest stylizacja życia: to
co prymitywne, niezbędne, pożywne zastępowane jest coraz wymyślniejszą formą, widoczna
jest demonstracja luksusu.
Możemy potwierdzić, że ciałem wyrażamy formy i zachowania charakterystyczne dla warstw
społecznych. Liczne przykłady medyczne demonstrują, że zdolność do odczytywania
sygnałów ciała idzie w parze z obecnym systemem myślenia i kategorii. Ci, którzy mają
niską zdolność interpretowania, słabiej „rozumieją" własne ciało. W rzeczywistości istnieje
łatwy do udowodnienia związek pomiędzy klasą społeczną a zdolnością do interpretowania.
Osoby o wyższym poziomie refleksji posiadają również orientację etyczną, to co nazywamy
smakiem oraz zachowania z niego wynikające: zdolność różnicowania, klasyfikacji i oceny
symboli związane jest nierozerwalnie z symbolicznym podziałem społeczeństwa na warstwy.
Na przykładzie kodeksu języka widzimy różnicę w wysławianiu się szerokich warstw
społecznych poprzez szeroką gestykulację, wyrazistą mimikę, „potok słów" a mową
wyższych sfer: powściągliwą, wyważoną bez zbędnych gestów.
Oczywiście chodzi tu o zaznaczenie globalnie rozumianych powiązań w pewnym procesie
kulturowym a mówimy o nich w tym miejscu, gdyż są dobrym przykładem na ukazanie
instrumentalnego stosunku człowieka do własnego ciała. Ciało jest instrumentem, którym posługuje się oraz za który odpowiada nasza świadomość. W każdym razie stosunek
świadomości do ciała jest w nowoczesnym społeczeństwie przemysłowym sprawą złożoną i
pełną sprzeczności.
Cechą charakterystyczną jest coraz większe odciążenie ciała. Coraz mniej wykonujemy
ręcznie, pracę wykonują za nas komputery i maszyny a obecność człowieka przy tych
czynnościach jest często zbędna. Działanie człowieka zostało sformalizowane: wymaga się
od niego przede wszystkim kontrolowania, lub „wyrażając się w sposób bardzo sformalizowany... ścisłego przestrzegania reguł postępowania w celu uniknięcia mimowolnych
ruchów i nieufności do własnych doświadczeń w czym pomaga nam świadoma
samokontrola".
W nowoczesnym społeczeństwie mowa ciała odgrywa coraz mniejszą rolę na rzecz wzrostu
znaczenia komunikacji werbalnej. Innym problematycznym skutkiem odejścia od własnego
ciała jest zmiana panoramy chorób, a szczególnie wzrost ilości chorób psychosomatycznych i
cywilizacyjnych czyli: chorób cywilizacji, jak chociażby występujące w procesie pracy oziębienie stosunków, zaburzenia ruchu i postawy, choroby serca i krążenia, utrata
spostrzegawczości, zdolności do
działania, miłości itd. Podczas gdy spada ilość zachorowań na choroby zakaźne, stale
zwiększa się ilość chorób wynikających z braku akceptacji własnej osoby, ciała, otoczenia.
W społeczeństwach kompleksowych dochodzi do paradoksalnej sytuacji, w której
jednocześnie tłumi się potrzeby ciała oraz podnosi ich znaczenie. Normy dystansu do ciała i
tłumienia jego potrzeb wypierane są przez teorię " lepszego ciała ", które reprezentuje „lepsze
ja" swoją tożsamość lepiej rozumiemy dzięki działaniom na rzecz własnego ciała. Rozwijają
się nowe wyobrażenia na temat swojego ciała a także nowe formy postrzegania jego potrzeb.
Powstają całe ruchy mające na celu odkrywanie na nowo własnego ciała, jego potrzeb i
odczuć. Przeżywamy powrót do ciała poprzez sposoby spędzania wolnego czasu, kultury
młodzieżowe i alternatywne itd. Ludzie biegają, wędrują, żeglują, wspinają się, tańczą,
medytują itd.
Równolegle wzrasta zainteresowanie sprawami zdrowia w życiu codziennym. Przykładanie
tak dużej wagi do spraw ciała prowadzi do wzrostu znaczenia spraw zdrowia. Troska o zdrowie dyktuje wybór pożywienia. sposoby spędzania wolnego czasu, wzrasta popyt na ruch.
Nie jest przypadkowe tak ścisłe powiązanie ruchu ze zdrowiem.
Nawet biologiczne możliwości organizmu ograniczone są przez reguły społeczne. Różne są
również oczekiwania poszczególnych krajach oraz warstwach społecznych,
Kompleksowe badaniu zachowań wykazały. że np. śmiechu i płaczu nic wyjaśniają tylko
uwarunkowania społeczne. Model zachowań emocjonalnych jest identyczny dla wszystkich
kultur, jak wykazały badania Eibla-Eibesfeldta (1984) oraz Ekmana i Friesena ( 1974)
Emocje zrozumiałe są nawet bez kontaktów kulturalnych. Istnieje wrodzona dyspozycyjność
do produkowania i "zrozumienia" emocji.