"Dlaczego ludzie naruszają normy społeczne"
advertisement
Dlaczego ludzie naruszają normy społeczne Dorota kapusta SPIS TREŚCI 1. WSTĘP 2. POJĘCIA KLUCZOWE a) patologia społeczna b) dewiacja c) norma społeczna 3. TEORIA ZRÓZNICOWANYCH POWIAZAŃ SUTHERLANDA 4. KONCEPCJA KULTURY WARSTW NIŻSZYCH MILLERA 5. KONCEPCJA KONTROLI SPOŁECZNEJ REISS’A 6. KONCEPCJA NYE’A 7. PODSUMOWANIE WSTĘP Gdyby przypadkowym przechodniom na ulicy zadać pytanie: „Czy ludzie przekraczają normy społeczne?, sądzę że padała by zwykle odpowiedź: tak. Pytanie: „Co to jest norma społeczna?, być może okazałoby się nieco trudniejsze, a pytanie trzecie: „Dlaczego te normy są przekraczane?, spotkało by się z licznymi wypowiedziami uwarunkowanymi wieloma czynnikami. Że ludzie przekraczają normy społeczne to wiemy ale dlaczego tak się dzieje próbują wyjaśniać teoretycy na podstawie swoich badań. „...przez teorię rozumiemy rozwiniętą strukturę pojęciową operującą sobie właściwymi terminami pozwalającymi na formułowanie wypowiedzi ogólnych i kategoryzacje niewidocznych związków bezpośrednich oraz konstruowanie związków przyczynowo – skutkowych”1. Liczne teorie wyjaśniające zjawiska patologii za główne zadanie uważają formułowanie zależności o charakterze przyczynowym nie ulega bowiem wątpliwości fakt ,że analizy teorii przyjmują istnienie przyczynowości opartej na sprzężeniu zwrotnym czyli założeniu że pewien element działa na inny a ten z kolei na poprzedni. Teorie są konstruowane od momentu pojawienia się przestępczości w skali masowej i ukonstytuowania się nauk społecznych prowadzących badania empiryczne. W zależności jakie są główne założenia określone teorie koncentrują się w mniejszym lub większym stopniu na problemach związanych z pytaniem: jakie są różnice między zachowaniami przestępczymi i nie przestępczymi i jakie są tego przyczyny. Zrozumienie istoty i etiologii współczesnych zachowań dewiacyjnych wymaga nie tylko wnikliwej obserwacji ich przejawów w konkretnych kontekstach społecznych ale również badań empirycznych, których wyniki po interpretacji wykorzystywane są jako tezy ogólnych teorii zachowań człowieka i stworzenia metodologii badań naukowych. Nie ulega wątpliwości że jest konieczność badań nad czynnikami wiążącymi się z przestępczością. Teorie biologiczne skupiają się na czynnikach wewnętrznych – organicznych i aspektach rozwojowych, teorie socjologiczne biorą pod uwagę zakres uwarunkowań i nacisków społecznych od rodziny do społeczności jako całości. Teorie psychologiczne opierają się na psychoanalizie, osobowości i psychopatii. Niezależnie od rodzaju teorii i ich założeń opis i próba dewiacji społecznych musi w określonym stopniu i zakresie koncentrować się na wczesnych 1 okresach rozwojowych. Określone właściwości psychofizyczne i społeczne W.W.Szczęsny „Zarys resocjalizacji z elementami patologii społecznej i profilaktyki” Warszawa 2003 aspekty powodują że młodzież w okresie dorastania jest szczególnie podatna na zachowania dewiacyjne. Tą tak wczesna genezę przestępczości dokumentują liczne badania empiryczne. Istnieje wiele teorii wyjaśniających zjawiska patologiczne, można do nich zaliczyć teorię: E. Durkheima, R. Mertona, E.H Sutherlanda, W. Millera, Reissa, Nye’a, i wielu innych. E. Lemert określił zachowanie patologiczne jako typ działania który spotyka się ze społeczną dezaprobatą w określonym czasie i okolicznościach, choć te same zachowanie w innym czasie i w innych okolicznościach mogą być społecznie akceptowane. zachowaniem które wywołała reakcja społeczna. H. Becker twierdził że zachowanie człowieka staje się dewiacyjne w efekcie reakcji społecznej czyli, że czyn jest dewiacyjny gdy za taki zacznie uznawać go otoczenie. Mocno podkreślał że to grupy społeczne kreują K. Erikson w ślad za E. Durkheimem. Uważając dewiację za normalne zjawisko ważne dla utrzymania ładu społecznego i ukształtowania tożsamości kulturowej. Według Goffmana społeczeństwo ustala kategorie i kompleksy cech dla każdego człowieka. Obowiązujące normy pozwalają nam postrzegać innych ludzi i ustalać tzw. „społeczną tożsamość” zwykle po wyglądzie zewnętrznym a dodając jej prawdziwe cechy tworzyć” rzeczywistą społeczną tożsamość”. Goffman zajmował się również pojęciem stygmatu – wyróżnił trzy rodzaje: stygmaty fizyczne ( zewnętrzna budowa człowieka), stygmaty osobowości ( zachowanie, zaburzenia itp.) oraz stygmaty plemienne 1. POJĘCIA KLUCZOWE a) Patologia Patologia jako nauka społeczna stara wyjaśnić następujące kwestie: dlaczego pewne zjawiska szkodliwe się pojawiają, jakie są ich symptomy zarówno te ukryte jak i jawne i jak im zaradzić oraz jaka jest skuteczność i efektywność podejmowanych środków zaradczych. Podczas gdy patologia jest utożsamiana z dewiacja negatywną - dewiacja ma szerszy zakres określa dewiacje negatywną i pozytywną – (tyle że nie zgodna z norma społeczną) Encyklopedia PWN patologie definiuje w następujący sposób: PATOLOGIA SPOŁECZNA, zjawiska społeczne, zachowania się jednostek i grup oraz funkcjonowania instytucji społecznych, pozostające w sprzeczności z wartościami i zasadami akceptowanymi przez społeczeństwo; rozróżnia się patologie społeczną indywidualną, gdy nosicielami i przekaźnikami negatywnych cech i zachowań są jednostki, oraz patologię życia zorganizowanego, gdy człowiek jest głównym przedmiotem ujemnych oddziaływań struktur społecznych, stosunków międzyludzkich; do najważniejszych zjawisk patologii społecznej zalicza się: przestępczość, pijaństwo i alkoholizm, narkomanię, prostytucję, patologię rodziny (m.in. sieroctwo społ., rozwody) oraz patologię struktur organizacyjnych. (np. kliki, nepotyzm, niekompetencję, niejasny podział obowiązków i odpowiedzialności między komórkami organizacyjnymi). b) Dewiacja Dewiacja społeczna jako pojecie upowszechniło się po II wojnie światowej jako pojęcie alternatywne wobec patologii i dezorganizacji społecznej Miało służyć systematyzacji problematyki związanej z kontrowersyjnymi zachowaniami i zjawiskami w życiu zbiorowym. Źródła naukowej refleksji nad dewiacja społeczna sięgają końca XIX wieku. Za jej prekursora uważa się E. Durkheima. Wg encyklopedii PWN dewiacja to: zboczenie z drogi, odchylenie od właściwego kierunku; błądzenie» w ujęciu socjologicznym patologia społeczna to:«zjawiska społecznego zachowania się jednostek i określonych grup społecznych sprzeczne z wartościami danej kultury; także: typ refleksji i badań socjologicznych»(z gr.) c) Norma społeczna Wg encyklopedii w ujęciu filozoficznym to: Wszelka wypowiedź dotycząca tego, co „powinno być”, w szczególności zaś wyrażająca wskazanie (zalecenie, dyrektywę) określonego sposobu postępowania w określonej sytuacji; każda norma wyznacza obowiązek (powinność) takiego, a nie innego zachowania się w danych warunkach (zwł. podjęcia lub zaniechania pewnych czynności), w celu spowodowania stanu rzeczy uznanego za pozytywny lub pożądany ze względu na przyjęte wartości (np. dobro społ.). Wypowiedzi zaliczane do norm zawierają zazwyczaj tzw. zwroty normatywne, np.: „trzeba”, „powinien”, „należy”, „musi”. Postępowanie niezgodne z normą wiąże się zwykle z określonymi sankcjami; zależnie od typu tych sankcji wyróżnia się 4 gł. grupy norm (systemów normatywnych): religijne, moralne, obyczajowe i prawne. Normy jako reguły zachowania się ludzi różnicuje się na 2 grupy: normy techniczne — kierujące postępowaniem w procesie opanowywania przyrody i wytwarzania dóbr materialnych, oraz normy społeczne — regulujące zachowanie się jednostki w stosunku do innych jednostek, do zbiorowości społ. (np. grupy, klasy społecznej lub całego społeczeństwa) oraz do siebie samej. Całokształt norm uformowanych i uwarunkowanych społecznie i historycznie, prawnie utrwalonych i zwyczajowo przyjętych stanowi podstawę społ. kontroli zachowania się ludzi; szczególne znaczenie społeczne 3. TEORIA ZRÓŻNICOWANYCH POWIĄZAŃ SUTHERLANDA Teoria Sutherlanda to podejście kulturowe do zagadnienia dewiacji społecznej będące zwieńczeniem i syntezą teoretycznego dorobku tzw. szkoły chicagowskiej. Sutherland uznał teorię za swoje największe osiągnięcie choć pisał o niej znacznie mniej niż o swojej drugiej koncepcji tj. przestępczości białych kołnierzyków. Teoria zróżnicowanych powiązań przez wiele lat była punktem odniesienia dla badaczy zajmujących się uwarunkowaniami zachowań dewiacyjnych. Warto wspomnieć o samej technice pisania teorii gdyż wydaje się niecodzienna. Z dokumentów nie wynika bezpośrednio co stanowi jej istotę – o czym traktuje tekst. Zasadnicze twierdzenia to zdania wyodrębnione kursywą, mające dwie różniące się od siebie wersje. Sutherland twierdził że zachowanie dewiacyjne jest zachowaniem wyuczonym to główna teza teorii. W drugiej wersji teorii zróżnicowanych powiązań wyodrębnił dziewięć twierdzeń. Twierdzenie I Zachowanie przestępcze jest zachowaniem wyuczonym. Sutherland twierdził że zachowanie przestępcze nie jest wrodzone, nikt nie wyszkolony w przestępczości nie może wymyślić zachowania przestępczego. Większe są wpływy środowiskowe niż cechy wrodzone lub dziedziczne. Człowiek nie ma żadnych wrodzonych predyspozycji do zachowań nonkonformistycznych. Zachowanie przestępcze oraz zachowanie zgodne z prawem różni się od siebie normami stosowanymi do jego oceny a nie zasadami tworzącymi podstawy tego procesu. Człowiek uczy się z czasem zachowań, przyswaja je w toku socjalizacji, zarówno te konformistyczne jak i nonkonformistyczne. Sutherland twierdził że brak jest różnic między zachowaniem konformistycznym a dewiacyjnym z punktu widzenia behawioryzmu a różnica między nimi polega na odmiennych społecznych ocenach i kwalifikacjach, jest więc czymś wtórnym i zmiennym. Twierdzenie II Uczenie się zachowania przestępczego następuje w toku interakcji z innymi osobami w procesie komunikowania się. Proces komunikowania brany w tym twierdzeniu pod uwagę przez Sutherlanda to zarówno komunikacja werbalna jak i komunikacja niewerbalna „ przez gesty”. Opierał się na koncepcjach Cooleya i Meada dotyczących jaźni człowieka tworzonej przez społeczeństwo jak i współtworzącej społeczeństwo. Uważał że skoro jaźń tworzy się w toku interakcji ze społeczeństwem w procesie wymiany informacji, to także repertuar zachowań, w tym zachowań przestępczych, jest przyswajalny w analogiczny sposób.2 Twierdzenie III Zasadnicza część procesu uczenia się zachowania przestępczego odbywa się w obrębie grup pierwotnych. Sutherland twierdzi że środki masowego przekazu takie jak gazety, kino odgrywają stosunkowo nie istotna rolę w tworzeniu zachowań przestępczych. Najistotniejsze znaczenie maja te grupy w których członkowie są ze sobą bardzo blisko powiązani czyli np. rodzina, grupy rówieśnicze, grupy sąsiedzkie. Grupy pierwotne są głównym źródłem przekazu wzorców zachowań również nonkonformistycznych i maja duże znaczenie w uczeniu się zachowań przestępczych. Na dalszy plan w teorii zróżnicowanych powiązań schodzą grupy innego rodzaju oraz nieosobowe formy komunikacji. 2 A.Siemaszko, Granice tolerancji. O teoriach zachowań dewiacyjnych, PWN, Warszawa 1993 Twierdzenie IV Uczenie się zachowania przestępczego obejmuje zarówno techniki popełniania przestępstw jak i konkretne kierunki motywacji, dążeń, racjonalizacji i postaw. Autor twierdzenia głównie akcentował motywacje, dążenia, postawy, niewielką wagę przywiązując do technik przestępczych. Nie zajął się ich szeregowaniem ani określeniem wzajemnych relacji. Twierdzenie V Uczenie się konkretnych kierunków motywacji i dążeń jest wynikiem takiego sposobu definiowania norm prawnych, który sprzyja bądź nie sprzyja naruszaniu ich. W twierdzeniu tym Sutherland nawiązywał do konfliktu kultur, której był autorem wraz z Sellinem. Twierdzili oni że konflikt kultur jest kryminogenny gdy związany jest z wartościami chronionymi przez prawo. Różnice kultur są pożądane gdy odnoszą się do wielu wartości i ogólnie uważane za niepożądane gdy są chronione przez prawo. Kultura przestępcza to twór równie rzeczywisty co kultura zgodna z prawem. Według Sutherlanda istnieją trzy typy kultur: Dwa typy biegunowe – kultura całkowicie przestępcza i całkowicie nie przestępcza oraz typ pośredni – najczęściej występujący – typ konfliktowy. Zróżnicowane powiązania występują wówczas gdy w danej społeczności istniej co najmniej dualizm wzorów zachowań. „Mówiąc o konflikcie kultur, Sutherland miał na uwadze nie każdy sprzeczny z inny system norm, postaw i wartości, lecz jedynie konflikt związany z normami regulowanymi przez prawo.3 TwierdzenieVI Jednostka staje się przestępcą wskutek nadwyżki definicji sprzyjających naruszaniu prawa nad definicjami niesprzyjającymi naruszaniu prawa. Twierdzenie szóste stanowi istotę teorii zróżnicowanych powiązań. Sutherland zawarł tutaj rdzeń swojej teorii stwierdził że ludzie staja się przestępcami na skutek kontaktu z wzorami przestępczymi oraz na skutek braku kontaktu z wzorami nie przestępczymi. Gdy wpływ wzorów przestępczych jest większy wykształca się tym samym ich nadwyżka co doprowadza jednostkę do przestępstwa. Twierdzenie VII Zróżnicowane powiązanie mogą różnic się częstotliwością, czasem trwania, uprzedniością i intensywnością. 3 A. Siemaszko Granice tolerancji......”Warszawa 1993. W twierdzeniu tym autor zawarł zmienne procesu zróżnicowanych powiązań. Częstotliwość i czas trwania to pojęcia nie wymagające tłumaczenia, uprzedniość odnosi się do zachowań rozwiniętych we wczesnym dzieciństwie, które mogą trwać przez całe życie, natomiast intensywność wiąże się z takimi czynnikami jak: prestiż źródła wzoru przestępczego i reakcja emocjonalna. Zmienne warunkują przyswajanie określonego typu wzoru zachowań, są to tzw. cztery wymiary. 1. częstotliwość - im częstsze kontakty tym większe prawdopodobieństwo nadwyżki wzorów. 2. czas trwania – czym dłuższe kontakty tym większe prawdopodobieństwo nadwyżki wzorów. 3. uprzedniość – czym wcześniejsze kontakty tym większe prawdopodobieństwo nadwyżki wzorów. 4. intensywność – czym bardziej intensywne kontakty tym większe prawdopodobieństwo nadwyżki wzorów. Twierdzenie VIII Proces uczenia się zachowania przestępczego przez powiązania z wzorami zachowań przestępczych i nie przestępczych obejmuje te same mechanizmy, co każde inne uczenie się. Sutherland twierdzi że osoba nakłoniona do zachowania przestępczego uczy się go przez powiązania nie tylko przez nasladownictwo. „Autor chciał w ten sposób najprawdopodobniej odciąć się od ewentualnych skojarzeń teorii zróżnicowanych powiązań z koncepcją naśladownictwa Gabriela Tarde’a...”4 Tarde uważał mianowicie że zachowania przestępcze są rezultatem naśladowania innych osób a także sugestii z ich strony. Twierdzenie IX Chociaż zachowanie przestępcze jest wyrazem ogólnych potrzeb i wartości, nie można go nimi wyjaśnić, gdyż zachowanie nie przestępcze jest wyrazem takich samych potrzeb i wartości. Zjawiska konformistyczne i nonkonformistyczne wypływają z analogicznych motywów dlatego też nie można ich wyjaśnić w kategoriach motywacyjnych. Żaden czynnik nie może być uznany za przyczynę dewiacji. W procesie uczenia nie różnicują się przestępcy od osób przestrzegających prawa ale różna jest treść wzorów przyswajanych przez nich w procesie uczenia się. 4 Tamże, s. 102 W wielu opracowaniach inni autorzy zarzucali Sutherlandowi że opisał taki model społeczeństwa w którym panuje całkowita zgoda co do podstawowych wartości i celów kulturowych. Odpierając zarzuty wyjaśniał że nie wyjaśnia genezy przestępczości, bo bierze się ona stąd że na określonym etapie rozwoju społecznego pewne czyny dotąd dozwolone zostają uznane za przestępstwa. Zestawiając osobowość a środowisko społeczne zajął się przede wszystkim wyjaśnianiem różnic w poziomie dewiacji między całymi zbiorowościami, jednostka pozostała na drugim planie. W przyswajaniu zachowań przestępczych wchodzą w grę mechanizmy uczenia się. Sporo uwagi poświęcił tzw. wzmocnieniu, które może płynąć od środowiska ale nie jest ono konieczne do wyuczenia zachowania przestępczego co potwierdził swoimi badaniami na temat przestępstw „białych kołnierzyków”. 5. KONCEPCJA KULTURY WARST NIŻSZYCH MILLERA Walter Miller sformułował swoją koncepcje jako negację w stosunku do teorii podkultur dewiacyjnych Cohena, której autor zakładał że motywacyjnym podłożem zachowań dewiacyjnych młodzieży jest negacja kultury warstw średnich. Natomiast Miller twierdził że standardy warstw niższych nie mogą być rozpatrywane wyłącznie jako odwrotność kultury warstw średnich. Dewiacja warstw niższych jest po prostu składnikiem szerszej kultury tych warstw. Wg Milllera kultura warstw niższych ma wielowiekową tradycję, charakteryzuje się dużą odrębnością, posiada własną siłę integrującą i motywującą zachowania. Milller określił w swojej teorii tzw. „centralne punkty zainteresowania”, czyli dziedziny lub problemy zwracające na siebie uwagę i wywołujące duże zaangażowanie emocjonalne. Twierdził że prościej jest posługiwać się tym terminem podczas obserwacji uczestniczącej. Scharakteryzował sześć centralnych punktów zainteresowania warstw niższych a ich kolejność wyrażała rozmaitą istotność. Ponadto są wymiarami obejmującymi szeroki wachlarz wzorów zachowań. Pierwszy centralny punkt zainteresowania: kłopoty Wg Millera kłopoty są zarówno głównym tematem rozmów jak i głównym przedmiotem aktywności. W niektórych kręgach kultur warstw niższych wartością jest właśnie brak kłopotów. Uważano że skoro jednostka nie pakuje się w kłopoty to znaczy że jest w porządku. Przedstawiciele warstw niższych są skłonni uważać, że brak kłopotów to stan pożądany. Drugi centralny punkt zainteresowania: twardość W tym punkcie Miller akcentował twardość, męskość i brutalność, które wg niego były efektem specyficznych układów rodzinnych w obrębie warstw niższych a specyfika ta to wyraźna dominacja kobiety w rodzinie. Brak w domu mężczyzny – trwałego męskiego modelu, przelotność związków będąca charakterystyczna dla kultury warstw niższych powoduje potępienie przejawów słabości, miękkości, kobiecości i wręcz obsesyjny, negatywny stosunek do homoseksualizmu. Trzeci centralny punkt zainteresowania: spryt Przedstawiciele warstw niższych wysoko oceniają walory intelektualne twierdzenie że jest to kultura antyintelektualna to tylko pozory. Spryt jest wymiarem, który obejmuje całą klasę zachowań związanych z umiejętnością manipulowania innymi ludźmi i dochodzeniem do celu przy minimalnym nakładzie energii. Spryt to także umiejętności werbalne tzw. „pyskowanie”. Na potwierdzenie swojej teorii Milller wysnuł hipotezę, że idealny przywódca grupy młodzieżowej powinien być zarówno twardy jak i sprytny, choć sprytniejszy cieszy się większym prestiżem niż przywódca wyłącznie twardy. Czwarty centralny punkt zainteresowania: emocje Ciężka praca w kulturze warstw niższych jest normą ale nie jest ona wysoko ceniona. Życie jest monotonne, szare z tej przyczyny ludzie poszukują emocji, podniecających przeżyć pojawia się picie alkoholu, gry hazardowe, „podryw”, bójki i inne konflikty z prawem, które autor teorii nazywa swoistym flirtem z niebezpieczeństwem. Codzienna nuda, rutyna, brak aktywności wypełniają czas od planowanych kolejnych „wypadów”. Piąty centralny punkt zainteresowania: przeznaczenie Przeznaczenie (fate0 umożliwia bowiem angażowanie się w niebezpieczne, ryzykowne sytuacje bez poczucia, że ponosi się osobistą odpowiedzialność za skutki własnych działań. Wiara w przeznaczenie, zrządzenie losu, poczucie że życie człowieka jest kierowane przez siły pozostające poza jego kontrolą to jedna z cech kultury warstw niższych. Wiara że wszystko zależy od losu wpływa na podejmowanie gir hazardowych i zręcznościowych. Szósty centralny punkt zainteresowania; niezależność Autonomia i niezależność z jednej stron a chęć poczucia bezpieczeństwa, oparcia, zależności i podporządkowania z drugiej to również cechy kultury warstw niższych. Na zewnątrz okazywana jest dezaprobata dla autorytetów, negacja norm i reguł postępowania, podświadomie ludzie jednak pragną sztywnie określonych ram, systemów normatywnych nawet popartych ostrymi sankcjami. Do centralnych punktów zainteresowania młodzieży , których domem staje się grupa koleżeńska często określana mianem gangu przestępczego, wyróżnionego na podstawie częstości zachowań dewiacyjnych jest przynależność i status. Przynależność to ciągła weryfikacja, że jest się członkiem określonej grupy, podkreślanie odrębności, demonstrowanie sprytu, twardości, niezależności. Stosowanie się do wymogów normatywnych grupy pociąga za sobą naruszanie norm innych grup społecznych. Czynnikiem motywującym jest tutaj surowa sankcja w postaci wykluczenia. Status – osiągnięcie go – to główny czynnik motywacyjny w genezie zachowań dewiacyjnych. Jednostka demonstruje go w postaci twardości sprytu, wyrażania oporu wobec oficjalnych autorytetów, odwagi itp. Według Millera są dwie przesłanki dewiacyjnego charakteru zachowań w grupach młodzieży: konkurencja – walka o utrzymanie lub wzmocnienie pozycji w grupie oraz przesadne akcentowane wszelkich przejawów” dorosłości” czyli potrzeba uczenia się męskich ról społecznych i męskiej identyfikacji. Teoria Millera odbiega od formalnych kryteriów teorii naukowej jest opisem pewnych wartości i postaw pewnej kultury. Jak określa to A. Siemaszko „...obraz nakreślony przez Millera jest przerysowany. Zapewne odnosi się do tylko do pewnych frakcji kultury warstw niższych, zwłaszcza mniejszości etnicznych. 6. KONCEPCJA REISSA J. Reiss osadził swoją teorię na pojęciach kontroli wewnętrznej i kontroli zewnętrznej. Kontrola wewnętrzna to zdolność jednostki do powstrzymania się od realizacji swoich potrzeb w taki sposób, który pozostawał by w konflikcie z regułami obowiązującymi w społeczeństwie. Kontrola zewnętrzna to zdolność do egzekwowania przez grupy społeczne i instytucje zachowań zgodnych z normami i regułami. Sprawuje ją społeczność w której jednostka żyje – sąsiedzi, kościół, okoliczne instytucje, szkoły, rodzina do której Reiss przywiązywał dużą wagę. Rodzina wg Reissa pełni podwójną rolę jako źródło kontroli zewnętrznej i wewnętrznej Obydwa źródła kontroli nie mogą doprowadzić do zachowań zgodnych z normami społecznymi gdy osłabia je zachowanie dewiacyjne. Przestępczość jest jego zdaniem skutkiem niepowodzenia grup pierwotnych. Określił również w swoich rozważaniach prawdopodobieństwo zwiększania się zachowania dewiacyjnego zależnego od trzech sytuacji: 1) uleganie osłabieniu zespołu mechanizmów kontrolnych np. w przypadku dezintegracji rodziny 2) braku norm i reguł postępowania w grupach odniesienia lub gdy normy w poszczególnych grupach odniesienia pozostają ze sobą w konflikcie. 3) Jednostka nie przyswoiła sobie konformistycznych norm zachowania. „Rodzina jest podstawowym ogniwem w systemie kontroli zewnętrznej, nie tylko bowiem nadzoruje zachowanie dzieci, lecz także jest najistotniejsza grupą odniesienia, której wzory postępowania powinny stanowić model do naśladowania. Reiss nie wyjaśniał nonkonformizmu ale koncentrował się na czynnikach powstrzymujących od dewiacyjnego zachowania. Naruszanie norm społecznych – popełnienie czynu sprzecznego z nimi świadczy wg Reissa o niewłaściwej kontroli wewnętrznej. 7. KONCEPCJA NYE’A Ivan Nye swoja koncepcję oparł na krytyce teorii Reiss’a. Nye stwierdził ze kontrola zarówno wewnętrzna jak i zewnętrzna kształtuje się w toku socjalizacji jako wynik oddziaływania grup odniesienia tak więc wspólnie tworzą tzw. kontrole społeczną w stosunku do jednostki. Uważał że współczesne teorie przestępczości oparte są na dwóch założeniach: 1. zachowanie przestępcze jest „produkowane” przez pewne czynniki 2. do zachowania przestępczego dochodzi gdy brak jest kontroli społecznej lub jest ona nie skuteczna. Autor wyróżnił trzy rodzaje kontroli społecznej 1) kontrola wewnętrzna 2) kontrola pośrednia 3) kontrola bezpośrednia Wyróżnił również czynnik quasi – kontrolny. Kontrola wewnętrzna związana jest z normami zinternalizowanymi gdyż one stanowią sumienie jednostki. Poczucie winy i kary ma ograniczone działanie, nie ma zgodności treści z realizacja istotnych wartości dlatego tez kontrola wewnętrzna jest niewystarczająca i musi być uzupełniana o inne czynniki. Kontrola pośrednia jest związana z uczuciową identyfikacja z rodzicami oraz innymi osobami o nastawieniu konformistycznym. Odgrywa to doniosłą role w kontrolowaniu zachowań dewiacyjnych. Bierze górę zwłaszcza u młodych ludzi stwierdzenie że nie chcą sprawiać rodzicom kłopotu, zranić ich czy rozczarować. Kontrola bezpośrednia to zewnętrza kontrola zarówno formalna jak i nie formalna sprawowana za pomocą różnych bodźców negatywnych. Może to być dezaprobata, ośmieszenie, sankcje instytucjonalne stosowane przez przedstawicieli instytucji - grzywna więzienie. Nye podkreślał rolę rodziny jako ważnego ogniwa w systemie kontroli bezpośredniej jak również podkreślał jej funkcje socjalizacyjne jako elementu kontroli pośredniej. Autor uważał że „im większy jest stopień zaspokajania potrzeb, tym słabsza może być kontrola społeczna”5. Nye nawiązywał tutaj do koncepcji czterech pragnień pragnienia uczucia, uznania, bezpieczeństwa i nowych doświadczeń. Szczególna rola w zaspokajaniu potrzeb przypada rodzinie. 8. PODSUMOWANIE Każda z teorii i każdy z jej twórców poszukiwali odpowiedzi na pytanie: „Dlaczego ludzie przekraczają normy społeczne? U Sutherlanda rdzeniem teorii był pogląd że ludzie staja się przestępcami na skutek kontaktu z wzorami przestępczymi, oraz na skutek braku kontaktu z wzorami nie przestępczymi. Miller uważał że przyczyna tkwi w kulturze niższych warstw społecznych, Reiss upatrywał przyczyny dewiacji w brakach kontroli społecznej a Nye zatrzymał się na niezaspokojonych potrzebach. B. Urban w swojej książce „Problemy współczesnej patologii społecznej” Przedstawia pogląd że w Polsce po przemianach ustrojowych pozytywnych, zaistniały również negatywne zjawiska wyrównywania zaniedbań. Obok problemów rozwarstwienia społecznego i bezrobocia nastąpiła utrata poczucia bezpieczeństwa w wymiarze grupowym i jednostkowym. Brak poczucia bezpieczeństwa został zasygnalizowany przez grupy i jednostki nie tylko tych znajdujących się w sytuacji zagrożenia czy ryzyka ale również przez tych którzy maja pewien system wartości, ustabilizowane życie, odpowiednie położenie społeczne, role społeczne. Współczesność więc niesie również skutki negatywne przejawiające się w patologii społecznej, przestępczości i zachowaniach dewiacyjnych. Jak podaje dalej Urban współczesna przestępczość wykroczyła daleko po za środowiska patologiczne, charakteryzuje się wielką dynamiką. Durkheim uważał że to ekonomiczna bessa i hossa są determinantami współczesnej przestępczości. A człowiek w jego antropologicznej koncepcji jest „bestią”. Jak podkreśla wielu badaczy aby zrozumieć zjawiska przestępczości należy stworzyć wiele teorii na bazie empirycznych badań. Badania powinny być 5 tamże s.232 systematyczne, uwzględniać uwarunkowania społeczne, określać determinanty poziomu i stylu życia, warstwy społeczne grupy wiekowe, czynniki materialne oraz ustawy prawno – organizacyjne. „Specjalnego traktowania wymaga sfera duchowa określonych systemów społeczeństwa i dominujący układ dążeń”6 BIBLIOGRAFIA B. Urban, Problemy współczesnej patologii społeczne,j wyd. UJ Kraków 1998. B. Urban, Zachowania dewiacyjne młodzieży, Wyd. UJ Kraków 1997 A.Siemaszko, Granice tolerancji. O teoriach zachowań dewiacyjnych, PWN, Warszawa 1993 6 B. Urban „Problemy współczesnej patologii społecznej” wyd. UJ Kraków 1998. W.W.Szczęsny „Zarys resocjalizacji z elementami patologii społecznej i profilaktyki” Warszawa 2003 B. Pawlica, Mechanizmy naznaczenia społecznego. Socjologiczne studium teoretyczno – empiryczne, Wyd. WSP Częstochowa 2001 Encyklopedia pedagogiczna XXI wieku t. I, red. T. Pilcha wyd. Żak 2002 Słownik społeczny, red. B. Szlachta wyd. WAM 2004
