Opieka nad dzieckiem w społeczeństwie starożytnego Rzymu

Opieka nad dzieckiem w społeczeństwie starożytnego Rzymu
Brak źródeł nie pozwala na dokładniejszą charakterystykę wychowania rzymskiego do
końca VI wieku p.n.e. Prawdopodobnie wydaje się, że pierwsze szkoły elementarne na terenie
państwa rzymskiego powstały dopiero w końcu IV lub też na początku III wieku p.n.e. W
Rzymie przez długi okres czasu utrwalił się ideał obywatela – gospodarza wiejskiego, który
pełniąc często najważniejsze godności państwowe uprawiał równocześnie rolę. Prymitywna
surowość wczesnego ideału obywatelskiego starożytnych Rzymian znalazła swoje
odzwierciedlenie między innymi w wychowaniu młodzieży. Ideałem wychowawczym przez
bardzo długi okres czasu był surowy ideał obywatela, który charakteryzował się takimi
cnotami jak: stałość, dzielność, pobożność, opanowanie, godność, roztropność,
sprawiedliwość. Wychowaniem i kształceniem młodzieży zajmowało się rodzina. Młody
rzymianin znajdował w niej wzory do naśladowania.
Dzieci do 7 roku życia wychowywały się pod opieką matki. Rzymianka ponosiła
odpowiedzialność za wychowanie moralne synów i córek.
W 7 roku życia chłopiec przechodził całkowicie pod opiekę ojca, który stawał się jego
wychowawcą i nauczycielem. Matka zajmowała się nadal wychowaniem córek ucząc je
gospodarstwa domowego, szycia, przędzenia oraz muzyki.
Zdobywana przez chłopców wiedza ograniczyła się do praktycznego zapoznawania z
różnorodnymi obowiązkami i czynnościami. Wiejski charakter kultury starożytnego Rzymu
sprawiał, że młody Rzymianin uczył się przede wszystkim prowadzenia gospodarstwa
rolnego. Od ojca uczył się czytania na podstawie uchwalonego w roku 450 p.n.e. prawa XII
tablic. Tekst ten stanowił podręcznik wychowania obywatelskiego i patriotycznego. Uczono
się go na pamięć i deklamowano przy różnych okazjach. Młodzi Rzymianie uczyli się
również posługiwania różnego rodzaju bronią, jazdy konnej, znoszenia niewygód i głodu.
W szesnastym lub siedemnastym roku życia młody Rzymianin przywdziewał męską togę
na znak osiągnięcia pełnoletniości. Otwierało mu ona wstęp do grona młodzieńców. Po
rocznym przygotowaniu chłopca do pracy politycznej następowała służba wojskowa.
Pierwszy jej rok spędzał młody Rzymianin w szeregach jako zwykły żołnierz, drugi zaś
pracował w sztabie, ucząc się zasad dowodzenia i poznając różne tajemnice wojskowe.
Tego rodzaju wychowanie zapewniało Rzymowi doskonałych żołnierzy i lojalnych
obywateli, pod względem moralnym jednak czyniło z młodzieży rzymskiej ludzi
wyrachowanych, egoistycznych, okrutnych i chciwych.
Wytworzyły się w Rzymie trzy szczeble wykształcenia ogólnego:
 szczebel elementarny (szkoły elementarne)
 szczebel gramatyczny (szkoły gramatyczne)
 szczebel retoryczny (szkoły retoryczne)
W szkołach elementarnych uczyli tzw. literatores (nauczyciele liter) w szkołach
gramatykalnych tzw. grammatici albo literati, w szkołach retorycznych tzw. retorzy. Dzieci
biedniejszych, wolnych obywateli rzymskich uczęszczały do szkół elementarnych. Szkółki te
mieściły się na rynkach lub przy placach, na gankach i altanach osłoniętych przed żarem
słońca, bez ścian i jakichkolwiek urządzeń. Uczniowie siedzieli na podłodze trzymając
kamienne tabliczki na kolanach. Literator zajmował się jedynie nauczaniem dzieci,
pozostawiając wychowanie rodzinie uczniów.
Program nauczania rzymskiej szkoły elementarnej obejmował początkowo czytanie i
pisanie, podstawowe działania arytmetyczne, opowiadania z dziejów Rzymian, deklamacje
ballad, naukę pieśni patriotycznych i lekturę pierwotnego podręcznika, którym był tekst
„Praw XII tablic”. Na początku dzieci uczono na pamięć alfabetu, później uczono je składać
litery i sylabizować, a następnie czytać. Czytanie łączono z pisaniem na tabliczkach zadań
dyktowanych przez nauczyciela.. Metoda taka była konieczna ze względu na brak
1
podręczników. W II wieku p.n.e. zaczęto w Rzymie zatrudniać niewolników przy
kopiowaniu książek. Dzięki temu większość uczniów mogła mieć własne podręczniki. Gdy
uczniowie umieli już czytać, nauczyciel przyzwyczajał ich do poprawnej wymowy i
przestrzegania w mówieniu zasad gramatycznych. Pisania uczono na tabliczkach woskowych,
a następnie pisano na skrawkach pergaminu. Arytmetyki uczono przy pomocy6 palców,
kamyków a następnie na tabliczkach woskowych.
W połowie III wieku p.n.e. pojawili się w Rzymie nauczyciele arytmetyki zwani
kalkulatorami. Nauczanie w szkole elementarnej odbywało się przeważnie metodą
pamięciową. Uczniowie powtarzali głośno nazwy liter i sylab dyktowanych przez
nauczyciela. Przy tych metodach nauczania zaczęto stosować kary. Do najczęściej używanych
należały kary fizyczne. Rózgi i rzemienie były symbolem wychowania. Nauka w tych
szkołach rozpoczynała się we wczesnych godzinach rannych. Lekcje trwały najczęściej do
nocy z krótką przerwą na obiad. Lekcji do domu nie zadawano. Dłuższe przerwy w pracy
szkół przypadały w okresie najgorętszych tygodni lata, w czasie żniw i winobrania.
Charakterystyczną cechą rzymskich szkół było kształcenie zarówno dziewcząt jak i chłopców.
W Rzymie pod koniec II wieku p.n.e. pojawiły się elementarne szkoły prowadzone w
języku greckim oraz elementarne szkoły dwujęzyczne. Były to szkoły ekskluzywne,
przeznaczone dla dzieci zamożnych rodziców.
Wychowankowie szkół elementarnych przechodzili w dwunastym roku życia do
prywatnych szkół średnich, organizowanych na wzór hellenistyczny. W szkołach tych
pobierano opłaty za naukę i dlatego były one tylko dostępne dla rodzin bogatych. W szkołach
tych realizowano program „siedmiu sztuk wyzwolonych’ tzn. gramatykę, retorykę,
dialektykę, arytmetykę, geometrię, astronomię i muzykę.
Największy zapał w hellenistycznej szkole na terenie Rzymu wywołała retoryka.
Rozbudzała ona wyobraźnię każdego ambitnego chłopca marzącego o karierze adwokackiej,
politycznej. Dobry mówca stanowił najwyższy ideał człowieka rzymskiego, uosobienie
wszystkich cnót moralnych i obywatelskich.
Utrwalenie się szkoły hellenistycznej w starożytnym Rzymie pociągnęło za sobą
pojawienie się instytucji pedagoga. Funkcję pedagoga powierzano najczęściej niewolnikom w
starszym wieku. Nosili pni za dziećmi przybory szkolne i opiekowali się nimi na ulicy.
Cesarstwo rzymskie nie wniosło poważniejszych zmian do metod wychowania, ani do
programu szkolnego. Szkoła elementarna stała się jednak wyłącznie instytucją kształcącą
dzieci biednych rodziców. Ponieważ umiejętność czytania była bardzo użyteczna w służbie
wojskowej, liczba szkół elementarnych znacznie wzrosła. Rozszerzył się nieco ich program
nauczania. Około połowy II w.n.e. wprowadzono do programu elementy geografii i
astronomii. Nie cieszyły się one szacunkiem klasy rządzącej. Prowadzący ją literator spotykał
się często z lekceważącym stosunkiem społeczeństwa, a niekiedy nawet z pogardą.
Zupełnie inna była sytuacja w szkole średniej, która była dostępna tylko dla młodzieży
uprzywilejowanej. Nauczających w szkole średniej otaczano powszechnym szacunkiem.
Najważniejszą częścią programu szkoły średniej była lektura i objaśnienie utworów
poetyckich, wśród których pierwsze miejsce zajmował Homer. Znajomość poezji uważano za
podstawę wykształcenia średniego. Znaczną rolę w okresie Cesarstwa rzymskiego odegrały
szkoły retoryczne, które przygotowywały młodzież do aktywnego życia. Zastąpiono ideał
dobrego obywatela – żołnierza ideałem wykształconego urzędnika państwowego. Szkoły
retoryczne spełniały ponadto doniosłą rolę w szerzeniu kultury rzymskiej wśród podbitych
ludów.
Stosunek Cesarzy rzymskich do oświaty był różny. Juliusz Cezar przyznał wszystkim
nauczycielom pochodzenia obcego w Rzymie prawa obywatelskie i wyborcze.
Cesarz August w okresie wielkiego głodu zmuszony był wypędzić z Rzymu wszystkich
cudzoziemców, pozwolił jednak pozostać wszystkim nauczycielom, retorom i uczonym.
2
Wybitnym teoretykiem wychowania był Kwintylian. Według niego, aby wychować
człowieka rzymskiego na mądrego i pełnego poczucia realizmu, należało go otoczyć
troskliwą opieką od najwcześniejszego okresu życia. Uważał on, że bardzo duży wpływ na
małe dziecko ma dobór niańki jak i pedagogów dla chłopca w okresie rozpoczynania nauki.
Wszystkie osoby stykające się z dzieckiem od najwcześniejszych lat powinny odznaczać się
wysokim poziomem moralnym i starannym wykształceniem językowym.
Nauka dzieci w wieku przedszkolnym powinna być zbliżona do zabawy. Domagał się on
połączenia nauki pisania, czytania i uczenia nazw liter jednocześnie z ich pisaniem. Nie
zgadzał się z twierdzeniem, że dziecko w wychowaniu domowym łatwiej zdobywa wiedzę.
Uważał, iż dzieci często ulegają demoralizującym wpływom źle dobranego nauczyciela,
nierozsądnie postępujących rodziców.
Najważniejszym argumentem przemawiającym za posłaniem chłopca do szkoły było
przygotowanie go do kariery mówcy. Każdy zaś mówca jak to podkreślał Kwintylian, musiał
stale występować przed licznym gronem..
Kwintylian nie ustalał wieku chłopca mającego przejść do szkoły średniej. Twierdził, że
przejście takie powinno odbyć się kiedy chłopiec przyswoi umiejętność czytania i pisania.
Szkoła średnia miała charakter ogólnokształcący i dawała encyklopedyczną orientację we
wszystkich dziedzinach wiedzy. Szkoły retoryczne zaś były specjalistyczne i kształciły
kandydatów na mówców. Czas przechodzenia ze szkoły średniej do retorycznej nie był ściśle
określony, zależał od zdolności ucznia, dojrzałości i poziomu wykształcenia. Najczęściej było
to w wieku13-14 lat. Młodzież poznawała teorię retoryki w pięciu zasadniczych częściach:
 zagadnienie pomysłowości
 zagadnienie układu, kompozycji
 zagadnienie wysławiania się
 zagadnienie pamięci, zapamiętywania
 zagadnienie wypowiedzenia
Mimo specjalistycznego charakteru szkoły retorycznej nauczyciele wymowy nie powinni,
zdaniem Kwintyliana zapominać o wpajaniu uczniom zdrowych zasad moralnych i
sprawiedliwości.
Szkolnictwo grecko – rzymskie stało się pierwowzorem dla następnych wieków.
Większość rysów europejskiego wychowania szkolnego późniejszych stuleci wywodzi się ze
szkół greckich i rzymskich.
Agnieszka Daniluk
Literatura:
1. S. Wołoszyn „Dzieje wychowania i myśli pedagogicznej w zarysie” W-wa 1964 r.
2. Ł. Kurdybacha „ Historia wychowania” W-wa Tom I
3. K. Komaniecki „Historia kultury starożytnej Grecji i Rzymu W-wa 1955 r.
4. S. Wołoszyn „Źródła do dziejów wychowania i myśli pedagogicznej” W-wa 1965r.
3