Pojęcie-materii-i-formy-materializmu2

Pojęcie materii i formy
materializmu
Andrzej Łukasik
Zakład Ontologii i Teorii Poznania
Instytut Filozofii UMCS
http://bacon.umcs.lublin.pl/~lukasik
www.filozofia.umcs.lublin.pl
Zagadnienie substancji świata
problem: z jakich substancji składa się przyroda – „Czy istnieją zarówno
substancje cielesne, jak i duchowe, czy też jeden tylko z obu tych rodzajów
substancji”.(K. Ajdukiewicz, Zagadnienia 94)
początki: greccy filozofowie przyrody (zagadnienie arche)
współcześnie: zagadnienie duszy i ciała
natura rzeczywistości
monizm
(materia lub duch)
materializm
spirytualizm
dualizm
(materia i duch)
pluralizm
(materia, duch, idee)
www.umcs.filozofia.lublin.pl
monizm, dualizm, pluralizm, materializm, spirytualizm
dualizm – istnieją zarówno substancje duchowe, jak i cielesne
podłożem zjawisk psychicznych są niematerialne dusze
dualizm skrajny (np. św. Augustyn, Kartezjusz) – ciała i dusze są
niezależnymi od siebie substancjami
dualizm umiarkowany (np. Arystoteles, św. Tomasz) – samoistnie
istnieją ciała, dusza stanowi formę ciała organicznego
monizm (gr. monos – jeden) – istnieje tylko jeden rodzaj substancji
monizm materialistyczny (materializm)
monizm spirytualistyczny (spirytualizm)
pluralizm – istnieją ciała, dusze, idee (np. Platon)
monizm (pluralizm) genetyczny i aktualny
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Ogólna charakterystyka materializmu
„Z punktu widzenia umiarkowanego materializmu istnieją tylko rzeczy
materialne, krócej – materia”. (W. Krajewski, Współczesna filozofia
naukowa 101)
naturalizm (antysupranaturalizm) – istnieją tylko przedmioty fizyczne
nieuznawanie istnienia substancji duchowej, bogów, niezależnego od
materii świata idealnego
monizm materialistyczny
realizm metafizyczny w odniesieniu do istnienia świata przestrzennoczasowego, podlegającego obiektywnym prawidłowościom przyrodniczym
empiryzm genetyczny (anty-aprioryzm)
optymizm poznawczy – wszystko w świecie jest (zasadniczo) poznawalne
ateizm
racjonalizm (antyirracjonalizm)
www.umcs.filozofia.lublin.pl
„Z perspektywy materializmu człowiek nie jest żadną wyróżnioną częścią
świata, a świadomość ludzka nie może stanowić osobnej dziedziny
ontycznej jako jedynego punktu wyjścia rozważań ontologicznych.
Materializm odrzuca subiektywistyczny program objaśnienia istnienia i
natury świata przez odwołanie się do świadomości człowieka, do jego
subiektywnego doświadczenia”. (M. Hempoliński, Filozofia współczesna
112)
byty duchowe, byty idealne – fikcje (według materializmu)
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Pojęcie materii: substancjalizm – atrybutywizm
substancjalizm – koncepcja przyjmująca istnienie czystej materii,
genetycznie pierwotnej (pramateria) i będącej tworzywem wszystkiego, co
istnieje w przyrodzie
atrybutywizm – odrzucenie koncepcji materii w ogóle, substancja
materialna daje się określić za pomocą stałych i uniwersalnych atrybutów
przykłady atrybutów materii: rozciągłość (przestrzenność), trwanie w czasie,
nieprzenikliwość, masywność, zmienność, ciągłość, dyskretność…
współczesna terminologia – zamiast pojęcia „materia” – obiekt materialny,
obiekt fizyczny
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Materia jako zbiór konkretnych ciał
naiwny realizm – bezwzględne zaufanie do zmysłów
„Stół, na którym piszę, atrament, w którym maczam pióro, drzewo, które
zagląda przez okno mojego pokoju, wszystko to, to materia. Materia — to
tyle, co ciało jakiekolwiek”.
(K. Ajdukiewicz, Z dziejów pojęcia materii)
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Co się stało z materią?
czas
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Materia jako tworzywo wszechrzeczy
[greccy filozofowie przyrody – zagadnienie arche]
„Przy tym rozumieniu terminu ‘materia’ jest ona czymś, co rozciąga się nie
tylko w przestrzeni, ale i w czasie, przechodząc w nim przez rozmaite fazy.
Materia tego drzewa była przez jakiś czas po części nieorganicznym
składnikiem gleby, po części węglem zawartym w drobinach dwutlenku
węgla unoszącego się w powietrzu, po części jeszcze czymś innym; w
późniejszym okresie czasu stała się tym drzewem, a następnie przyjmie
postać popiołu i dymu. Tak rozumiana materia jest czymś, czego jak gdyby
wycinkiem czasowym jest to lub owo ciało, materia jest tym, co trwa — jak
sądzimy — odwiecznie i wiecznie, pozostając przez cały czas tym samym,
zachowując swą identyczność, mimo zmian, jakim ulega, gdy staje się tym
lub innym ciałem”. (K. Ajdukiewicz, Z dziejów pojęcia materii)
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Koncepcje arche w greckiej filozofii przyrody
(żywioły)
Tales – woda (jest powszechna w przyrodzie, przybiera różne stany
skupienia; woda jest niezbędna do życia; wszelki pokarm jest wilgotny…)
Anaksymander – bezkresne i nieokreślone pierwotne tworzywo – apeiron
Anaksymenes – powietrze [zmiany jako procesy zagęszczania i
rozrzedzania powietrza]
Heraklit – ogień [panta rhei – wszystko płynie, nie można dwa razy wejść
do tej samej rzeki]
Empedokles – ziemia, woda, powietrze, ogień [żywioły; pierwiastki]
Anaksagoras – homoiomerie
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Materia jako czysta możliwość
Arystoteles
substancja = materia (materiał, z którego rzecz jest zrobiona) + forma
(własności dzięki którym coś jest tą a nie inną rzeczą)
materia prima nie posiada żadnej formy, jest czystą możliwością
forma – czynnik aktywny
materia – czynnik bierny
„to, co się nazywa formą albo substancją, nie powstaje, natomiast
utworzona z nich całość powstaje, […] we wszystkim, co powstaje, znajduje
się materia, […] ona jest jednym składnikiem, a forma drugim”
(Arystoteles, Metafizyka)
hylemorfizm: substancja = materia + forma
www.umcs.filozofia.lublin.pl
różna materia (materiał), ta sama forma (forma wazy)
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Materia jako ostateczne i niezmienne składniki
wszelkich rzeczy
Leukippos, Demokryt, Epikur, Lukrecjusz: „Początkiem wszechrzeczy są
atomy [άτομα] i próżnia [κενόν]. Wszystko inne jest tylko mniemaniem”
(Demokryt, cyt. w: Diogenes Laertios, Żywoty…, IX, 44).
„Czymś umownym […] jest słodkie, czymś umownym gorzkie, czymś
umownym gorące, czymś umownym zimne, czymś umownym jest barwa,
naprawdę zaś istnieją tylko atomy i próżnia” (Sekstus Empiryk, Adversus
mathematicos, VII 135; FVS 68 B 9).
Materializm mechanistyczny
Renesans atomizmu – XVII w.: Gassendi, Boyle, Newton
XIX w. Dalton – naukowy atomizm
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Materia jako res extensa
Kartezjusz: „[…] natura materii, czyli ciała rozpatrywanego w ogólności, nie
na tym polega, że jest ono jakąś rzeczą twardą czy ciężką, czy barwną, czy
w jakiś inny sposób działającą na zmysły, ale tylko na tym, że jest ono
rzeczą rozciągłą wzdłuż, wszerz i w głąb. […] ciężar i barwa, i wszystkie
inne tego rodzaju jakości, dające się odczuwać w materii cielesnej, mogą
być z niej usunięte, podczas gdy ona sama pozostaje nienaruszona; stąd
wynika, że jej natura od żadnej z nich nie zawisła”. (R. Descartes, Zasady
filozofii 56)
spór: koncepcja atomistyczna – koncepcja ośrodków ciągłych
mechanika kwantowa: dualizm korpuskularno-falowy
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Subiektywistyczne pojęcie materii
George Berkeley: „Nie mam bezpośredniej intuicji tego, że istnieje materia;
nie mogę również z wrażeń zmysłowych, z idei, z pojęć, z działań lub uczuć
wyprowadzić ani prawdopodobnego, ani koniecznego wniosku, aby istniała
substancja, niezdolna do myślenia i postrzegania, nieaktywna. Natomiast o
istnieniu mojego Ja, to znaczy mojej duszy, umysłu lub zasady myślącej,
posiadam wiedzę oczywistą na podstawie refleksji” (Berkeley, Trzy dialogi
między Hylasem i Filonousem70).
„materia” = podłoże własności obiektywnych
Jakości pierwotne (obiektywne) a wtórne (subiektywne)
Berkeley: „Gdzie zatem znajdują się te inne jakości tam również muszą się
znajdować jakości pierwotne, to znaczy w umyśle i nigdzie indziej”
(Berkeley, Traktat 29).
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Definicje materii
def. epistemologiczno-ontologicza
1. materią jest to, co istnieje obiektywnie i jest poznawane za pomocą
zmysłów
kryteria istnienia obiektów materialnych:
obserwacyjne (rzeczy obserwowalne)
eksplanacyjne (rzeczy nieobserwowalne)
def. ontologiczne
2. materią jest wszystko to, co istnieje w czasie i przestrzeni
3. materią jest wszystko to, co podlega prawom przyrody (jednoznacznym
albo statystycznym)
4. materią jest wszystko to, co oddziaływa fizycznie (wywiera siły, emituje
energię)
(W. Krajewski, Współczesna filozofia naukowa, s. 101-123)
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Materializm mechanistyczny
Leukippos, Demokryt, Epikur, Lukrecjusz, Gassendi, Hobbes, La Mettrie,
Diderot, d’Alambert, Helvetius, Holbach, Cabanis, Feuerbach
ontologia substancjalnych bytów jednostkowych – istnieją ostateczne,
niezmienne składniki materii (atomizm)
mechanicyzm = wyjaśnienie wszelkich zmian w świecie na podstawie praw
mechaniki
redukcjonizm – różnice jakościowe są redukowalne do ruchu i
przestrzennych układów atomów
układ złożony = zbiór układów prostych i składników elementarnych, zbiór
własności składników elementarnych i prostych układów
zbiór relacji (xt) i oddziaływań
zjawiska psychiczne redukowalne do fizjologicznych czynności mózgu
obiekt materialny = indywiduum
materia = zbiór obiektów elementarnych
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Materializm dialektyczny
Marks, Engels
materia w procesie rozwoju uzyskiwała nowe jakości nieredukowalne do
poprzednio posiadanych (dialektyka Hegla + naturalizm Feuerbacha)
materia nieorganiczna – materia organiczna – materia świadoma
antyredukcjonizm (emergentzm): świadomość nie jest redukowalna do
procesów biologicznych, ani fizykochemicznych (ale wyższe szczeble
organizacji materii są genetycznie i ontycznie zależne od niższych)
pierwotność materii względem ducha
uzyskiwanie przez materię nowych jakości dokonuje się w sposób skokowy
„dialektyczny punkt widzenia” – rozpatrywanie przyrody w procesie jej
stawania się i rozwoju (w przeciwieństwie do „metafizycznego”); badanie
poszczególnych zjawisk nie powinno być prowadzone nie w izolacji, lecz
uwzględniać związki (szczególnie przyczynowe) z innymi zjawiskami
www.umcs.filozofia.lublin.pl
„prawa dialektyki” - przykłady
1. Prawo przechodzenia ilości w jakość: zmiany ilościowe (zmienia się tylko
intensywność stopniowalnych cech przedmiotu) przechodzą skokowo w
zmiany jakościowe (pojawia się nowa cecha niestopniowalna) – np.
zamarzanie lodu: obniżanie t do 0o C (zmiana ilościowa), proces
zamarzania (przemiana fazowa wody w lód), tzw. skok dialektyczny –
zmiany rewolucyjne (a nie ewolucyjne) także w społecznościach ludzkich
2. Prawo jedności i walki przeciwieństw: w każdym procesie współistnieją
siły przeciwdziałające sobie nawzajem; z „walki przeciwieństw” powstaje
stan nowy, różny od stanu zwalczających się tendencji itd… (teza –
antyteza – synteza) – np. spadające ciało przyspiesza – siła oporu
powietrza przeciwdziała przyspieszaniu – ciało spada ze stałą prędkością
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Materializm historyczny
K. Marks i F. Engels - materialistyczna interpretacja procesów społecznohistorycznych i kulturowych
rozwój społeczeństwa określają obiektywne prawa, które nauka może
wykryć i badać
„materialne warunki rozwoju człowieka i społeczeństwa (tzw. byt społeczny)
określają kierunki rozwoju społeczno-politycznego i kulturowego oraz
wszelkie formy świadomości społecznej” (Hempoliński, Filozofia
współczesna 120-121)
kultura duchowa nie sprowadza się do funkcji neurofizjologicznych i
behawioralnych
poglądy ludzi i instytucje społeczne, zmiany w zakresie polityki, ideologii i
kultury są warunkowane przez rozwój materialnego życia społecznego,
rozwój form świadomości, tj. dorobku nauki, kultury, religii itp., które
oddziałują zwrotnie na dalszy rozwój zarówno życia materialnego, jak i
duchowego ludzi
„byt określa świadomość”
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Reizm – Tadeusz Kotarbiński
„1. Wszelki przedmiot jest rzeczą. 2. Żaden przedmiot nie jest cechą,
stosunkiem, zdarzeniem, ani w ogóle żadnym z rzekomych przedmiotów
należących do którejkolwiek z innych kategorii ontologicznych niż kategoria
rzeczy. 3. Terminy ‘cecha’, ‘stosunek’, ‘zdarzenie’ oraz wszystkie inne
rzekome nazwy rzekomych przedmiotów innych kategorii ontologicznych
niż kategoria rzeczy – są nazwami pozornymi”. (T. Kotarbiński, Uwagi na
temat reizmu)
rzecz = dusza lub ciało
ciało = przedmiot rozciągły i bezwładny
dusza = przedmiot doznający
pansomatyzm – wszelki przedmiot jest ciałem (wszelka dusza jest ciałem)
www.umcs.filozofia.lublin.pl
rzecz (w rozumieniu reizmu) – „wszystko, co jest czasowe i przestrzenne, i
fizykalnie określone” (T. Kotarbiński, O postawie reistycznej 155)
tylko kategoria nazw rzeczy (ciał) zawiera nazwy rzeczywiste, pozostałe
kategorie zawierają nazwy pozorne (onomatoidy), zwroty zastępcze: np.
„rozciągłość przysługuje ciałom” = „ciała są rozciągłe” (tu nie ma nazw cech
jedynie nazwy ciał)
nazwy
rzetelne
jednostkowe
np. Tadeusz
ogólne
np. filozof
onomatoidy
np. czerwień
puste
np. chimera
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Pojęcie materii w fizyce współczesnej
Model standardowy fizyki
cząstek elementarnych –
zbiór teorii obejmujących
współczesną wiedzę
o podstawowych składnikach
materii i ich oddziaływaniach
podstawowe teorie fizyki
współczesnej:
mechanika kwantowa
ogólna teoria względności
www.umcs.filozofia.lublin.pl
podstawowe składniki materii i ich oddziaływania
www.umcs.filozofia.lublin.pl
hadrony (np. proton, neutron) składają się z 3 kwarków (p = uuu), n = (udd)
mezony składają się z pary kwark-antykwark (są nietrwałe, cząstka i
antycząstka anihilują)
leptony (np. elektron, neutrina) uznawane są za elementarne
kwarki i leptony – cząstki fundamentalne
www.umcs.filozofia.lublin.pl
mechanika Newtona – oddziaływania między cząstkami jako siła działająca
przez bezpośredni kontakt (actio directa) lub na odległość (actio in distans)
mechanika kwantowa – oddziaływanie między cząstkami jako wymiana
cząstek, kwantów pola (diagramy Feynmana)
[przykład: oddziaływanie elektromagnetyczne
dwóch elektronów przez wymianę kwantu pola
elektromagnetycznego – fotonu]
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Unifikacja oddziaływań
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Pytania kontrolne
Zdefiniuj pojęcia: monizm, dualizm, pluralizm.
Podaj ogólną charakterystykę materializmu.
Wyjaśnij pojęcia: substancjalizm, atrybutywizm.
Scharakteryzuj potoczne pojęcie materii.
Omów pojęcie materii jako tworzywa wszechrzeczy.
Wyjaśnij pojęcie materii i formy w filozofii Arystotelesa.
Przedstaw podstawowe założenia atomistycznej koncepcji materii.
Jaka jest natura materii w ujęciu Kartezjusza.
Na czym polega subiektywistyczne pojęcie materii?
Sformułuj podstawowe definicje materii.
Scharakteryzuj materializm mechanistyczny.
Scharakteryzuj materializm dialektyczny i historyczny.
Sformułuj podstawowe tezy reizmu.
Co to są nazwy rzetelne i onomatoidy?
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Literatura
K. Ajdukiewicz, Zagadnienia i kierunki
filozofii. Teoria poznania. Metafizyka
Z. Cackowski, Zasadnicze zagadnienia
filozofii
T. Czeżowski, O metafizyce, jej
kierunkach i zagadnieniach
M. Hempoliński (red.), Ontologia.
Antologia tekstów filozoficznych
M. Hempoliński, Filozofia współczesna.
Wprowadzenie do zagadnień i kierunków
W. Krajewski, Współczesna filozofia
naukowa. Metafilozofia i ontologia
T. Kotarbiński, Ontologia, [w:] Ontologia,
teoria poznania i metodologia nauk, s.
101-232
www.umcs.filozofia.lublin.pl