Document
advertisement
Seminarium „PRIORYTETY KRAJOWEGO PROGRAMU WDRAŻANIA KONWENCJI SZTOKHOLMSKIEJ” GF/POL/SEM.3/R.8 (Warszawa, 26 maja 2003 r.) PRIORYTETY W GOSPODARCE ODPADAMI TRWAŁYCH ZANIECZYSZCZEŃ ORGANICZNYCH (TZO) Krzysztof Czarnomski Instytut Ochrony Środowiska Obowiązki państw-stron Konwencji Sztokholmskiej w zakresie zagospodarowania zmagazynowanych materiałów, urządzeń i odpadów zawierających TZO polegają na eliminacji uwolnień tych substancji do środowiska. Pierwszy krok na tej drodze stanowi identyfikacja zasobów tych w materiałów i urządzeń w magazynach, pozostających w użytkowaniu oraz zawartych w odpadach. Identyfikacji i rejestracji podlegają także instalacje, w których powstają TZO jako produkty uboczne1, niezamierzone, a które są wytwórcami i posiadaczami odpadów zawierających te substancje, pochodzących z operacji technologicznych produkcji oraz oczyszczania gazów odlotowych lub ścieków. Po wejściu konwencji w życie wszelkie zasoby substancji objętych zapisami konwencji 2 należy traktować jako odpady za wyjątkiem szczególnych wyłączeń oraz materiałów i urządzeń eksportowanych w celu unieszkodliwienia lub wykorzystania zgodnie z postanowieniami konwencji3. Wymagania te dotyczą nie tylko substancji wymienionych w konwencji, ale także wszelkich nowych substancji, pestycydów i produktów przemysłowych) wykazujących właściwości trwałych zanieczyszczeń organicznych, które zgodnie z zapisem4, odpowiadają następującym kryteriom: trwałości: (i) długość okresu połowicznego zaniku substancji w wodzie przekracza 2 miesiące lub okresu połowicznego rozkładu w glebie przekracza 6 miesięcy, (ii) jest trwała w innych specyficznych warunkach, które uzasadniają potrzebę traktowania jej zgodnie z zasadami konwencji; bioakumulacji: (i) wartość współczynnika akumulacji biologicznej substancji w organizmach wodnych przekracza 5000, albo log Kow > 5, (ii) wykazuje wysoką akumulację biologiczną w innych organizmach, jest wysoce toksyczna lub ekotoksyczna, (iii) w wyniku monitoringu flory lub fauny regionu ustalono, że potencjał akumulacji biologicznej substancji jest dostatecznie duży, uzasadniający potrzebę traktowania jej zgodnie z zasadami konwencji; przenoszenia się w środowisku: (i) zawartość substancji w miejscach odległych od źródeł ich uwolnienia wskazuje na niepokojącą łatwość przenoszenia się, 1 dotyczy PCDD/PCDF (polichlorowane dibenzo-p-dioksyny i dibenzofurany), HCB (heksachlorobenzen), PCB (polichlorowane bifenyle) 2 wymienionych w załącznikach A i B 3 art. 3 ust. 2 konwencji 4 art. 3 ust.3 , załącznik ust. 1 konwencji (ii) substancja jest przenoszona przez powietrze, wodę lub wędrowne gatunki fauny, (iii) badania modelowe wykazują, że substancja posiada właściwości przenoszenia w środowisku na dalekie odległości przez powietrze, wodę lub za pośrednictwem gatunków wędrownych. Dla powietrza przyjmuje się graniczną wartość połowicznego zaniku substancji > 2 dni. szkodliwość dla ludzkiego zdrowia lub środowiska: (i) szkodliwość dla zdrowia ludzkiego lub środowiska podobne jak dla substancji wymienionych w konwencji, (ii) toksyczność lub ekotoksyczność substancji powodująca zagrożenia dla zdrowia ludzkiego lub środowiska tego rodzaju, jak substancji wymienionych w konwencji. Etap inwentaryzacji projektu GF/POL/01/0045 został zakończony sprawozdaniem pt. „Trwałe Zanieczyszczenia Organiczne. Przegląd sytuacji w Polsce”, w którym przedstawiono stan obowiązującego prawodawstwa dotyczącego gospodarki odpadami TZO i częścią którego są wykazy zapasów i odpadów TZO w Polsce. Prawodawstwo dotyczące gospodarki odpadami TZO w Polsce Substancje będące przedmiotem Konwencji Sztokholmskiej zaliczane są do substancji niebezpiecznych, podlegających przepisom ustawy o substancjach i preparatach chemicznych6. Ustawa ta nie stosuje się do środków ochrony roślin, w rozumieniu przepisów o ochronie roślin uprawnych, obowiązuje natomiast w stosunku do substancji wprowadzonych do obrotu towarowego lub stosowania, stanowiących składniki tych środków, posiadających właściwości stwarzające zagrożenie dla zdrowia ludzkiego i/lub środowiska. Ustawa ta nie stosuje się także w stosunku do odpadów, ale dla potrzeb klasyfikacji odpadów niebezpiecznych obowiązuje stosowanie kryteriów wielkości zagrożeń7 przyjętych dla oceny właściwości substancji niebezpiecznych w przepisach tej ustawy. Taki sposób oceny niebezpiecznych cech dla towarów i odpadów jest zgodny z obyczajem międzynarodowym8. W wykazie substancji niebezpiecznych wraz z ich klasyfikacją i oznakowaniem9 podana jest charakterystyka substancji wymienionych w załącznikach A i B konwencji. Nie podano właściwości polichlorowanych dibenzo-p-dioksyn i dibenzofuranów (PCDD/PCDF), nie występują one bowiem w obrocie towarowym. Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r Prawo ochrony środowiska10 zabrania, za wyjątkiem przypadków określonych prawem, wprowadzania do obrotu lub ponownego wykorzystania substancji stwarzających szczególne zagrożenie dla środowiska. Zakazem objęto PCB. Ustawa upoważnia ministra właściwego do spraw środowiska do określenia innych substancji o takim charakterze. Ustawa zaleca11 stosowanie zasad szczególnego postępowania, rejestracji i eliminacji z obrotu i stosowania substancji stwarzających szczególne zagrożenie dla środowiska, odpowiadające wymaganiom Konwencji Sztokholmskiej. Zgodnie z delegacją z art. 163 ustawy wydane zostały przepisy o postępowaniu z materiałami i urządzeniami zanieczyszczonymi PCB12, które zalecają przeprowadzenie inwentaryzacji wszystkich urządzeń zawierających PCB, z określeniem ilości Umożliwienie działań zmierzających do przyspieszenia prac nad wdrożeniem Konwencji Sztokholmskiej w sprawie trwałych zanieczyszczeń organicznych 6 Ustawa z dnia 11 stycznia 2001 r o substancjach i preparatach chemicznych (Dz.U. Nr 11 poz. 84). 7 Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r o odpadach załącznik nr 4 (Dz. U. Nr 62 poz. 628) 8 z dyrektywą UE 67/548/EEC w sprawie klasyfikacji, opakowań i oznakowań substancji niebezpiecznych (z późniejszymi zmianami) (OJ.L. 96, 16.8.1967. p. 1) 9 Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 3 lipca 2002 r. w sprawie wykazu substancji niebezpiecznych wraz z ich klasyfikacją i oznakowaniem (Dz. U. Nr 129 poz. 1111) 10 art. 160 (DZ.U Nr 62 poz. 627) 11 art. 161 – 164 ustawy Prawo ochrony środowiska (DZ.U Nr 62 poz. 627) 12 Rozporządzenie Ministra Gospodarki z dnia 24 czerwca 2002 r w sprawie wymagań w zakresie wykorzystywania i przemieszczania substancji stwarzających szczególne zagrożenie dla środowiska oraz wykorzystywania i oczyszczania instalacji lub urządzeń, w których były lub są wykorzystywane substancje stwarzające szczególne zagrożenie dla środowiska (Dz. U Nr 96 poz. 860) 5 2 PCB, w terminie do końca 2002 r. W 2002 r wydane zostały przepisy, określające urządzenia, w których może znajdować się PCB13. Ustawa o odpadach7 zakazuje odzysku PCB14 i zaleca unieszkodliwianie go w procesach spalania, oraz dopuszczalność stosowania metod biologicznych, fizykochemicznych, składowania w pojemnikach w ziemi, magazynowania. Składowanie i magazynowanie jest sprzeczne z zasadą nieodwracalnego przekształcenia przyjętą w Konwencji Sztokholmskiej. Nie zaliczono odpadów, zawierających TZO, do objętych zakazem składowania (art. 55). Wymaganie przekształcenia odpadów przed umieszczeniem na składowisku (art. 56) w celu ograniczenia zagrożenia dla życia i zdrowia ludzi lub dla środowiska jest, co do zasady, zgodne z wymaganiami konwencji, jednak bardziej właściwym rozwiązaniem wydaje się wprowadzenie zapisu o zakazie składowania odpadów zawierających TZO. W rozumieniu ustawy o odpadach, wszelkie odpady, zawierające TZO 15 są odpadami niebezpiecznymi. Ustawa o ochronie roślin uprawnych16 określa zasady obrotu i stosowania środków ochrony roślin. Przepis art. 14 ustawy wprowadza zakaz dopuszczenia do obrotu i stosowania środków ochrony roślin, stanowiących zagrożenie dla zdrowia ludzi zwierząt oraz dla środowiska, a w szczególności zawierających substancje biologicznie czynne, których stosowanie jest zabronione. Ustawa wprowadza zasadę dopuszczania do obrotu środków ochrony roślin po uzyskaniu właściwego zezwolenia. W kwietniu 2002 r weszło w życie rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi17, w którym zabroniono stosowania substancji objętych Konwencją Sztokholmską. Zakaz ten obowiązywał już wcześniej – na podstawie rozporządzenia Ministra Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej·, które utraciło swą moc w po wydaniu rozporządzenia w tej sprawie w 2002 r. Odpady zawierające polichlorowane bifenyle Obecnie PCB/PCT nie są stosowane w nowych urządzeniach produkcji krajowej i importowanych, chociaż nie zostało to zabronione. Szereg urządzeń zawierających PCB pozostaje jednak wciąż w użytkowaniu, Dla celów inwentaryzacji urządzenia te zostały określone w rozporządzeniu Ministra Gospodarki12. Mimo wielu wykonanych prac o charakterze badawczym i ankietowym, w Polsce nie została dotychczas przeprowadzona pełna inwentaryzacja zasobów PCB – głównie z powodu braku podstaw prawnych. Wejście w życie 1 października 2001 r. nowego Prawa ochrony środowiska oraz nowej ustawy o odpadach, a także w 2002 roku przepisów wykonawczych, stworzyło formalne podstawy do zebrania na koniec 2002 r. oficjalnych danych o ilości, rodzajach i miejscach występowania polichlorowanych bifenyli. Fragmentaryczne inwentaryzacje, których wyniki przestawiono w pracy18, jasno wskazują, że urządzenia elektrotechniczne z PCB występują praktycznie w każdej branży przemysłowej, od energetyki począwszy aż po zakłady przemysłu rolno-spożywczego (cukrownie). Urządzenia pochodzą najczęściej z lat 70-tych, choć zdarzają się wcześniejsze z 60-tych lat i późniejsze z 80tych. Producenci często nie umieszczali na swoich wyrobach informacji o zawartości PCB, co utrudnia ich jednoznaczną identyfikację. Stąd też badaniom przesiewowym praktycznie powinny Rozporządzenie Ministra Gospodarki z dnia 26 września 2002 r w sprawie określenia urządzeń, w których mogły być wykorzystywane substancje stwarzające szczególne zagrożenie dla środowiska 14 art. 38 ustawy o odpadach (Dz. U Nr 62 poz. 628) 15 o stężeniu odpowiadającym przypisanym zwrotom R określonym w załączniku do Rozporządzenia Ministra Zdrowia z dnia 3 lipca 2002 r w sprawie wykazu substancji niebezpiecznych wraz z ich klasyfikacją i oznakowaniem (Dz. U. Nr 129 poz. 1110 załącznik) 16 tekst jednolity Dz. U. z 1999 r Nr 66 poz. 751 17 Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 5 marca 2002 r w sprawie szczegółowych zasad wydawania zezwoleń na dopuszczanie środków ochrony roślin do obrotu i stosowania (Dz.U. Nr 24 poz. 250) 18 Inwentaryzacja urządzeń technicznych zawierających PCB (w ramach niniejszego projektu) 13 3 zostać poddane wszystkie typy urządzeń elektrotechnicznych poszczególnych producentów zawierające płyny dielektryczne. Analizując poszczególne badania inwentaryzacyjne można stwierdzić, że większy problem, zarówno ilościowy jak i techniczny, stwarzają kondensatory, których jest znacznie więcej i w znacznie większym rozproszeniu. Fragmentaryczność dotychczasowych inwentaryzacji i ich zróżnicowany charakter nie daje podstaw do prostych podsumowań, dlatego też najbardziej wiarygodną wydaje się być analiza zasobów dokonana w 2001 r. na potrzeby sporządzenia planu implementacyjnego Dyrektywy Unii Europejskiej nr 1996/59/WE w sprawie unieszkodliwiania polichlorowanych bifenyli i polichlorowanych trifenyli, w której wyniki oszacowania ilości urządzeń i odpadów zawierających PCB oraz przewidywane kierunki ich zagospodarowania przedstawiono w tabeli 1. Bardzo zbliżone szacunki podane są w krajowym planie gospodarki odpadami19. Tabela 1. Szacunki ilości odpadów i urządzeń zanieczyszczonych PCB wg planu implementacji dyrektywy UE 1996/59/WE Wyszczególnienie olej z PCB kondensatory i inne urządzenia wymagające unieszkodliwienia transformatory i inne urządzenia wymagające dekontaminacji Masa Mg 3 000 7 620 3 500 Źródła pochodzenia olej usunięty z transformatorów - 1000 Mg, olej usunięty ze złomowanych kondensatorów i innych urządzeń (wyłączniki, prostowniki itd.) – 1000 Mg, odpadowe oleje i ciecze z procesu dekontaminacji - 1000Mg), 250 000 sztuk kondensatorów o średniej masie 30 kg/szt., zainstalowanych oraz złomowanych – 7 500 Mg niemetaliczne materiały z demontażu transformatorów (papier, drewno) – 120Mg, 1000 szt. transformatorów po usunięciu oleju i części niemetalicznych– 3 000 Mg części metalowe wyłączników, prostowników i in.- 500 Mg Zgodnie z rozporządzeniem12 została przeprowadzona inwentaryzacja urządzeń z PCB i oceniamy, że jej wyniki będą mogły być wykorzystane dla potrzeb naszego projektu w III kw. 2003r. Ze względu na koszty badań na obecność PCB w olejach, szczególnie wypełniających urządzenia (kondensatory) o małych pojemnościach istotne będzie rozważenie celowości skierowania tych urządzeń do unieszkodliwienia i dekontaminacji bez badań, szczególnie po wybudowaniu instalacji dekontaminującej w Polsce, na zasadzie domniemania. Brak informacji o stosowaniu w Polsce PCB/PCT do innych celów niż w urządzeniach elektrotechnicznych. W Polsce istnieją instalacje do unieszkodliwiania odpadów zawierających PCB metodą termiczną. W pierwszym rzędzie wymienić należy instalacje w zakładach Rokita w Brzegu Dolnym i w zakładach Anwil we Włocławku. Uznaje się, że zdolność przerobowa tych instalacji jest wystarczająca i nie zachodzi budowa specjalnej spalarni dla odpadów zawierających TZO 20. Brak natomiast w kraju instalacji dla dekontaminacji urządzeń po usunięciu z nich PCB21 o dostatecznej wydajności. W Polsce nie ma też instalacji do termicznej destrukcji stałych odpadów niebezpiecznych zawierających substancje chlorowcoorganiczne, ani też warunków do unieszkodliwiania takich odpadów innymi metodami np. przez składowanie w wyrobiskach soli kamiennej. Uchwała Rady Ministrów w sprawie krajowego planu gospodarki odpadami, M.P. Nr 11/2003 Krajowy Plan Gospodarki Odpadami 21 poza jedną instalacją do dekontaminacji transformatorów firmy Chemeko 19 20 4 Koszty unieszkodliwiania wraz z transportem 1 Mg olejów z PCB kształtują się obecnie na poziomie 17000 zł (4250 EUR)22 i dla 1 Mg kondensatorów wynoszą odpowiednio 20000 zł (5000 EUR) a koszty dekontaminacji urządzeń preliminowane są na ok. 6000 zł/1Mg (1500 EUR). Koszty te powinny być pokryte przez użytkowników urządzeń. Ponieważ jednak użytkownikami są lub były przedsiębiorstwa postawione w stan likwidacji lub zlikwidowane, liczyć należy się z koniecznością pokrycia kosztów unieszkodliwiania z innych źródeł. Odpady TZO z obrotu i stosowania środków ochrony roślin Od 1966 r. w Dzienniku Urzędowym Ministerstwa Rolnictwa były publikowane wykazy środków ochrony roślin dopuszczonych do obrotu23. W oparcie o to źródło można było prześledzić czasokresy stosowania preparatów zawierających TZO, co przedstawiono w tabeli 2. Tabela 2. Okresy dopuszczenia do obrotu handlowego środków ochrony roślin zawierających substancje objęte Konwencją Sztokholmską (na podstawie dzienników urzędowych Ministerstwa Rolnictwa)24 Lp. Nazwa substancji 1 aldryna do 1975 r 2 3 4 5 6 7 8 9 chlordan DDT dieldryna endryna heksachlorobenzen (HCB) heptachlor mireks toksafen Okres dopuszczenia do obrotu nie dopuszczony do obrotu w Polsce sukcesywnie wycofywany od 1972 r. – ostatni preparat dopuszczono w 1975 r. do 1975 r. do 1972 r. w mieszaninie z aldryną (Arrex M) do 1978 r (adnotacja: „do wyczerpania zapasów”); jest produktem rozkładu pestycydu Kwintocen, dopuszczonego do 1986r tylko w 1966 r nie dopuszczony do obrotu w Polsce Wycofywane od 1970 r (w 1971 r zaniechano produkcji w kraju) Preparaty importowane wycofano od 1987 r. Dane przedstawione w tabeli 2 pozwalają na ocenę wieku niewykorzystanych preparatów znajdujących się, w niewielkiej części w magazynach (jedyne dane o magazynach Dyrekcji Lasów Państwowych) a w głównej na składowiskach odpadów. Zużycie pestycydów w Polsce w latach 70 i 80-tych kształtowało się na poziomie 1 kg/ha, niskim w porównaniu z krajami europejskim25. Odpady niewykorzystanych środków ochrony roślin, składowane w rozproszonych po całym kraju składowiskach w postaci podziemnych silosów, wykonanych z kręgów betonowych smołowanych o średnicy 1 – 2,5 m, o głębokości ca 3 m i betonowanym dnie – tzw. „mogilników”, stanowią największe zagrożenie dla zdrowia ludzkiego i środowiska. Silosy te nie wytrzymały próby czasu, ulegają korozji i emitują zawarte w nich substancje do wód podziemnych i otaczających je mas ziemnych. Odpady środków ochrony roślin są składowane również bezpośrednio (w opakowaniach) w dołach ziemnych, bunkrach wojskowych z okresu II wojny światowej a także w zbiornikach betonowych. Na tych składowiskach były składowane również opakowania po środkach ochrony roślin, a także inne odpady niebezpieczne. Lista mogilników25 (składowisk) zawiera 303 pozycje. Ilość składowanych odpadów wynosi 5 065 ton z tym, że dla 53 składowisk brak danych o ilości składowanych odpadów. do obliczeń przyjęto wartość 1 EUR = 4 zł do początku lat 90-tych, za wyjątkiem lat 1981-1983, informacje o formie użytkowej, składzie i wytwórcy preparatu 24 J.Żołędziowska „Inwentaryzacja pozostałości TZO w przemyśle” opracowanie w ramach projektu GF/POL/01/004 25 A. Siłowiecki „Inwentaryzacja odpadów środków ochrony roślin” 2002 r, opracowanie w ramach projektu GF/POL/01/004 22 23 5 Różne źródła podają odmienne dane o liczbie składowisk środków ochrony roślin i ilości złożonych w nich odpadów, co przedstawiono w tabeli 326. Najbardziej wiarygodne wydaje się zestawienie sporządzone przez A. Siłowieckiego26. Nieodmienny jest oparty na doświadczeniu pogląd, że złożone w mogilnikach środki ochrony roślin, składowane w opakowaniach, uległy wymieszaniu. Obecnie nie można ich rozdzielić poprzez sortowanie i należy je w całości traktować jako zawierające TZO. Według Krajowego Planu Gospodarki Odpadami w Polsce istniało około 340 mogilników, w których deponowano przeterminowane środki ochrony roślin, począwszy od 1965 roku. Z uwagi na to, że brak jest wiarygodnych informacji o ilościach przeterminowanych tych środków, zalegających w mogilnikach, a także w magazynach, prowadzone są prace inwentaryzacyjne i badanie wpływu mogilników na środowisko gruntowo – wodne. Prace te zostaną zakończone w I kwartale 2003 roku. Tabela 3. Liczba mogilników w poszczególnych województwach (stan na dzień 31.12.1999 r.) Lp. Województwo Dane IOŚ Dane IOŚ Mogilniki zlokalizowane Mogilniki pozostałe nad głównymi zbiornikami wód podziemnych doły ziemne Dolnośląskie Kujawsko-Pomorskie Lubelskie Lubuskie Łódzkie 5 Małopolskie 1 Mazowieckie 2 Opolskie Podkarpackie 9 Podlaskie Pomorskie Śląskie 2 Świętokrzyskie 1 Warmińsko-Mazurskie Wielkopolskie Zachodniopomorskie Razem 20 * brak danych dotyczących rodzaju mogilnika 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 obiekty budowlane doły ziemne 6 3 12 1 5 3 5 3 6 3 1 4 3 7 12 10 83 5 5 (+1)* 8 2 21 (+1) obiekty budowla ne 3 16 1 3 16 (+2)* 3 5 1 4 5 (+1)* 6 5 5 9 13 28 123 (+3) Krajowy plan gospodarki odpadami ogółem 9 23 16 7 34 27 22 4 26 6 8 11 22 17 27 39 298 mogilniki zlikwidowane 0 5 16 1 0 0 1 0 6 3 1 3 2 0 126 11 50 W Krajowym Planie Gospodarki Odpadami przyjęto, że w mogilnikach i magazynach27 znajduje się około 15 000 Mg odpadów środków ochrony roślin. Za niezbędne w Krajowym Planie Gospodarki Odpadami uznano dokończenie inwentaryzacji miejsc magazynowania i składowania przeterminowanych środków ochrony roślin oraz opracowanie przez Państwową Służbę Geologiczną listy składowisk tych odpadów, najbardziej niebezpiecznych dla środowiska naturalnego obiektów (lista priorytetowa). Odpady TZO z produkcji Produkcja substancji objętych Konwencją Sztokholmską w Polsce miała miejsce w trzech zakładach: Z.Ch. Organika-Azot w Jaworznie, NZPO Rokita w Brzegu Dolnym, ZCh Gamrat w 26 27 częściowa likwidacja wskazano magazyny przeterminowanych środków o.r. w administracji regionalnych Dyrekcji Lasów Państwowych. 6 Jaśle. Heptachlor, jako produkt uboczny, otrzymywano w ZCh Organika Sarzyna w Nowej Sarzynie, Anwil S.A. we Włocławku, ZA w Tarnowie-Mościcach S.A. Zakłady te posiadały własne spalarnie odpadów28, służące likwidacji nieprzydatnych pozostałości z produkcji. Tam, gdzie obecnie są wytwarzane TZO (Anwil S.A. produkt uboczny heksachlorobenzen) substancje te są poddawane rozkładowi termicznemu. W ocenie wpływu pestycydów na środowisko29 podniesiono problem nieprzydatnych środków ochrony roślin, pozostających w magazynach central handlowych i użytkowników. Nie włączono do tej listy zakładów produkujących pestycydy, zanotowano natomiast nadmierną emisję do wszystkich elementów środowiska. Zakłady Rokita i Gamrat, produkujące preparaty z gotowych składników, a więc stosujące technologię bezodpadową, mogły gromadzić na składowiskach jedynie opakowania po substancjach aktywnych, a więc zagrożenia ze strony składowisk odpadów tych zakładów są niewielkie. Problem składowisk odpadów zawierających TZO, pochodzące z produkcji substancji aktywnych, sprowadza się w Polsce do jednego zakładu, a mianowicie Zakładów Chemicznych ORGANIKA AZOT w Jaworznie. Zakład ten od 1947 r był największym w Polsce producentem chemicznych środków ochrony roślin. Tutaj między innymi wytwarzano DDT, którego produkcja w drugiej połowie lat sześćdziesiątych odpowiadała wielkością całej krajowej produkcji substancji czynnych pestycydów. Odpady25 z Z.Ch. ORGANIKA AZOT były i są nadal lokowane przede wszystkim na położonym w bezpośrednim sąsiedztwie zakładu Centralnym Składowisku Odpadów RUDNA GÓRA. Powierzchnia składowiska wynosi ok. 11 ha, głębokość jego części podpoziomowych sięga 6 m, a wysokość części nadpoziomowych 5 m. Łączną ilość nagromadzonych odpadów szacuje się na ok. 250 tys. Mg. Brakuje danych dotyczących daty uruchomienia składowiska, wiadomo natomiast, że jego najstarszą część tzw. "pole K" wyłączono z eksploatacji w 1972 r., uruchamiając kolejno następne obiekty. Nieczynne części składowiska były sukcesywnie rekultywowane. W przeszłości odpady nie były lokowane na składowisku w sposób odpowiadający obecnym wymaganiom dotyczącym selektywnego składowania30. Według informacji zakładu na najstarszych częściach składowiska były deponowane odpady z produkcji DDT, stanowiące mieszaninę izomerów zawierającą ok. 75% 4,4dichlorodifenylotrójchloroetanu. Nie ma informacji odnośnie lokowania odpadów z produkcji hekschlorobenzenu. Podobnie ma się sytuacja w innych zakładach, w których w przeszłości mogły powstawać i być składowane odpady obciążone heksachlorobenzenem. W ANWIL-u eksploatowane są obecnie dwie kwatery przeznaczone do składowania odpadów niebezpiecznych. Pierwsza o powierzchni bliskiej 4 ha i pojemności ok. 70 tys. m3, została uruchomiona po modernizacji w 1998 r. Druga kwatera, o powierzchni przekraczającej 1,2 ha i pojemności ok. 42000 m3 została oddana do użytku w 1996 r. Obie kwatery są już w części zapełnione. Wcześniej eksploatowano inne kwatery, obecnie nieczynne i zrekultywowane. W tych warunkach trudno jest nawet ustalić, gdzie mogłyby występować ewentualne depozyty heksachlorobenzenu. Należy dodać, że przeprowadzona przez Wojewódzką Inspekcję Ochrony Środowiska w 1999 r. kontrola składowiska w omawianym zakładzie nie wykazała żadnych nieprawidłowości w jego funkcjonowaniu31. Można to odnieść także do oddziaływania na otaczające środowisko. Zakłady Chemiczne ORGANIKA SARZYNA S.A. użytkują obecnie składowisko oddane do eksploatacji w 1991 r. Obiekt o powierzchni około 0,23 ha i pojemności ok. 9 tys. m 3 jest wypełniony w ok. 50%. Brak informacji o miejscach wcześniejszego lokowania odpadów. za wyjątkiem ZCh Gamrat Państwowa Inspekcja Ochrony Środowiska „Ocena stanu produkcji i użytkowania środków ochrony roślin z punktu widzenia ochrony środowiska” Warszawa, 1984 30 bardziej dokładny opis patrz A.Siłowiecki „Inwentaryzacja odpadów środków ochrony roślin” 2002, załącznik 1 poz. 184 31 Raport o stanie środowiska województwa kujawsko-pomorskiego w 1999 r. Wojewódzka Inspekcja Ochrony Środowiska, Bydgoszcz 2000. 28 29 7 Zakłady Azotowych w Tarnowie - Mościcach dysponują dwoma składowiskami: NAD BIAŁĄ oraz CZAJKI, których powierzchnia czynna i nie eksploatowana, w tym zrekultywowana sięga 685 ha a pojemność użytkowa ok. 3500 m3, oraz 3 zbiorniki na odpady toksyczne o łącznej pojemności użytkowej ok. 111 tys. m3, częściowo zapełnione. Na wymienionych składowiskach w 1999 r. ulokowane było blisko 23% wszystkich odpadów zdeponowanych w województwie małopolskim32. Biorąc powyższe pod uwagę, można stwierdzić, że identyfikacja i ilościowa ocena ewentualnych depozytów TZO na zakładowych składowiskach nie jest możliwa. Miejsca, w których mogły być w przeszłości składowane odpady zawierające omawiane substancje są nieznane, zrekultywowane lub pokryte warstwami odpadów, w tym również odpadów niebezpiecznych, wytwarzanych po zaniechaniu produkcji rozpatrywanych TZO. Udział TZO w masie składowanych przez lata odpadów jest znikomo mały. Przeprowadzone oceny wykazują, że usunięcie ewentualnych pozostałości TZO zdeponowanych na składowiskach zakładów nie jest możliwe. W tym przypadku, poza brakiem możliwości zlokalizowania pozostałości, czynnikiem decydującym jest ryzyko ekologiczne związane z naruszeniem struktury składowisk w większości już zrekultywowanych, nie wywierających niekorzystnego wpływu na środowisko. Nie są dostępne dane na temat skażenia terenów przemysłowych trwałymi zanieczyszczeniami organicznymi. Jedynie miarodajne informacje w tym zakresie dotyczą stanu jakości wód systematycznie badanego w Z.Ch. Organika - Azot. W odciekach ze składowiska, wodach podziemnych w rejonie tego obiektu oraz w wodach potoku Wąwolnica stwierdzano obecność DDT. Zawartość tego związku była zmienna w czasie i w zależności od miejsca prowadzonych pomiarów. Najwyższe stężenia stwierdzono w wodach rowu odwadniającego składowisko odpadów. W roku 2001 zawartość pp' DDT w tych wodach kształtowała się w granicach 15,8 - 43 g/l. Dla porównania można podać, że określona w obowiązującym prawie najwyższa dopuszczalna wartość wskaźnika zanieczyszczeń w ściekach wprowadzanych do wód i do ziemi wynosi dla insektycydów z grupy węglowodorów chlorowanych 0,5 g/l33. W wodach podziemnych i wodach Wąwolnicy DDT występowało okresowo. Gospodarka odpadami TZO Z odpadami TZO należy obchodzić się w sposób przyjazny dla środowiska34. Oznacza to transport, magazynowanie i unieszkodliwianie w warunkach zapewniających nie uwalnianie tych substancji do środowiska. W stosunku do operacji unieszkodliwiania odpadów obowiązuje warunek nieodwracalnego przekształcenia TZO w substancje, które nie wykazują właściwości charakterystycznych dla trwałych zanieczyszczeń organicznych, wskazanych w załączniku D do tekstu konwencji. Dopuszcza się unieszkodliwienie odpadów TZO w sposób inny niż nieodwracalne przekształcenie tylko wtedy, kiedy takie przekształcenie nie stanowi preferowanego rozwiązania ze względu na ochronę środowiska albo małą zawartość trwałych zanieczyszczeń organicznych35. W szczególności dotyczyć to może rekultywacji terenów skażonych. Krajowy program wdrożenia Konwencji Sztokholmskiej obejmie przedsięwzięcia niezbędne dla osiągnięcia celu tego porozumienia międzynarodowego, którym jest eliminacja uwolnień TZO do środowiska. W gospodarce odpadami oznacza to unieszkodliwienie wszelkich odpadów, w tym zasobów znajdujących się w magazynach materiałów i urządzeń, dekontaminację urządzeń pozostających w użytkowaniu w sposób przyjazny dla środowiska. Sposoby postępowania z odpadami, a także sposoby zapobiegania powstawaniu odpadów w przypadkach niezamierzonej Raport o stanie środowiska w województwie małopolskim w 1999 r., Inspekcja Ochrony Środowiska, Kraków 2000 Rozporządzenie Ministra Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa z dnia 5 listopada 1991 r. w sprawie klasyfikacji wód oraz warunków jakim powinny odpowiadać ścieki wprowadzane do wód lub do ziemi (Dz. U. Nr 116, poz. 503) 34 art. 6 Konwencji Sztokholmskiej 35 art. 6 ust. 1 pkt. d(ii) tekstu konwencji 32 33 8 produkcji wskazano w konwencji36. Zapobieganie powstawaniu TZO, jako produktów ubocznych procesów technicznych, wymaga właściwego doboru najlepszych dostępnych technik dla tych procesów. Jako kryteria wyboru zaleca się: stosowanie niskoodpadowych technologii, stosowanie mniej niebezpiecznych substancji, odzysk odpadów i substancji wytworzonych w procesie (ale nie TZO), eliminacja surowców zanieczyszczonych TZO lub zawierających składniki powodujące powstawanie TZO, właściwe prowadzenie procesu produkcyjnego, właściwa gospodarka odpadami, minimalizacja zawartości TZO w produkcie, eliminacja stosowania procesów z zastosowaniem chloru w postaci pierwiastka lub substancji uwalniających go w procesie37. Przy określeniu najlepszej dostępnej techniki dla procesów zagospodarowania odpadów TZO należy zwrócić szczególną uwagę, oczywiście z uwzględnieniem konkretnej lokalizacji instalacji i kosztów jej budowy i użytkowania, na następujące cechy: rodzaj, ilość i następstwa uwolnień TZO do środowiska, dostępność czasie (terminy uruchomienia instalacji), możliwość modernizacji instalacji istniejących, zużycie surowców i energii, efektywność redukcji uwolnień (oczyszczania gazów odlotowych), niska awaryjność instalacji, ocena instalacji referencyjnych, nowoczesność technologii. W styczniu 2003 roku opublikowane zostały wytyczne dla krajowych planów wdrożenia Konwencji Sztokholmskiej38 (projekt), w których zaproponowano następujące priorytety działań: usunięcie ze środowiska (pozostałości po stosowaniu) usunięcie z użytkowania (dotyczy PCB) unieszkodliwienie składowanych środków ochrony roślin (likwidacja mogilników) unieszkodliwienie magazynowanych środków ochrony roślin i innych TZO unieszkodliwienie TZO ze składowisk przemysłowych unieszkodliwianie odpadów TZO z procesów technicznych. Kryteria wyboru priorytetów powinny służyć do uszeregowania przedsięwzięć zgodnie z ich znaczeniem dla: wielkości zagrożenia dla zdrowia i życia ludzkiego, powszechności występowania (np. procentu zagrożonej populacji) nakładów niezbędnych dla osiągnięcie priorytetu (a także zmniejszenie zagrożenia w ocenie dwóch poprzednich kryteriów) Przedsięwzięcia związane z utworzeniem systemu monitoringu TZO w środowisku oraz ewidencji odpadów i postępowania z nimi posiadają oczywiście najwyższy priorytet, jako służące do kontroli realizacji programu wdrożenia konwencji. Projekt krajowego programu wdrażania Konwencji Sztokholmskiej w zakresie gospodarki odpadami przewiduje realizację następujących przedsięwzięć39: załącznik C do tekstu konwencji w procesach wybielania 38 Guidance for developing a National Implementation Plan of Stockholm Convention, (draft) www.gefweb.org/documents/C.17.4.pdf). 39 priorytetów 36 37 9 (II). (V) (VI) (VII) (VIII) Zagospodarowanie odpadów z oczyszczania spalin, ścieków oraz innych odpadów zawierających TZO, Usunięcie ze środowiska przeterminowanych pestycydów (likwidacja historycznych zapasów, jeśli takie znajdują się w magazynach i na składowiskach) Usunięcie za środowiska polichlorowanych difenyli znajdujących się w wyłączonych z ruchu urządzeniach elektroenergetycznych oraz złomowanych urządzeniach elektroenergetycznych Rozwiązanie problemu przemysłowych składowisk odpadów zanieczyszczonych TZO Ograniczenie emisji TZO w procesach unieszkodliwiania odpadów Problematyka gospodarki odpadami będzie także przedmiotem innych przedsięwzięć programu, związanych z prawodawstwem, kontrolą i ewidencją gospodarki odpadami TZO oraz edukacją społeczeństwa. Każde z przedstawionych przedsięwzięć jest podzielone na zadania szczegółowe, związane z realizacją zadań cząstkowych, określeniem priorytetów i potrzeb w zakresie technologii i modernizacji procesów. Niewątpliwe realizacja tych przedsięwzięć będzie wymagała przeprowadzenia badań i modernizacji lub nawet budowy nowych instalacji i urządzeń dla potrzeb w zakresie gromadzenia, transportu i unieszkodliwiania odpadów TZO. Szczególnie istotne będzie określenie potrzeb w zakresie BAT40, bowiem operacje z odpadami TZO stwarzają niebezpieczeństwo uwolnień tych substancji do środowiska. W dziedzinie technologii unieszkodliwiania odpadów TZO szczególną uwagę zwraca się obecnie na zamykanie obiegów procesów, polegające na stosowaniu zamkniętych, lub częściowo zamkniętych obiegów gazowych i cieczowych z usuwaniem poza instalację produktów unieszkodliwiania nie posiadających właściwości niebezpiecznych dla człowieka i środowiska. W lutym br. opublikowany został projekt dokumentu IPPC o najlepszych dostępnych technikach w gospodarce odpadami41 zawierający rekomendacje w zakresie redukcji uwolnień substancji szkodliwych dla środowiska, w tym także dla odpadów TZO (np. dekontaminacja urządzeń w rozdz. 2). Dokument ten nie zawiera rekomendacji w zakresie unieszkodliwiania odpadów niebezpiecznych przez spalanie (ogranicza się do odzysku energetycznego)42. Nowe technologie unieszkodliwiania odpadów niebezpiecznych wykorzystują inne niż spalanie procesy, jak np. utlenianie w środowisku wodnym43, usuwanie atomów chloru w reakcji z metalicznym sodem44 a także45 redukcja chemiczna w fazie gazowej, utlenianie elektrochemiczne, proces hutniczy, SET46, spalanie w łuku plazmy, desorpcja termiczna, proces Lasagna47, immobilizacja48), biologiczne (bioremediacja, fitoremediacja). 40 Best Available Technics Integrated Pollution Prevention and Control, Draft Reference Document on Best Available Techniques for Waste Treatment Industries, Draft February 2003, European Commission, DG JRC Institute for Prospective Technological Studies (Seville) 42 będzie to przedmiotem odrębnego BREF 43 WO wet oxidation SCWO super critical wet oxidation 44 Survey of Currently Available Non-Incineration PCB Destruction Technologies, UNEP Chemicals, 2000 45 w Technical Guidelines for Environmentally Sound Management of Persistent Organic Pollutant Waste (draft) Prepared for Secretariat of the Basel Convention UN Office in Geneva, June 2000 46 Solvatad Electron Technology – oparty na zjawisku powstawania wolnych elektronów w roztworze metali alkalicznych w amoniaku 47 do dekontaminacji gleby w wykorzystaniem zjawisk elektrokinetycznych i procesów rozkładu enzymatycznego 48 przez witryfikację 41 10
