prawo - Magisterskie24.pl
advertisement
ISTOTA PRWA – istnienie lub potrzeba istnienia ładu społecznego. ROZD. 1 PODSTAWOWE KONCEPCJE PRAWA KONCEPJE PRAWNONATURALNE: Prawo pozytywne nie jest wyłącznym ani najwyższym wzorem zachowań. Ludzie są związani także normami i zasadami nie będącymi wytworem człowieka – normy pochodzenia transcendentalnego np. Bóg. Rozwiązania prawne powinny brać pod uwagę istnienie DUALIZMU – porządku prawa ludzkiego i prawa naturalnego. Prawo naturalne to wzór dla pozytywnego i powinno być przez nie urzeczywistniane. Normy prawa naturalnego obowiązuje niezależnie od aktów władzy. Prawo naturalne jest sednem sprawiedliwości i ideałem dobrego państwa. Prawo naturalne jest bezbronne bez prawa pozytywnego. Początki nurtu prawnonaturalnego pochodzą z starożytności. PRAWO NATURALNE NIEZMIENNEJ TREŚCI zakłada niezmienność treści wskazań prawa natury niezależnie od tego czy będziemy je nazywać wartościami, ideałami czy wskazaniami sprawiedliwości. Reprezentanci: św. Augustyn, św. Tomasz z Akwinu, John Locke. PRAWO NATURALNE ZMIENNEJ TREŚCI: Twórca Immanuel Kant. Prawo naturalne nie ma raz na zawsze i z góry danej treści. Prawo naturalne jest zespołem zmiennych historycznie, będących wytworem ludzkiego intelektu, odpowiadających wrażliwości moralnej dane epoki, wyobrażeń o należyty ładzie społecznym i sprawiedliwości. Forma prawna czyli idea prawa słusznego jako nakazu rozumu, nie zmienia się. Zmienia się tylko sposób w jaki rozumiemy i interpretujemy składające się nań wartości. Tak rozumiane ideały dobrego prawa powinny znaleźć odzwierciedlenie w prawie tworzonym i sankcjonowanym przez państwo (prawo pozytywne). Prawo natury w ujęciu dynamicznym: Normy prawa natury pozostają zasadniczo niezmienne. W zależności od warunków historyczno-materialnych dokonuje się ich odmiennej (dynamicznej) interpretacji. Do tego ujęcia odwołują się dokumenty II Soboru Watykańskiego. Prawo naturalne nie pełni roli walidacyjnej wobec norm stanowionych przez człowieka. Do prawa naturalnego odwoływały się m.in. Deklaracja Niepodległości z 1776 r., Trybunał Norymberski czy w Paktach Praw Człowieka ONZ z 1966 r. Prawo naturalne urzeczywistnia naturalne potrzeby człowieka i powinno je chronić. Pozytywizm prawniczy Obowiązuje tu i teraz, z mocy ustanowienia lub uznania przez legalną władzę publiczną. Prawem jest zespół norm (wzorów powinnego zachowania) ustanowionych lub uznanych i chronionych (sankcjonowanych) przez państwo posługujące się środkami przymusu – teza społeczna. Pozytywizm prawniczy odrzucał wszelką metafizykę i starał się wypracować własne metody interpretacji prawa obowiązującego. W przeszłości ważna była TEAZA O ROZDZIALE PRAWA I MORALNOŚCI (XIX) w.: Prawo ustanowione przez człowieka obowiązuje niezależnie od jakiegoś prawa naturalnego czy szeroko pojętej moralności. Nie ma związku walidacyjnego między tymi porządkami. Ideała prawa – prawo wolne od wartościowania. Wady prawa pozytywnego: Brak dobrego rozwiązania dla prawników, sędziów, polityków i obywateli w systemach totalitarnych. Przez długi czas nie mógł też przekonująco rozwiązać problem stosowania na terytorium określanego państwa norm prawa międzynarodowego publicznego. Brak sposobu na wytłumaczenie w jaki sposób przekonania moralne mogą przenikać do praktyki stosowania prawa stanowionego. Anglosaski kierunek tego prawa JURYSPRUDENCJA ANALITYCZNA Najbardziej rozwinięta postać I poł XIX w. – John Austn. Abstrakcyjna i generalna norma prawna – ROZKAZ SUWERENA tj. istoty wyposażonej we władzę nad innymi. Zrealizowanie prawa-rozkazu zabezpieczone sankcją (normą przymusu). Normy to proste zakazy i nakazy. Herbert Hurt przedstawiciel pozytywizmu brytyjskiego Krytyk koncepcji Austina. Prawo nie składa się wyłącznie z obowiązków. Obowiązywanie prawa nie polega jedynie na nawyku zachowania się w określony sposób. Paradoks bandyty – obywatel powinien potrafić odczuwać różnicie między nadającym prawo suwerenem, a bandytą grożącym niebezpiecznym narzędziem i żądającym pieniędzy. Obywatele powinni czuć się zobowiązani do przestrzegania prawa. Kontynentalna koncepcja prawa pozytywnego: Normy prawne mają trzy podstawowe cechy, dzięki którym prawo pozytywne jako „zbiór przepisów ludzkiego postępowania” różni się od norm religii, moralności czy obyczajów, które takiego charakteru nie posiadają: 1. Dotyczą tylko zewnętrznego zachowania ludzi względem siebie, przez co kontroli władzy publicznej nie poddawane jest sumienie, ani myśli obywatelskie, ale jedynie ich czyny. 2. Są ustanawiane przez ludzi i zewnętrzny wobec nich suwerenny autorytet. 3. Przestrzeganie prawa zagwarantowane jest przez przymus, którym może posługiwać się władza publiczna. Normatywizm Prawo to wyłącznie formalna powinność ujęta w postać norm postępowania budujących hierarchiczny system prawny Oderwanie od molarności i od rzeczywistości empirycznej. System prawny to: Uporządkowana, względnie spójna i kompletna całość. Składa się z uznanych niezależnie norm prawnych i moralnych. Reguła Radbrucha Prawu należy stawiać minimalne wymogi moralne. Normy rażąco niehumanitarne, choćby legalne, nie powinny być prawem (tzn. „ustawowe bezprawie”). Współczesny pozytywizm prawniczy: 1. Państwo jest uważane za głównego twórcę prawa, lecz inne podmioty posiadają także takie prawo np.: Unia Europejska, wspólnoty regionalne, korporacje zawodowe. 2. System prawa nie składa się z norm – rozkazów, ale także z innych wzorców i wytycznych zachowań np.: zasad które można zrealizować w mniejszym lub większym stopniu tzw. teoria sensu. 3. System prawa nie Zasze jest kompletny i niesprzeczny wewnętrznie, stosowanie prawa nie polega wyłącznie na prostym odnoszeniu reguł do konkretnego przypadku. 4. Separacja prawa i moralności nie jest zupełna. Treść prawa, ani proces jego stosowania nie są neutralne aksjologicznie, spójność (koherencja) systemu prawa wymaga, aby uwzględnić standardy moralne, polityczne itp. REALIZM PRAWNICZY Socjologia ujmuje prawo jako fakt społeczny osadzony w szerszym kontekście kulturowym. Fakt społeczny to wszelki, powszechny w danym społeczeństwie sposób postępowania, zdolny do wywierania na jednostkę zewnętrznego przymusu. Faktem społecznym obok prawa może być moralność czy obyczaje. Prawo, które znajdzie posłuch w społeczeństwie jest prawem skutecznym. Prawo w działaniu (law In action) – zespół zjawisk (faktów) z zakresu socjologii czy psychologii, powiązanych normami prawnymi. Realizm jest przeciwny nieuzasadnionej wierze w moc sprawczą teksów prawnych i spekulatywnym rozważaniom nad prawem. Ważna jest obserwacja życia społeczeństwa i badanie jego praktyki. Według Leona Pertrażyckiego: Istotą prawa są ludzkie przeżycia i emocje, które są rzeczywistymi pobudkami postępowania. Normy prawne i normy moralne ujawniają się w ludzkiej psychice jako wyobrażenia sposobów zachowania. Istnieje prawo intuicyjne – prawo indywidualne, przynależne do jednostki lub grupy ludzi, postać poczucia prawnego. Istnieje także prawo pozytywne – dotyczy wszystkich, reguluje stosunki społeczne. Faktyczną podstawą porządku prawnego i motorem życia społeczno-prawnego jest intuicja. Amerykański realizm prawniczy: Istota prawa leży w zachowaniach ludzi. Zainteresowaniem działania prawa – law In action. Za prawo uważa się wzory postępowania ujawniające się w masowych, powtarzalnych zachowaniach ludzi lub decyzjach określonych osób, które uznaje się za mając znaczenie prawne. „Prawo jest tym co urzędnicy, sędziowie, lub adwokaci robią ze swoimi sprawami.” K. Llewellyn Koncepcja polityki prawa: Stworzył ją L. Peteżycki. Polityka prawa nie wyjaśnia zjawisk prawnych. Ma prowadzić do znalezienia empirycznie sprawdzonych i skutecznych środków osiagania zamierzonych celów etycznych lub politycznych. Społeczeństwo można sterować za pomocą prawa. Współcześnie prawo nie musi być ściśle związane z władzą państwową. Koncepcje hermeneutyczne, argumentacyjne i komunikacyjne. Znaczenie tekstu nie jest czymś, co jest ukryte pod warstwą słów, lecz jest nadawane w procesie interpretacji danego tekstu przez interpretatora. Rozumienie tekstu jest zależne od ludzkich sposobów myślenia prawie i o otaczającym świecie. HERMENEUTYKA PRAWNICZA Najważniejsze jest to co adresaci norm prawnych, sędziowie, urzędnicy intuicyjnie rozumieją poprzez prawo. „Przed wykładnią nie ma prawa.” A. Kaufmann. Tzn. prawo nabiera ostatecznego sensu wówczas, gdy sędzia czyta przepisy prawne, zastanawia się jak należy je rozumieć i jaki wyro należy wydać na ich podstawie. Rolą sędziego jest „urzeczywistnienie prawa”, polegające na szczególnym zestawieniu normy prawnej i konkretnych warunków życia. Dany tekst należy interpretować w kontekście różnych istotnych dla niego okoliczności i nie należy się ograniczać to tego „co autor chciał powiedzieć”. Proces rozumienia nie ma charakteru liniowego, ale często przebiega jakby po linii koła tzn. koło hermetyczne. Istotnym elementem procesu rozumienia teksu jest tzw. przedrozumienie. TEORIE ARGUMENTACYJNE Akcentacja faktu, iż do prawa odwołujemy się w kwestiach spornych. Kluczową rolę w procesie odgrywa: Podjęcie decyzji władczej – wydanie wyroku przez sąd. Uzasadnienie wyroku – przekonanie adresatów, że jest on sprawiedliwy i właściwy. Stosowanie prawa to nie mechaniczny proces. Proces to prezentacja różnych argumentów (racji) za określonym rozstrzygnięciem i przeciwko odmiennym rozwiązaniom. Niektóre rozumowania prawnicze zostały mocno ugruntowane w praktyce prawniczej, że uznano je jako argumenty, których się nie podważa, nawet jeśli nie zostały wprost wyrażone w aktach normatywnych – swoiste zasady kultury prawniczej, np.: „chcącemu nie dzieję się krzywda”. Decyzja władcza, np. wyrok sądu, kierowany jest zawsze do określonego audytorium (strony, sędziowie, adwokaci, radcy prawni, obywatele). TEORIE KOMUNIKACYJNE Normy prawa kształtują się w procesie dyskursu, w którym uczestniczą: oficjalny autor teksu normatywnego (parlament), jego fachowi wykonawcy, adresaci prawa (osoby prawne, obywatele), przedstawiciele nauki prawa, publicyści, politycy, itp. Rozstrzygnięcie polega na uzyskaniu konsensusu w drodze dialogu. Dyskurs, ujmowany jako wymiana argumentów, zmierzający do wspólnego porozumienia, ma charakter procedury. Dyskurs musi być zgodny z rzeczywistością, intencjami uczestników i społecznie akceptowanymi normami. Procedura dyskursu odbywa się w warunkach idealnej sytuacji komunikowania się, w której wszyscy uczestnicy dyskursu powinni mieć taką samą możliwość przedstawienia swojego stanowiska. Zero cenzury i dyskryminacji. „Tzw. Idealna sytuacja mowy”. Wynik dyskursu: takie rozwiązanie, którego konsekwencje będą akceptowalne przez wszystkich uczestników i realizujące w pewnym stopniu wspólne interesy. Prawo w znaczeniu prawniczym: 1. Prawo to zbiór reguł ustanowionych bądź uznanych przez odpowiednie organy władzy publicznej. 2. Wobec tych reguł posłuch zapewniony w ostateczności jest przez przymus, jaki stosować może państwo. 3. Prawo jest przejawem kultury, czyli wytwór człowieka działającego poprzez różne instytucje społeczne. 4. Nie jest możliwe oderwanie prawa od kultury i wszystkich z nią związanych wartości czy ideałów. 5. Prawo powinno spotykać się z posłuchem społeczeństwa i powinno być zrozumiałe, a także możliwe do urzeczywistnienia. Prawodawstwo delegowane – Rozd II. Wieloznaczność terminu „prawo”. SPOŁECZNY CHARAKTER PRAWA Teza społeczna: Stworzona przez Josepha Raza Łączy w sobie społeczny wymiar prawa i jego normatywny charakter. Prawo i obowiązujące wzorce zachowania formułowane przez prawo należy odbierać jako konsekwencje pewnych faktów społecznych. Fakty te jako układ społeczno – polityczny stają się źródłem prawa. Uchwalanie ustawy jest konsekwencją pewnych zjawisk, zdarzeń i decyzji zachodzących i zapadających w szerszym kontekście społecznym. SPOŁECZNY CHARAKTER PRAWA: 1. Ubi societas ubi ius. Prawo pojawia się tylko wówczas, gdy przyjęte zostają zasady wyznaczania sposobów zachowywania ludzi w ramach mniej lub bardziej zorganizowanej grupy społecznej. 2. Prawo nie dotyczy stosunku człowieka do samego siebie, do bóstwa. 3. Prawo wyraża wartości i potrzeby o szerszym lub węższym zasięgu społecznym, ma je chronić i urzeczywistniać. 4. Prawo powstaje jako wynik procesu decyzyjnego toczącego się w ramach grupy społecznej; istnienie i działanie prawa w społecznościach ludzkich jest wynikiem istnienia określonych źródeł prawa. 5. Prawo jest formułowane i sankcjonowane przez społeczeństwo za pośrednictwem jego instytucji tj. najczęściej przez organy państwa. 6. Realne oddziaływanie (obowiązywanie) norm prawnych uzależnione jest od społecznego przyzwolenia dla prawa – gotowość do przestrzegania prawa. NORMATYWNOŚĆ PRAWA: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. Prawem są normy postępowania. Pewne wzory zachowania uznaję się za obowiązujące, wiążące i dyscyplinujące do określonego zachowania. Prawo w znaczeniu prawniczym powinno wskazywać powinności, a nie powinno stwierdzać faktów. Istnieją charakterystyczne wypowiedzi tzn. wypowiedzi normatywne, które służą do tworzenia przepisów prawnych. Przepisy prawne powinny wyrażać powinności – nakaz, zakaz lub przyzwolenie określonego zachowania. Normatywności prawnie nie należy utożsamiać z przymusem faktycznym , ani z tworzeniem sytuacji bezalternatywnych. Prawo ma charakter perswazyjny – wychowawczy. Prawo ma przekonać, że posłuch jest rezultatem dokonanego względnie swobodnego wyboru. Istnieją 3 postawy wobec prawa: Leagistyczna – szacunek dla prawa. Oportunistyczna – kalkulacja, czy opłaca się przestrzegać prawo czy nie. Konformistyczna – dostosowanie swojego zachowania, zgodnego lub nie z prawem, do zachowań innych osób, grupy itp. 9. Wada perswazyjności – możliwość nie podporządkowania się normom przez obywateli. HETERONOMICZNOŚĆ PRAWA: 1. Heteronomiczny – zewnętrzny stosunek prawa wobec jednostki. 2. Przekonania moralne każdy człowiek może kształtować samodzielnie lub aprobując je od kogoś lub czegoś np. wspólnota religijna. 3. Prawo pojmuję się jako porządek pochodzący z zewnątrz, od grupy, autorytetu. 4. Podział norm na aksjologiczne – odwołanie do norm i tetyczne – moc dzięki obowiązania je przez podmiot, któremu przypisuje się posiadanie władzy nad osobą, do której kierowana jest norma. RÓŻNE SPOSOBY UŻYCIA TERMINU „PRAWO” PRAWO MATERIALNE I ROFMALNE: 1. PRAWO MATERIALNE: - Prawo materialne to ogół norm regulujących treść stosunków prawnych czyli obowiązki i uprawnienia podmiotów tych stosunków oraz określających sankcje za nieprzestrzeganie, niedopełnienia obowiązków lub przekroczenia granic uprawnień. - Np.: prawo karne materialne, prawo cywilne materialne, prawo administracyjne materialne. 2. PRAWO FORMALNE (PROCESOWE): - Określa tryb postępowania przed organami władzy publicznej związany z dochodzeniem uprawnień, egzekwowaniem obowiązków, stosowaniem sankcji ujętych w prawie materialnym. - Regulowane przez np. Kodeks postępowania karnego, Kodeks postępowania administracyjnego, regulamin Sejmu i Senatu PRAWO PRZEDMIOTOWE I PODMIOTOWE: 1. PRAWO PRZEDMIOTOWE: - To ogół norm składających się na system prawa. - Np. Prawo europejskie, zwyczajowe prawo francuskie itp. - Węższe znaczenie – zbiór norm mniejszy niż cały system, odnoszący się do norm regulujących pewną sferę życia. Może tworzyć, ale nie musi, jednolitą gałąź prawa. Obejmuje zazwyczaj normy o charakterze materialnoprawnym i formalnoprawnym. - Np. prawo zobowiązań, prawo energetyczne. 2. PRAWO PODMIOTOWE: - Zespół uprawnień służących podmiotowi prawa w ich wzajemnych refleksjach. - Np. nabyłem prawo do emerytury, prawa obywatelskie, prawo własności. PRAWO PUBLICZNE I PRYWATNE: 1. PRAWO PUBLICZNE: - Publicum ius est quo ad statum rei Romanae spectat – prawo publiczne jest prawem odnoszącym się do interesu państwa. - Reguluje stosunki miedzy państwem a obywatelem oraz między organami państwa. - Np. Prawo konstytucyjne, karne, finansowe. 2. PRAWO PRYWATNE: - Ius prvatum est quod ad singulorum utiliatem spectat – prawo prywatne jest prawem dotyczącym korzyści poszczególnych jednostek. - Reduluje stosunki między równoprawnymi podmiotami głównie z zakresu obrotu majątkowego, spraw rodzinnych itp. - Np. Prawo cywilne, handlowe, rodzinne. Nie ma gałęzi prawa publicznego i prywatnego tylko są normy tych praw. Rozd. III prawo jako przedmiot badań naukowych. NAUKA PRAWA PRAWO W UJĘCIU TEORETYCZNYM: Dostrzeganie prawa w wymiarze ogólnym. Prawo to część świata społecznego, który nas otacza. Zrozumienie go następuje tak samo jak poznanie człowieka, Boga, roślin itp. PRAWO W UJĘCIU PRAKTYCZNYM: Kładzie nacisk na posługiwanie się prawem w życiu codziennym. Korzystanie z prawa ma oddziaływać na życie ludzi, a nie do poznania i wyjaśnienia jego natury. Zawód prawnika to szczególne rzemiosło. NAUKI DOGMATYCZNE A PRAWO: Nauki dogmatyczne tzn. szczegółowe nauki prawne obejmują przede wszystkim prawo aktualnie obowiązujące. Nauki te koncentrują się na ustalaniu obowiązywania przepisów prawnych, na ich interpretacji oraz systematyzacji. Dokonuje się tego ze względu na potrzeby stosowania prawa. Prawo jest pojmowane jako zespół należnie wysłowionych, ustanowionych, opublikowanych i ogłoszonych w norm postępowania skierowanych do nieoznaczonych co do tożsamości adresatów. Nauka bliska pozytywistom. NAUKI OGÓLNOTEORETYCZE: Zajmują się formułowaniem ogólnych twierdzeń o prawie, wyrażaniu ocen na jego temat, rozważaniem jego istoty jako zjawiska społecznego, celem i funkcjami, podstawami obowiązywania itp. 1. FILOZOFIA PRAWA: Stawia pytania o istotę prawa, wartości jaki służy i jakim powinno, o uzasadnienie dla systemu prawa oraz o idee, które prawo wyraża. Badanie prawa pod kątem: ontologicznym – prawo jako byt, czym jest prawo, aksjologicznym – wartości prawa, wartości w prawie (prawo pojmowane jako zespół norm postępowania w stosunkach między ludźmi, zbudowanym na gruncie pewnych wartości w celu ich urzeczywistnienia i obrony), metodologicznym – jak bada się prawo i AK można je badać. „Od filozofii do prawa”. filozof „Od prawa do filozofii”. prawnik 2. TEORIA PRAWA: Podejmuje zagadnienia stawiane przez filozofię prawa w pewnym stopniu. Zbiór uporządkowanych ogólnych i zwykle opisowych twierdzeń o prawie. Badania nad aspektami formalnymi prawa, nad tekstami prawnymi. Koncepcją systemu prawa, zagadnieniami związanymi z pojęciem kompetencji do stanowienia i stosowania prawa, kwestią obowiązywania itp. 3. JURYSPRUDENCJA : Dyscyplina, która wykształciła się na gruncie anglosaskiej. Analiza języka prawnego. Przyporządkowanie pojęć i ich badanie w duchu metody formalno-dogmatycznej. NAUKI HISTORYCZNO – PRAWNE: Skoro istnieją ustroje państwowe i systemy prawne stanowią wynik procesów historycznych, to dla pewnego zrozumienia współczesności niezbędne jest poznanie ich form wcześniejszych. Pozwalają dostrzec do jakiego etapu rozwoju dotarły dane prawa np. prawa człowieka i obywatela w Europie od czasów Oświecenia. Dlatego też studiuje się przedmioty takie jak historia państwa i praw powszechna i danego kraju, prawo rzymskie, historia doktryn politycznych i prawnych. NAUKI EMPIRYCZNE: Skupiają się na badaniu realnego funkcjonowania prawa jako jednego z systemów normatywnych w społeczeństwie, a także działaniu norm prawnych w poszczególnych sferach życia społecznego. Bez zastosowania metod empirycznych nie można wyjaśnić takich zjawisk jak patologie społeczne, znajomość prawa, świadomość prawa itp. Ujęcie prawa w kategoriach socjologicznych jako zespół wzorców postępowania ujawniających swe rzeczywiste istnienie przez masowe, powtarzalne zachowania jednostek i grup społecznych. Nacisk na psychologiczne aspekt prawa – badanie przeżyć jednostek. PDEJŚCIE WIELOPŁASZCZYZNOWE DO PRAWA – przedmiot naukowego prawoznawstwa: 1. Wypracowanie aparatu pojęciowego prawoznawstwa, opis i systematyzacja reguł uznanych za prawo obowiązujące. 2. Zagadnienia filozoficzne i metodologiczne prawoznawstwa. 3. Zagadnienia wykładni oraz stosowania prawa, w tym wnioski de lege lata, tzn. dotyczące sposobu rozumienia i stosowania obecnie obowiązujących przepisów. 4. Zagadnienia funkcjonowania prawa i państwa w społeczeństwie. 5. Oceny prawa formułowane z punktu widzenia kryteriów zewnętrznych, np. ekonomicznych moralnych, religijnych. 6. Wnioski pod adresem przyszłego prawodawstwa i orzecznictwa sądów czyli tzw. de lege fere dna i de sententia ferenda. 7. Zagadnienia władzy publicznej, państwa i jego formy organizacyjnej. NAUKOWOŚĆ PRAWOZNAWSTWA. STATUS WSTĘPU DO PRAWOZNAWSTWA. MODEL NAUKI POZYTYWISTYCZNY: Celem poznania jest obiektywny opis rzeczywistości, przez które rozumiane są fakty i prawidłowości niezależne od człowieka. Opis jest dokonywany w postaci zadań logicznych. Metoda ta posługuje się metodami empirycznymi. MODEL NAUKI HUMANISTYCZNE: Przedmiotem poznania jest rozumienie faktów, a nie tylko ich opisywanie. Rozumienie faktów polega na przypisaniu im odpowiednich znaczeń lub powiązań z wartościami przyjmowanymi przez ludzi. Posługiwanie się zdaniami logicznymi, oceniającymi bądź normatywnymi. Celem jest właściwe uzasadnienie, przedstawienie właściwych argumentów na rzecz formułowanego stanowiska, a nie tylko stwierdzenia prawdziwości lub fałszywości zdań opisowych. Prawoznawstwo to nauka humanistyczna, lecz nie jest samodzielna dyscyplina naukową. METODY BADAWCZE W PRAWOZNAWSTWIE: Językowo-logiczne analiz tekstów prawnych. Metody socjologiczno-psychologiczne – przedmiotem badań są powtarzalne zachowania jednostek i grup społecznych, przez które ujawniają się normy funkcjonujące w życiu społecznym, a te dają wyraz stosunkowi tych jednostek i grup do obowiązywania prawa. Używa się statystyki. Używane przez zwolenników empiryzmu. Metoda introspekcji – obserwacja własnych przeżyć i wywnioskowanie na ich podstawie o zachowaniach zbiorowości. Używane przez zwolenników psychologii. Metoda behawioralna – polega na wnioskowaniu o treści przeżyć psychicznych na podstawie zachowań osób badanych. Metody argumentacyjno-komunikacyjne. Metody hermeneutyczne. Metody porównawcze – porównanie instytucji, systemów prawa różnych państw, zachowań determinowanych obowiązującym prawem. Metoda historyczna – uwzględnia czynnik czasu i zmienności kultur jako determinanty przemian prawa oraz społecznych zachowań stanowiących reakcję na obowiązywanie norm prawnych. Rozd VI. Język prawa. PRAWO JAKO ZJAWISKO JĘZYKOWE. PRAWO JAKO ZJAWISKO JĘZYKOWE: Prawo dociera do adresatów w postaci odpowiednio ustanowionych i ogłoszonych przepisów prawnych, które przybierają postać sformalizowanego tekstu (aktu normatywnego). Prawo jako zjawisko językowe – zbiór wypowiedzi pełniących formę sugestywną. Prawo komunikowane jest adresatom w formie tekstu. Teksty prawa to usystematyzowany kompleks wypowiedzi, wytworzony w przewidzianej prawnie formie przez podmiot mający do tego kompetencję, i odpowiednio opublikowany. Tekst prawny musi spełniać elementarne standardy językowe. JĘZYK PRAWNY I JĘZYK PRAWNICZY JĘZYK PRAWNY (język prawodawcy) – to ten, w którym formułowane są tekstu obowiązującego prawa (ustawy, rozporządzenia). Odmiana języka etnicznego języka naturalnego. Zbliżony do języka sztucznego tj. tworzonych specjalnie dla określonych potrzeb, np. zawodowych. Charakteryzuje się odmiennym od naturalnego słownictwem, osobliwościami gramatycznymi i odmiennymi zasadami stylistyki. JĘZYK PRAWNICZY – jest to język, w którym formułowane są wypowiedzi o prawie obowiązującym i innych zjawiskach związanych z prawem. Opisywane są w nim instytucje prawne, metody badań nad prawem, sposoby wyjaśniania prawa itp. Jest zróżnicowany ze względu na różnorodność podmiotów, które się nimi posługują. Język de facto prawniczej praktyki lub nauki prawa. JĘZYK URZĘDOWY - przepisy prawne, czynności władz publicznych, czasami dokumenty potwierdzające ważność czynności prawnej musza być sporządzone w języku narodowym. Zapobiega to rozpowszechnianiu się obcych zwrotów prawnych lub wypieranie języka narodowego przez inne języki i jednocześnie zwiększa prawdopodobieństwo, że pewne zasady zachowania się będą tak samo rozumiane w różnych miejscach i różnych instytucjach. CECHY JĘZYKA PRAWNEGO: 1. ADEKWATNOŚĆ – tekst przepisu prawnego w sposób możliwe precyzyjny i wierny powinien wyrażać intencje prawodawcy. Można to zrobić na dwa sposoby: tekst jest jednoznaczny i precyzyjny(pomagają definicje legalne) albo tekst jest elastyczny (pomagają klauzule generalne). 2. KOMUNIKATYWNOŚĆ – zawarty w nim wzór postępowania powinien być zrozumiały dla odbiorców, przede wszystkim dla adresatów norm prawnych. Należy unikać zawiłości i zbytniej specjalizacji języka; używać prostych zdań i odpowiednio podzielić tekst aktu na poszczególne jednostki redakcyjne. 3. ZWIĘZŁOŚĆ – powinien posiadać wszystkie wypowiedzi i tylko te, które koniecznie są dla odtworzenia możliwie jednoznacznych norm postępowania. Należy unikać powtórzeń oraz zamieszczanie przepisów odsyłających. DEFINICJE LEGALNE – przepisy, które ustalają obowiązujące znaczenie używanych terminów, przy czym jest to znaczenie nowe całkowicie lub częściowo różniące się od funkcjonującego w języku powszechnym. Prawodawcy starają się używać tylko terminów i zwrotów, które w języku etnicznym mają ustalone znaczenie, są przypadki kiedy to znaczenie trzeba naruszyć np. w sytuacjach wieloznaczności terminu, nieostrości sytuacji, gdy pożądane jest ograniczone jej ograniczenie. Mogą być zamieszczane różnych miejscach tekstu prawnego (zazwyczaj w części ogólnej lub w oddzielnych „słowniczkach”). KLAUZULA GENERALNA – zawarty w przepisie prawnym zwrot, który odsyła do innego niż prawnego systemu norm lub ocen tzn. odesłania pozasystemowe. Wzoru postępowania poszukują poza prawem np. w moralności, religii, dyrektywach technicznych itp. Wśród klauzul generalnych wyodrębnia się 3 kategorie: 1. Odesłania do dokonania wszechstronnej i w sensie prawnym swobodnej oceny konkretnego przypadku. Organ stosujący prawo jest zobowiązany dokonać ceny wielu okoliczności i wyprowadzić z nich decyzję , która będzie najlepszą. 2. Odesłania do pewnych szczególnych systemów reguł moralny czy innych np. zasada słuszności, sprawiedliwości społecznej itp. 3. Odesłania poprzez użycie zwrotów wartościujących do powszechnie uznawanych i dość jednolicie pojmowanych wartości, np. rażąca niewdzięczno, uzasadniony interes itp. Tzn. wyrażenia nieostre. DSYGNAT - PRZEDMIOT RDZEŃ ZNACZNENIOWY – to te desygnaty, które objęte są zakresem danego wyrażenia. PRZYPADKI GRANICZNE – przypadki graniczne, co do których nie ma wątpliwości RODZAJE WYPOWIEDZI RODZAJE WYPOWIEDZI: 1. Opisowe (deskryptywne): Zdania w sensie logicznym, stwierdzają pewne fakty tzn. przekazują informacje o stanach rzeczy lub zdarzeniach. Dają obraz rzeczywistości. Pełnia funkcje sprawozdawczą. Zdania orzekające tylko. Schemat „jest tak, że X”. Prawdziwe albo fałszywe. 2. Ocenne: Zawierają ocenę jakiegoś stanu rzeczy, zdarzenia, przedmiotu itp. Funkcja ekspresyjna. Treścią wypowiedzi jest aprobata bądź dezaprobata pewnego stanu rzeczy. Schemat: „X zasługuję na aprobatę(dezaprobatę) ze względu na cechę Y”. Rozróżniamy dwa rodzaje tej wypowiedzi: Oceny zasadnicze samoistne – ważna cecha subiektywizm, ponieważ zdania w sensie gramatycznym: „X jest dobry” Nie mogą być przedmiotem weryfikacji logicznej. Oceny o charakterze instrumentalnym – wyrażają aprobatę lub dezaprobatę la danego stanu rzeczy, jako środka prowadzącego do osiągnięcia przyjętego celu, korzyści. Cała wypowiedź koncentruje się na istnieniu związku przyczynowego między środkiem i celem. Optatywy (wypowiedzi optatywie) – treścią jest ocena przyszłego, pożądanego stanu rzeczy („byłoby dobrze, gdyby…”). Można je spotkać na przykład w niektórych uchwałach Sejmu. 3. Normatywne: To podstawowy typ wypowiedzi języka prawnego i prawniczego. Ich zadaniem jest wskazanie wzoru powinnego zachowania – pełnia funkcję perswazyjną. Zasadnicza postać wypowiedzi normatywnych są normy postępowania, w tym przede wszystkim normy prawne. Wyznacza adresata wzoru zachowania i wyznacza powinność zachowania się wg określonego wzoru. Schemat: „X powinien (może) Y”. Treścią wypowiedzi normatywnej jest skierowane do adresata żądania lub dozwolenie określonego zachowania się. Powinności mogą być wyrażone za pomocą funktorów normotwórczymi: musi, należy, jest obowiązany, ma obowiązek. Wypowiedzi normatywne pozornie opisowe używają czasowników zwykle w czasie teraźniejszym np. kto kradnie…, ten podlega karze. Od wypowiedzi normatywnych o charakterze norm postępowania należy odróżnić dyrektywy celowe, które głoszą co należy zrobić , żeby osiągnąć zamierzony cel. 4. Dokonawcze – performatywne Wyrażają sens aktów konwencjonalnych tj. takich czynności, z którymi, zgodnie z obowiązującymi normami (prawnymi, obyczajowymi itp.), łączy się dokonanie zmian w otaczającej nas rzeczywistości np. nadanie imienia, przywitanie, powołanie na stanowisko, zawarcie umowy. Schemat: „czynię X”. Charakter performatywny – coś się dokonuje za pośrednictwem czegoś. Tekst przepisu w wyniku tego ma wywołać skutek polegający na powstaniu po stronie adresatów zawartej w nim normy obowiązku określonego zachowania się. Nie są ani prawdziwe, ani fałszywe. Można stwierdzić, czy są ważnie dokonane, i w związku z tym czy są skuteczne, czy nie. Rozd. VII Norma prawna. POJĘCIE NORMY POSTEPOWANIA Wypowiedź normatywna – formułuje skierowane do danej osoby lub osób żądanie albo upoważnienie do określonego zachowania się. Norma postępowania – wypowiedź normatywna wraz z kontekstem społecznym - możliwość narzucenia adresatowi przez autora wypowiedzi wzoru zachowania w niej wyrażonego – tworzącym nakaz zakaz lub dozwolenie określonego postępowania. Uzależniona jest od woli działającego. Normy prawe są jednym z rodzajów norm postępowania. Normy społeczne – formułowane lub wspierane przez grupy społeczne i równocześnie kierowane do członków tych grup. Norma postępowania zwiera 3 elementy konieczne do jej zrealizowania: 1. Określenie adresata normy. 2. Określenie wzoru postępowania 3. Określenie okoliczności warunkujących zachowanie się zgodne z normą, czyli okoliczności, w jakich ma postępować w określony sposób. GENERALNOŚĆ I ABSTRAKCYJNOŚĆ NORM PRAWNYCH Norma prawna jest najmniejszym, stanowiącym sensowną całość elementem prawa. Powinna zawierać dwie cechy generalność i abstrakcyjność. Generalność: Określony jest adresat, któremu jest coś przez tę normę nakazane/zakazane lub określone. Okoliczności, w jakich odpowiednie postępowanie adresata powinno mieć miejsce. GENERALNOŚĆ określenia adresata normy oznacza, że norma jest skierowana do pewnej kategorii adresatów, nie zaś do adresata indywidualnego, wskazanego co do tożsamości. Wskazanie adresata następuje przez powołanie się na ich cech rodzajowe np. obywatele żołnierze, studenci. Wiele norm czyni adresatem nakazu, zakazu lub dozwolenia wszystkich ludzi na obszarze obowiązywania danego prawa (kto, ktokolwiek, każdy, nikt itp.). Może byś sytuacja że jest tylko jeden odbiorca normy w danym czasie np. Prezydent RP, ale to nie zmienia faktu, że dana norma jest generalna. Abstrakcyjność: Wzór zachowania określony jest przez wskazanie rodzajowych, a nie konkretnych cech tego zachowania. Nie chodzi o wskazanie zachowania jednorazowego tylko zachowania takiego, które może zdarzyć się w nie określonej z góry liczbie przypadków. Zachowanie nie będzie powtarzalne jeśli będzie miało miejsce w indywidualnie określonych okolicznościach. Np. kto zabije człowieka… Generalność i abstrakcyjność norm prawnych odróżnia je od aktów stosowania prawa, np. orzeczeń sądowych, decyzji administracyjnych itp. ponieważ mają one charakter konkretny generalny. Generalność i abstrakcyjność tworzy jeden z nienaruszalnych warunków wolności jednostki, bezpieczeństwa prawnego czy szerzej – rządów prawa. OD 80 STR DO 117 W KSIĄŻCE. Rozd VIII. Rodzaje norm i przepisów. Akt normatywny. NORMY PRAWNE: 1. NORMY-REGUŁY PRAWNE: Wyznaczają zachowanie powinne w taki sposób, że adresat ma tylko dwie możliwości: - spełnić na niego nałożony obowiązek - lub może go naruszać, jeżeli zachowa się odmiennie. Nie można naruszyć częściowo lub w pewnym stopniu. Np. norma nakazująca płacić umówiona sumę za wynajmowanie mieszkania. Adresat normy musi spełniać ją na zasadzie „wszystko albo nic”, trzeciej możliwości nie ma „tertium non datur.” W sytuacji kolizji jedną z nich musimy uznać za obowiązującą, a drugą „uchylić” Reguły ukierunkowują interpretację przepisów prawnych. 2. NORMY-ZASADY PRAWNE: Określają wiążące prawnie normy, które często w systemie prawa zajmują wobec innych norm pozycje nadrzędną i pełnia w nim szczególną rolę. Np. konstytucyjna zasada państwa prawnego czy zasada suwerenności narodu. Trudno z nich wyprowadzić jasno określony sposób powinnego zachowania. Mają charakter normatywny i wiążą określoną grupę podmiotów, najczęściej organy władzy publicznej. Stopniowanie zakresu spełniania normy w myśl zasady „więcej lub mniej”. W sytuacji kolizji normy-zasady mogą być przedmiotem uzgadniania na podstawie oceny stanu faktycznego, kompromisu tzw. wyrażanie zasad – balancing. Zasady dyrektywalne – gdy mówi się o takich zasadach nie stwierdza się co jest, ale co być powinno. Maja charakter norm naczelnych tzn. wytyczają granice, w których inne normy powinny się mieścić, np. zasada lex retro non agit. Zasady w sensie opisowym – zasady prawa to pewien wzorzec, model ukształtowanie się pewnej instytucji prawnej, który rekonstruujemy na podstawie szerszego materiały prawnego. Istotą tej analizy jest stwierdzenie, że pewna instytucja ukształtowana została „w taki i tai sposób”. Zasady prawne wskazują prawodawcy, jakie wartości powinien chronić tworząc normy. 3. NORY BEZWZGLĘDNIE WIĄŻĄCE: Imperatywna – ius cogens. Ustanawia drogą nakazu lub zakazu jeden rodzaj powinnego zachowania i nie zachowania odmiennego. Naruszenie tej powinności pociąga za sobą sankcję. Występują i największą role odgrywają w prawie karnym, ale tez w innych gałęziach prawa publicznego (zwłaszcza w prawie administracyjnym) i rzadko w prawie prywatnym. 4. NORMY WZGLĘDNIE WIĄŻĄCE: Ius dispositivum. Ustanawia pewien wzorzec zachowania do wykorzystywania przez adresatów. Jednocześnie dopuszcza, że adresaci mogą jeśli zechcą, zachować się w sposób odmienny, sformułowany i wybrany prze siebie, mogą powstrzymać się od działań. Pierwszeństwo ma wola stron. Używane często w umowach, gdy strony, chcą uregulować pewną kwestię w wybrany przez siebie sposób. Ius dispositivum gwarantuje swobodę obrotu prawnego. Stosuje się je wtedy, gdy postanowienia umowy między adresatami są niewystarczające dla określenia skutków prawnych wybranego zachowania. Charakterystyczna cecha językowa: „ jeśli umowa nie stanowi inaczej” lub podobne. UMOWA – dobrowolne porozumienie, poprzez które adresaci prawa kształtują własne relacje. Podział na ius cognes i ius despositivum: Ma zastosowanie przede wszystkim w prawie prywatnym, przydatny jest także w prawie międzynarodowym publicznym. Nie może być stosowane w prawie karnym, konstytucjonalnym i administracyjnym czyli typowych gałęziach prawa publicznego. 5. NORMY JEDNOSTRONNIE BEZWZGLĘDNIE WIĄŻĄCE: Normy semiimperatywne. Gwarantują one pewne minimum uprawnień. Nie ograniczają zakresu tych uprawnień. Normy zapewniają możliwość zwiększenia zakresu uprawnień. Działają z jednej strony jako iuris cogentis, a z drugiej zaś jako iuris dispositivi. Zwroty: mniej korzystne, nie może być krótszych itp. PRZEPIS OGÓLNY I SZCZEGÓLNY – PRZEPISY RELACYJNE: 1. PRZEPIS OÓLNY – LEX SPECIALIS: Regulują szeroki zakres spraw. Obejmują szeroki katalog adresatów. Ustanowienie ogóln (w dyspozycji) reguły zachowania. 2. PRZEPIS SZCZEGÓŁOWY – LEX GENERALIS: Ustanawiają wyjątki, uregulowania odrębne w stosunku do leg es generales. RELACJA LEX SPECIALIS DO LEX GENERALIS: Pierwsza jest bardziej szczegółowa od drugiej w zakresie hipotezy. Np. przepis ogólny mówi o Rychach a szczegółowy o łososiach Odmienne dyspozycje np. zakaz połowu łososia w danym akwenie – brak takiego zakazu do innych ryb. Szczegółowość (kazuistyczność) dyspozycji nie ma natomiast żadnego znaczenia dla relacji norma ogólna – norma szczegółowa. Pozwalają na posługiwanie się regułami kolizyjnymi – lex specialis derogat lex generali. Należyta jest analiza treści hipotez norm zawartych w obu rodzajach przepisów, ze względu na zakorzenioną w kulturze prawnej, że wyjątki nie powinny być interpretowane rozszerzająco – exceptiones non sunt exrendendae. PRZEPISY ODSYŁAJĄCE I PRZEPISY BLAKIETOWE Pozwalają one na zapewnienie większej zwięzłości i spójności całego systemu prawa. PRZEPISY ODSYŁAJĄCE: Ustanawiane są w celu uniknięcia kilkakrotnego powtarzania w akcie normatywnym tych samych treści lub w celu uzupełnienia ich treściami zamieszczonymi w innym miejscu. Zawierają one wskazówkę (odesłanie), gdzie, tzn. w jakim innych przepisie, można znaleźć poszukiwane wzory zachowania się – odesłania wewnątrzsystemowe. Mogą odsyłać do innych przepisów tego samego aktu normatywnego lub też innego aktu. Najczęściej odesłania są w obrębie przepisów tej samej rangi (o tej samej randze). Dzięki tym przepisom odsyłających można zmniejszyć objętość aktów normatywnych. Niektóre przepisy klauzul generalnych mają charakter odsyłających – odesłania pozasystemowe tj. np. do innego systemu normatywnego – morlaności etyki zawodowej, zasad współżycia społecznego. PRZEPISY BLANKIETOWE: Nie ustanawiają one same żadnej reguły zachowania. Wskazują na organ państwa, który reguły takie mają dopiero wprowadzić. Pozwala to uniknąć zbyt szerokiego luzu decyzyjnego pozostawianego organom wykonawczym. Pozwala zapewnić dostateczną elastyczność prawa, umożliwić organom państwa jego szeroka korektę. INSTYTUCJE PRAWNE: Trwałe (względnie trwałe) formy uregulowania przez prawo typowych stosunków społecznych. Instytucję prawne składają się z zespołu powiązanych ze sobą norm. Tworzone są dla potrzeb zorganizowania ludzkich zachowań w określony sposób dla osiągnięcia pewnych celów. Instytucje prawnicze są przejawem prawniczego formalizmu, tak jak w przypadku czynności prawnych. Posługiwanie się tym pojęciem ułatwia rozumienie i posługiwanie się prawem, np. jeśli stwierdzimy, że osoba jest właścicielem, to wiemy że przysługują jej wszystkie uprawnienia przyznane przez prawo właścicielowi. Np. związek małżeński, spadkobranie, własność, posiadanie, dzierżawa, hipoteka, spółka, spółdzielnia itp. Rozd. XII Tworzenie prawa. POJĘCIE TWORZENIA PRAWA: Złożony, zorganizowany proces dokonywany w ramach określonej instytucji i według określonej procedury. Tworzone może być również w drodze precedensu i stanowienia prawa. Adresatami norm wyznaczających kompetencje prawodawcze są najczęściej wyspecjalizowane instytucje władzy publicznej –parlamenty, sądy, rzadziej całe społeczeństwo lub jego grupy. Tworzenia prawa nie jest dziedziną arbitralną. Czynniki kulturowe czy społeczne mogą wpływać na kształt prawa. Swoboda prawodawcza ograniczona jest m.in. przez układ sił politycznych w państwie, rozmaite interesy ekonomiczne, obyczaje itp. ŹRÓDŁA PRAWA: Źródła prawa to akty normatywne, które zawierają przepisy dające podstawę do konstruowania konkretnej dyscypliny prawa. Źródła prawa w znaczeniu formalnym – ogólna charakterystyka ustaw, rozporządzeń czy zarządzeń sądowych znajdujących się w rozdziałach podręczników poświęconych źródłom prawa danej gałęzi. Źródła prawa w znaczeniu materialnym – rozumienie głębsze, obejmujące ogół okoliczności o ekonomicznym, kulturowym, politycznym, społecznym, a niekiedy religijnym charakterze, których oddziaływanie wpłynęło na kształt prawa. Źródła prawa w znaczeniu instytucjonalnym – termin odnoszący się do instytucji, które prawo tworzą lub je sankcjonują. Źródłem są np. ograny władzy publicznej, których decyzja przesądziła o treści i obowiązywaniu. Fakty tworzące prawo (fakty prawotwórcze) – dzieło różnych instytucji funkcjonujących w różnym trybie i podejmujących decyzje o różnym charakterze prawnym. Np. stanowienie ustaw w trybie procedur parlamentarnych, prawotwórcze orzeczenia sądowe, umowy międzynarodowe. ŹRÓDŁA POZNANIA PRAWA: Źródłem SA dokumenty, publikacje, inskrypcje. Np. Dziennik Ustaw, Monitor Polski, dzienniki akademickie z dziedziny prawoznawstwa, artykuły naukowe itp. SPOSOBY TWORZENIA PRAWA (FAKTY PRAWOTWÓRCZE) W ICH HISTORYCZNYM ROZWOJU. STANOWIENIE PRAWA: Stanowienie prawa jest aktem (procesem celowym i świadomym). Dokonywany jednostronnie, przez uprawniony do tego podmiot. Powstające normy są generalne i abstrakcyjne. Sformalizowanie tego aktu polega na: 1. Oddaniu go w ręce kompetentnej władzy publicznej. 2. Podporządkowaniu prawotwórczego działania tych organów regulowanych przez prawo procedurom decyzyjnym. 3. Nadaniu ustanowionym aktom normatywnym określonej prawnie formy. 4. Podaniu aktów normatywnych do wiadomości publicznej w określonym prawem sposób (ogłoszeni, promulgacja), z czym związane jest uzyskanie mocy obowiązującej i wejście ich w życie. Akty stanowienia mają charakter prospektywny, co oznacza, że są zwrócone ku przyszłości, normują sytuację w stosunku do nieokreślonej z góry liczby stanów rzeczy wskazanych rodzajowo (abstrakcyjność normy) i wobec rodzajowo wskazanych adresatów (generalność normy). Konsekwencja tego jest zasada, iż prawo nie działa wstecz – lex retro non agit. Akty stanowione maja charakter konstytutywności. Wyraża się tym, że wraz a aktem stanowienia, na mocy decyzji kompetentnego organu władzy publicznej, wprowadzone są do systemu prawa lub zeń usuwane. Stanowienie tworzy lub uchyla normy. Jego celem i skutkiem nie jest stwierdzenie-obowiązywanie już istniejących norm. Stanowienie prawa jest zadaniem i dziełem ustawodawcy. Ustawodawca – nie tylko parlament, ale tez każdy twórca prawa. Autor ustaw. Prawodawca – autor aktów zawierających normy prawne. Termin „prawodawca” jest logicznie nadrzędny wobec terminu „ustawodawca”. Prawodawca formalny – instytucja wyposażona w świetle prawa w kompetencję prawodawczą . Prawodawca faktyczny – ten, kto ma rzeczywisty wpływ na kształt projektu w różnych stadiach jego tworzenia. ZAWIERANIE UMÓW O CHARAKTERZE PRAWOTWÓRCZYM TWORZENIE PRAWA W DRODZE UMÓW: Nie jest często używane w systemie prawa wewnętrznego (krajowego). Jest podstawowym narzędziem prawa międzynarodowego publicznego (tzn. prawo traktatowe). Umowa tworząca prawo jest czynnością konwencjonalną (dwu lub wielostronną), poprzez którą strony ją zawierające stanowią normy postępowania. W przypadku umów prawa publicznego mają charakter generalny i abstrakcyjnych. Od umów tworzących prawo powszechnie obowiązujące (erga omnes) należy odróżni umowy prawa prywatnego, które „tworzą prawo” tj. uprawnienia i obowiązki między stronami umowy, a wyjątkowo dla osób trzecich. Tego rodzaju umów nie zalicza się zatem do faktów prawotwórczych, tj. źródeł prawa powszechnie obowiązującego. Prawo konsensualne: Prawo powstające w wyniku zawarcia umów. Jest w istocie prawem stanowionym, tyle że nie jednostronną decyzją władzy publicznej. Powstaje w drodze porozumienia i układu zawartego między zainteresowanymi podmiotami. W Polsce tworzy się tak cześć prawa pracy. Skuteczne erga omnes. Posiada abstrakcyjny i generalny charakter. PRZEKSZTAŁCANIE ZYWCZAJÓW W PRAWO Zwyczaj - w miarę trwałe praktykowanie określonych wzorów zachowania się przez członów pewnej zbiorowości np. (narodu, społeczności zawodowej). Rodzi się spontanicznie bez udziału władzy publicznej. Twórcą jest anonimowa grupa. Powstaje w długim procesie społecznym, a jego normy są przedmiotem głębokiej i powszechnej internalizacji (przyjęcia przez jednostkę za własne). Przede wszystkim regulują stosunki między członkami społeczności, a dopiero potem innego rodzaju. Prawo zwyczajowe – powstało z przekonania w danej zbiorowości, iż istniejące dotychczas zwyczaje są na tyle dla niej istotne, że powinny być sankcjonowane przez ograny władzy publiczne. Do przekształcenia się zwyczajowych norm postępowania w normę prawa zwyczajowego konieczne jest kilka zjawisk: 1. 2. 3. 4. Powszechna akceptacja zwyczaju w środowisku, którego dotyczy. Stosunkowo precyzyjnie ukształtowanie się wzoru postępowania. Uznanie zwyczaju przez sąd lub inne organy stosujące prawo ( ukonstytuowanie się trwałego orzecznictwa). Akceptacja zwyczaju jako wiążącego przez doktrynę prawniczą. W przypadku kolizji z prawem stanowionym, normy zwyczajowe nie mogą uchylać norm prawnych imperatywnych, ale mają pierwszeństwo przed normami dyspozytywnymi. Prawo zwyczajowe stanowi istotną część prawa międzynarodowego. Zwyczaj prawny – pewien ustabilizowany sposób rozumienia, stosowania prawa, korzystania z uprawnień i wykonywania obowiązków. Nie jest on odrębnym źródłem prawa, lecz sposobem realizacji prawa już obowiązującego, na ogół stanowionego. PRAWOTWÓRCZE ORZECZNICTWO SĄDOWE PRAWO PRECEDENSOWE: PRECEDENS – to po raz pierwszy dokonane rozstrzygnięcie jakiejś sprawy, służące za przykład lub uzasadnienie przy rozstrzyganiu spraw podobnych. Precedens pojawia się wtedy, gdy sędzia nie może znaleźć normy, która byłaby podstawą prawną rozstrzygnięcia. Sędzia kieruje się wtedy: wiedzą zawodową i życiową, swoim doświadczeniem i poczuciem słuszności oraz zasadami przyjmowanymi w podobnych sprawach. Precedens technicznie polega na tym, że sąd w trakcie postępowania w konkretnej sprawie musi ustalić, jakie fakty są najważniejsze dla rozpatrywanego przypadku, a następnie musi znaleźć wcześniejsze orzeczenie, którego stan faktyczny jest możliwe najbliższy do rozpatrywanego. Takie wcześniejsze orzeczenie będzie precedensem. Następnie z treści orzeczenia i uzasadnienia wydawanego w precedensowej sprawie sąd wyprowadza zasadę rozstrzygnięcia – ratio decidendi. Posłuży ona do wydania wyroku w obecnej, rozpatrywanej sprawie. Prawo opisane wyżej nazywa się prawem sędziowskim (case law, judge-made-law). Istotną cechą omawianych spraw jest okoliczność. Prawotwórczość wyroków sądowych jest uzupełniona przez zasadę związania sądu precedensem – czyli orzeczenie, które wcześniej zapadło w takich samych lub podobnych sprawach. Sądy są związane własnymi jak i orzeczeniami sądów wyższych. Precedens ma charakter deklaratywny, a nie konstruktywny. Precedens zapewnia jednolite orzecznictwo w podobnych sytuacjach. Niektóre sądy uprawnione są do przełamania precedensu (over-rulling) albo do odróżnienia określonego przypadku od innych, podobnych spraw (distinguishing), dla których już istnieją precedensy. Są to sposoby do dostosowania norm prawnych do potrzeb, jakie wstępują w rzeczywistości społecznej. Prawo precedensowe przyjęte jest w Wlk. Brytanii, USA, Kanadzie, Australii i w niektórych innych państwach. W Polsce prawo precedensowe jako odrębny rodzaj prawa nie jest bezpośrednio uznawane. Sędziowie zgodnie z konstytucją podlegają Konstytucji i ustawom. Nie pełnią funkcji prawotwórczej. Ich rozumowanie ma charakter głównie sylogistyczny – z ogólnej i abstrakcyjnej normy prawnej wprowadzają normę orzeczenia: normę konkretna i indywidualną. RECEPCJA PRAWA OBCEGO Recepcja – przejmowanie regulacji już istniejących, przez jedno państwo od drugiego. Nie jest uważana za „samodzielne” źródło prawa. Dokonuje się za pomocą formalniej decyzji władczej organów władzy państwowej, z reguły dotyczy gotowych aktów prawnych. STANOWIENIE PRAWA W PAŃSTWACH WSPÓŁCZESNYCH – ZASADY OGÓLNE. Projekty ustaw mogą powstawać poza sferą działania organów państwa, np. wychodzić ze środowisk naukowych, prawniczych, być dziełem partii politycznych, osób prywatnych, związków zawodowych czy stowarzyszeń. Prawo formalnej inicjatywy ustawodawczej – to prawo do wniesienia pod obrady parlamentu projektu ustawy. Uprawnieni temu odpowiada obowiązek parlamentu rozpatrzenia projektu. PROCES LEGISLACYJNY… CHARAKTERYSTYKA AKTÓW NORMATYWNYCH NA PRZYKŁADZIE POLSKI Występuje podział na dwie grupy: 1. Te akty, które są źródłami (w sensie formalnym) prawa powszechnie obowiązującego. Na to prawo składają się normy nakładające na podmioty prawa ciężary i obowiązki, przyznające im uprawnienia czy udzielające upoważnienia. Formalnymi źródłami prawa powszechnie obowiązującego są: Konstytucja, ustawy, rozporządzenia z mocą ustawy, ratyfikowane umowy międzynarodowe, rozporządzenia wykonawcze, prawo miejscowe 2. I te, które są źródłami prawa o charakterze wewnętrzny tzw. interna. Normy obowiązujące wewnątrz struktury organów władzy publicznej. Można nimi nadawać uprawnienia w stosunku do jednostek organizacyjnie podległych organowi wydającemu akty normatywne tego prawa. Formalnymi źródłami prawa wewnętrznego są na przykład uchwały Rady Ministrów i zarządzania takich organów, jak ministrowie i Prezydent RP. Zarządzenia mogą być wydawane jedynie na podstawie ustaw. Koncepcja katalogu zamkniętego źródeł prawa: Koncepcja przyjęta przez Konstytucję RP. Nie powinien być uznawany za źródło prawa akt, których w katalogu nie został wymieniony . Katalog aktów prawa o charakterze wewnętrznym nie jest natomiast zamknięty. Niektórzy uważają, że koncepcja katalogu sprzyja wyeliminowaniu albo ograniczeniu autonomicznego prawotwórstwa organów administracji rządowej. Przybierało ono postać okólników, instrukcji, wyjaśnień itp. Ideal zamkniętego katalogu źródeł państwa uznaje się za zgodne z ideą państwa prawa. AKTY NORMATYWNE PRAWA POWSZECHNIE OBOWIĄZUJĄCEGO. KONSTYTUCJA RP – USTAWA ZASADNICZA, CHARAKTERYZUJE SIĘ : 1. Jest tylko jeden akt normatywnych o tej nazwie i randze państwa w państwie, chyba że mamy do czynienia z państwem federacyjnym (USA) czy republikańskim (Federacja Rosyjska) 2. Jest aktem o najwyższej mocy obowiązywania, fundamentem normatywnych całego systemu prawa. Zgodnie z nią musza być inne akty normatywne. Powołuje się specjalne instytucje do badania zgodności z konstytucją aktów normatywnych niższego rzędu. 3. Uchwalanie, miana i uchylenie dotychczasowej konstytucji odbywa się w szczególnym trybie. Tryb posiada wysokie wymogi formalne – zapobiegającym łatwym zmianom. Mówi się o konstytucjach sztywnych – uchwalanych w szczególny trybie i konstytucjach giętkich dużo większa możliwość zmiany tego aktu prawnego. 4. Zawiera postanowienia odnoszące się do podstawowych zasad ustroju politycznego, społecznego i gospodarczego państwa. Organizacji, zadań i kompetencji oraz wzajemnych relacji między organami państwa. Podstawowe przepisy dotyczące samorządu terytorialnego. Określa podstawowe wolności, prawa i obowiązki człowieka i obywatela. MAŁA KONSTYTUCJA (ustawa konstytucyjna) – akt rangi konstytucyjnej. Ustala wybrane i najistotniejsze zasady organizacji i funkcjonowania państwa do czasu uchwalenia konstytucji całościowej. Ustawa ta uchwalana jest w trybie przewidzianym dla zmiany konstytucji i posiada równą z nią moc obowiązywania. Wprowadza trwałe lub czasowe zmiany i uzupełnienia do obowiązującej konstytucji. USTWA: Akt parlamentu, który może być uregulowana każda kwestia (stan rzeczy, stosunek społeczny) nie będący podmiotem regulacji konstytucyjnej. Niektóre kwestie (budżet państwa, wolności, prawa i obowiązki obywatelskie i inne sprawy wskazane wprost w konstytucji) muszą być regulowane ustawą (materia ustawowa). Z ustawą muszą być zgodne wszystkie niższe niż ustawa akty normatywne tzw. akty podstawowe. Ustawy musza być zgodne z ratyfikowanymi ustawami międzynarodowymi. Uchwalanie ustawy odbywa się zgodnie z trybem przewidzianym w konstytucji i regulaminach sejmu i senatu. Kodeksy są ustawami i posiadają wśród nich szczególną pozycję. Kodeks reguluje kompleksowo całość lub zasadnicza część stosunków składających się na daną sferę życia publicznego. Obok kodeksu może obowiązywać szereg innych aktów normatywnych (np. w odniesieniu do stosunków pracy, stosunków majątkowych). Kodeks zajmuje centralną pozycję i inne uregulowania odwołują się do niego, poprze odesłania do postanowień kodeksu. Są owocem kodyfikacji prawa. Istnieją także akty prawne, które potocznie posiadają nazwę kodeksu np. „kodeks drogowy” – ustawa - Prawo o ruchu drogowym. AKTY NORMATYWNE O RANDZE USTAWY: Pojawia się w nadzwyczajnych okolicznościach. W czasie stanu wojennego, gdy Sejm nie może się zebrać na posiedzenie, Prezydent RP na wniosek Rady Ministrów wydaje rozporządzenie z mocą ustawy w zakresie i w granicach określonych a art. 228 ust. 3-5 Konstytucji RP. Podlega zatwierdzeniu przez sejm na najbliższym posiedzeniu. Taki akt jest powszechnie obowiązujące. UMOWY MIĘDZYNARODOWE I ŹRÓDŁA PRAWA EUROPEJSKIEGO Umowy miedznarodowe stanowią źródło prawa w stosunkach międzynarodowych oraz w stosunkach wew. państw. Dotyczy to tylko umów, które ustanawiają prawa i obowiązki podmiotów działających na Terenia państwa zawierającego umowę. Jest ich wiele i odgrywają istotne znaczenie polityczne i prawne. RATYFIKOWANE UMOWY MIĘDZYNARODOWE: Uznawane przez państwa za część krajowego porządku prawnego. Podlegają bezpośredniego stosowaniu, chyba że stosowanie to jest uzależnione od wydania ustawy. Stosowanie bezpośredni oznacza, że nie trzeba treści umowy „przekładać” na treść ustawy wewnątrzkrajowej i można stosować postanowienia tej umowy, tak jak postanowienia każdej ustawy. Podstawowym warunkiem obowiązywania na terenie kraju jest jej ratyfikacja. Ratyfikacja to: Czynność konwencjonalna dokonywana przez uprawniony konstytucyjnie organ, mocą której podpisaną umową uznaję się za ostatecznie wiążącą dane państwo. W Polsce upoważniony do podpisywania i wypowiadania umów jest Prezydent RP – nie jest to jego prerogatywa i dlatego wymaga kontrasygnaty premiera. Umowa wchodzi w życie po zakończeniu procesu ratyfikacji przez wszystkie lub cześć stron, które ją podpisały. Umowy międz. posiadają różny status w zależności od tego czy podlegają ratyfikacji oraz w jaki sposób ratyfikacja doszła do skutku. Wyróżnia się: Umowy, których ratyfikacja nie wymaga uprzedniej zgody wyrażonej w ustawie. Prezes Rady Ministrów zawiadamia jedynie Sejm przed przedstawieniem jej Prezydentowi. Muszą być zgodne z ustawami. Umowy ratyfikowane za uprzednią wyrażoną zgodą w ustawie. Ratyfikacja umowy wymaga uprzedniej zgody wyrażonej w ustawie jeśli treść umowy dotyczy: a) Pokoju, sojuszu, układów politycznych lub wojskowych. b) Wolności, praw lub obowiązków obywatelskich określonych w Konstytucji RP. c) Członkowstwa RP w organizacji międzynarodowej. d) Znacznego obciążenia państwa pod względem finansowym. e) W sprawach uregulowanych w ustawie lub w których Konstytucja wymaga ustawy ten typ umów ma pierwszeństwo przed ustawą, jeżeli ustawy nie da się pogodzić z umową. Umowy, które wymagają zgody na ratyfikację wyrażonej w trybie szczególnym. To takie umowy, w wyniku których Polska przekazuje organizacji lub organowi międzynarodowemu niektóre kompetencje organów władzy państwowej. Głosowanie w obu izbach za musi być 2/3 przy quorum. Alternatywnie może być rozpisane ogólnokrajowe referendum. W przypadku przystąpienia Polski do organizacji międzynarodowej, w ramach której obowiązuje prawo stanowione przez tę organizację, prawo to ma pierwszeństwo przed ustawami w przypadku kolizji. Prawo wtórne – rozporządzenia, dyrektywy oraz decyzje organów Unii Europejskiej. Prawo wtórne nie ma pierwszeństwa przed Konstytucją RP. PRAWO UNII EUROPEJSKIEJ Akty wtórne prawa wspólnotowego, obowiązujące w polskim porządku prawnym, ujęte są w Traktacie o funkcjonowaniu UE. Obejmują pięć podstawowych kategorii: 1. ROZPORZĄDZENIA – ich charakter zbliżony jest do ustawy. Mają za zadanie ujednolicać przepisy prawa w krajach wspólnotowych UE. Mają charakter wiążący. Zawarte w nich normy są generalne i abstrakcyjne. Ogłasza się je w Dzienniku Urzędowym UE. Obowiązują bezpośrednio tzn. nie wymagana jest transpozycja (implementacja) zawartego w rozporządzeniach prawa do krajowych porządków prawnych ani żadne dodatkowe działanie prawodawcze. 2. DYREKTYWY – również mają charakter wiążący, nie wiążą jednak tak bezpośrednio jak rozporządzenia. Wskazują określone cele, które mają być osiągnięte droga wprowadzenia przez państwo odpowiednich regulacji z zakresu prawa powszechnie obowiązującego tzn. krajowe środki wykonawcze. Dyrektywa przeiduje określony czas transpozycji do prawa krajowego. Obowiązek ten jest opatrzony odpowiednimi sankcjami, a jego zaniedbanie traktowane jest jako uchybienie zobowiązaniom wspólnotowym. 3. DECYZJE – mają charakter indywidualny i korektywny. Każda z nich jest skierowana do ściśle określonego grona adresatów i dotyczą ściśle określonych spraw. 4. OPINIE- nie mają mocy wiążącej, zawierają określone oceny, często stosowane w postępowaniu miedzy instytucjami i organami wspólnot. 5. ZALECENIA – sugerują podjęcie określonych działań. Opinie i zalecenia nazywane są „miękkim prawem”. Konstytucja RP deklaruje, iż będzie przestrzegać wiążącego ją prawa międzynarodowego. Zobowiązanie to dotyczy stosunków zew. i wew. Obejmuje nie tylko prawo traktatowe (umowne), Lae i zwyczajowe. Możliwe, że również zwyczaje międzynarodowe mogą być w Polsce podstawą aktów stosowanych przez organy władzy publicznej w Polsce. ROZPORZADZENIA WYKONAWCZE W polskim systemie prawnym rozporządzenia wydają: 1. Rada Ministrów. 2. Prezes RM. 3. Każdy z ministrów kierujący działaniami administracji rządowej. 4. Prezydent RP. 5. Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji. Rozporządzenie – to akt normatywny wykonawczy, wydawany na podstawie szczegółowego upoważnienia ustawowego przez uprawniony konstytucyjnie organ państwa i w celu wykonania ustawy. Upoważnienie powinno wskazywać zakres spraw przekazywanych do uregulowania oraz zawierać wytyczne dotyczące treści aktu wykonawczego. Ustawa może nakazać organowi wydać rozporządzenie dotyczące danej kwestii lub upoważnić (bez określania obowiązków) ten organ do wydania rozporządzenia. W rozporządzeniu musi znaleźć się odwołanie do przepisu ustawy zawierającego kompetencję prawotwórczą (podstawa prawna rozporządzenia). Rozporządzenia musza być zgodne z konstytucją, ustawami, ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi. Powinny dotyczyć tylko tych kwestii, których obejmuje nakaz lub upoważnienie ustawowe. I nie możę rozporządzenie tych granic przekraczać. Ustawa może nakazać (upoważnić) wydanie jednego rozporządzenia np. łącznie przez kilku ministrów przez danego ministra w porozumieniu z innym (innymi). Upoważnienie do wydania rozporządzenia organ, który je otrzymał, nie może przekracać innemu organowi państwa. AKTY PRAWA WEWNĘTRZNEGO (INTERNA) Katalog tych aktów nie ma charakteru zamkniętego. Do tych aktów należą: Uchwały Rady Ministrów i zarządzenia Prezesa RM. Te akty mogą dotyczyć zasad działania, struktury, sposobów obsadzania stanowisk czy procedur decyzyjnych w organach i agendach podległych organizacyjnie podmiotowi, który wydał akt. Podlegają kontroli co do ich zgodności z aktami prawa powszechnie obowiązującego. Kontrolę tą sprawuje Trybunał Konstytucyjny. Uchwały normatywne Sejmu i Senatu Ich zakres przedmiotowy sytuuje je na pograniczu Rawa powszechnie obowiązującego a wewnętrznego. Największe znaczenie mają wśród nich regulaminy obu izb. Uchwały te nienależny mylić z uchwałami zawierającymi określone oceny, poglądy ale i pozaprawne dyrektywy polityczne lub podobne.
