Materiały do przedmiotu „WSTĘP DO PRAWOZNAWSTWA” część 1 1. Podstawowe działy i dyscypliny naukowe współczesnego prawoznawstwa………………………………………………….. 2. Pojecie prawa…………………………………………………….. 3. Budowa normy prawnej………………………………………….. 4. Źródła prawa……………………………………………………… 5. Budowa aktu normatywnego – Ustawa…………………………... 6. Ogłaszanie aktów normatywnych………………………………… 7. Tworzenie prawa…………………………………………………. 8. Rodzaje stosowania prawa……………………………………….. 9. Model decyzyjny sądowego stosowania prawa………………….. 10. Wymiar sprawiedliwości………………………………………... str. 2 str. 5 str. 6 str. 9 str. 14 str. 19 str. 24 str. 25 str. 26 str. 36 1 PODSTAWOWE DZIAŁY I DYSCYPLINY NAUKOWE I. WSPÓŁCZESNEGO PRAWOZNAWSTWA Nauką prawną (tj. wyodrębnioną badawczo i dydaktycznie dyscyplinę naukową) można określić jako dziedzinę wiedzy o prawie, o poszczególnych aspektach społecznego kształtowania się i funkcjonowania prawa, zarówno w odniesieniu do prawa już nieobowiązującego jak też prawa obowiązującego oraz prawa projektowanego bądź postulowanego. Działy prawoznawstwa: W aktualnym stanie prawoznawstwa wyodrębnia się z reguły następujące działy: a) dogmatykę prawa, a w jej ramach wiele szczegółowych dyscyplin dogmatycznoprawnych odpowiadających w zasadzie poszczególnym gałęziom prawa; b) ogólną naukę o prawie ( w tym przede wszystkim teorię i filozofię prawa, państwa prawa, ewentualnie teorię prawa, itp.) c) historię państwa i prawa d) historię doktryn politycznych i prawnych ( historię myśli politycznoprawnej) W ramach nauk prawnych umieszcza się także przynajmniej częściowo tzw. dyscypliny pomocnicze prawoznawstwa, takimi dyscyplinami są na przykład medycyna sądowa oraz kryminalistyka. NAUKI DOGMATYCZNOPRAWNE –określane także jako szczegółowe nauki prawne, obejmują prawo obowiązujące aktualnie zarówno w odniesieniu do konkretnego Państwa ( jest to tzw. prawo wewnętrzne tego państwa) jak też prawo obowiązujące we wzajemnych stosunkach między państwami ( jest to tzw. prawo międzynarodowe publiczne). Nowym, dynamicznie rozwijającym się dogmatycznoprawnym działem prawoznawstwa w państwach członkowskich Unii Europejskiej jest prawo integracji europejskiej (prawo wspólnotowe) obejmuje ono coraz liczniejszy zestaw przedmiotów poświęconych prawu obowiązującemu Wspólnot Europejskich i Unii Europejskiej ( jak np.: wspólnotowe prawo celne, wspólnotowe prawo ochrony środowiska itd.). Do nauk dogmatycznoprawnych należy zaliczyć także problematykę tzw. prawa europejskiego, obejmującego państwa zrzeszone w Radzie Europy. Problematyka ta jest wykładana z reguły w ramach przedmiotu Europejski system praw człowieka. 2 OGÓLNE NAUKI O PRAWIE – Oprócz rozstrzygania problemów dogmatycznoprawnych w ramach nauk prawnych podejmuje się również badania ogólnoteoretyczne, nie zrelatywizowane do konkretnego państwa i określonego czasu. Ich celem jest przede wszystkim opisanie i wyjaśnienie podstawowych, uniwersalnych cech prawa i prawidłowości, jakim ono polega. Wyróżnić można trzy główne konkurujące ze sobą albo współpracujące wersje ogólnej nauki o prawie: filozofię prawa, jurysprudencję ogólną i teorię prawa. Filozofia prawa podejmuje pytania o istotę prawa, o idee przez nie wyrażane, o wartości jakim służy lub jakim powinno służyć. Zagadnienia te stawiane były w światowej kulturze od czasów Platona, Arystolesa i Sokratesa. Przez wieki stanowiły część rozważań filozofii ogólnej. Na początku XIX wieku filozofia prawa wydzieliła się jako osobna dyscyplina naukowa. Drugą chronologicznie wyodrębnioną ogólną nauką o prawie była jurysprudencja. Opierała się początkowo analitycznojęzykowe Formułowała na związane różnego rodzaju pozytywizmie z prawem, założenia prawniczy, programowo podstawowe preferując unikając dla rozważania wartościowania. uprawiania nauk dogmatycznoprawnych. Najmłodsza z dyscyplin: teoria prawa pojawiła się na przełomie XIX i XX wieku. Podjęła zagadnienia stawiane przez filozofię prawa, wzbogacając jednocześnie katalog problematyki o tematy nowe, nie dostrzegane przez filozofów, a istotne dla praktyki prawniczej ( np.: stosunek prawny, struktura systemu prawa itp.). W konsekwencji we współczesnej nauce światowej prawnicze problemy ogólne o charakterze „ filozoficznym” , „analitycznym” i „ empirycznym” bywają uprawiane pod różnymi nazwami. Przyjmowanie określonej nazwy dla ogólnej nauki o prawie wynika głównie z tradycji panującej w danym regionie. W nauce anglosaskiej jest to najczęściej „jurysprudencja” („ogólna”, „analityczna”, „socjologicza”), w krajach romańskich- „ filozofia prawa”, w państwach postkomunistycznych- „teoria prawa” albo „teoria państwa i prawa”. Filozofia prawa- pojawia się niekiedy obok teorii prawa jako nauka z nią związana i uzupełniająca. W latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych w Europie Zachodniej i Stanach Zjednoczonych, a obecnie także i w Polsce nastąpiło znaczne ożywienie refleksji ontologicznej, epistemologicznej i aksjologicznej nad prawem. Aksjologia prawa jest na ogół ściśle związana z teoriami prawa natury, które są najstarszym sposobem refleksji nad prawem. Centralnym zadaniem filozofii prawa jest pojęcie prawa i jego stosunek do wartości 3 moralnych. Filozofowie prawa analizują wartości tkwiące w normach prawnych zawarte w zasadach tworzenia prawa, realizowane w procesach stosowania i społecznego oddziaływania prawa. Wskazując na legitymację mocy obowiązujących norm prawnych. Poszukują „prawa słusznego” w świetle przyjmowanej moralności. Jurysprudencja analityczna ( zwana też „analityczną teorią prawa” albo „neoanalityczną jurysprudencją”) zajmuje się analizami pojęciowymi związanymi z dyskursem prawniczym. Składa się z wiedzy o podstawowych pojęciach prawnych i refleksji metodologicznej. Głównym jej celem jest formułowanie siatki podstawowych pojęć i koncepcji prawnych. Opowiada się za konsekwentnym oddzielaniem rozważań analitycznych nad prawem jako system wypowiedzi językowych i badań prawa jako faktu socjologicznego bądż psychologicznego. HISTORIA PAŃSTWA I PRAWA – koncentruje swe zainteresowania na badaniu zjawisk państwa i prawa w procesie społecznym w celu opisu historycznych przejawów obu tych zjawisk oraz próby wyjaśnienia określonych prawidłowości kształtowania się i rozwoju państwa oraz prawa. Obejmuje ona przy tym zarówno dzieje państwa i prawa w danym kraju (na przykład historia państwa i prawa polskiego), jak też prawnoporównawcze badania nad historycznymi zjawiskami państwa i prawa w różnych krajach ( powszechna historia państwa i prawa). Do historii państwa i prawa należy też nauka prawa rzymskiego, dostarczająca podstawowych pojęć oraz zasad prawa rzymskiego, aktualnych do dziś zarówno w ramach praktyki prawniczej, jak też w nauczaniu prawa. Podstawą wiedzy historycznoprawnej jest analiza innych zachowanych pomników prawa, analiza innych dokumentów oraz żródeł dostarczających pośredniej informacji o prawie minionym. HISTORIA DOKTRYN POLITYCZNOPRAWNYCH ( historia myśli politycznoprawnej) obejmuje przegląd stanowisk dotyczących państwa oraz prawa zarówno w odniesieniu do analizy wyizolowanych koncepcji politycznoprawnych, jak też ewolucji poglądów na państwo i prawo w czasie i w przestrzeni. Przedmiotem badań historii myśli polityczno prawnej może być na przykład koncepcja Adrzeja Frycza Modrzewskiego czy Niccola Machiavellego, ale także- generalnie- myśl politycznoprawna polskiego bądź europejskiego odrodzenia. 4 POMOCNICZE DYSCYPLINY NAUK PRAWNYCH Do nauk związanych z naukami prawnymi, a głównie dogmatyką prawa, zalicza się grupę dyscyplin wyspecjalizowanych w opracowywaniu zagadnień różnych zjawisk społecznych badanych pod kątem zainteresowania praktyki prawnej, przede wszystkim dla potrzeb stosowania prawa. Są to nauki pomocnicze, uzupełniające w stosunku do nauk prawnych. Przykładowo, z nauką prawa karnego związanych jest kilka dyscyplin zajmujących się rożnymi zjawiskami dotyczącymi przestępczości i jej karania. To miedzy innymi: kryminologia zajmująca się badaniem żródeł, struktury i dynamiki przestępczości oraz sposobami zapobiegania tym zjawiskom; wiktymologia jako nauka o pokrzywdzonym, penologia –nauka o karze, jej celach i funkcjach, nauki penitencjarne zajmujące się racjonalnym wykonywaniem kar pozbawienia wolności. II. POJĘCIE PRAWA Na pytanie „czym jest prawo?” udziela się w prawoznawstwie różnych, niekiedy nawet radykalnie odmiennych odpowiedzi. Nie sposób więc wskazać jakieś jedno, powszechnie przyjmowane pojęcie prawa. Nie chodzi przy tym tylko o to, że nie ma zgody jakie znaczenie nadawać terminowi „prawo” (a więc zgody co do nominalnej definicji tego terminu). Przedstawiciele rożnych kierunków filozofii i teorii prawa upatrują swe zadanie nie w tym, aby zaproponować jakąś konwencję terminologiczną w interesującej nas dziedzinie, ale by uchwycić „istotę’ prawa, podać maksymalnie skondensowany opis doniosłych cech przysługujących wyłącznie prawu i odróżniających je od innych „przedmiotów”, a przy tym, by na podstawie tej charakterystyki można było wysnuwać możliwie dużo doniosłych wniosków. Przykładowa definicja Prawo – uporządkowany zbiór ( system) generalnych i abstrakcyjnych norm postępowania, ustanowionych lub uznanych przez państwo, których realizacja zabezpieczona jest zorganizowanym, przymusem państw. Zbiór ten określa się niekiedy jako p. pozytywne w odróżnieniu od norm nie będących dziełem państwa. W obrębie prawa pozytywnego biorąc pod uwagę sposób jego tworzenia, można wyróżnić prawo stanowione, czyli normy zawarte w aktach prawotwórczych organów państwa oraz prawo oparte na praktyce, czyli normy zwyczajowe uznane przez państwo za obowiązujące ( prawo zwyczajowe) lub reguły zawarte w aktach stosowania prawa (precedens). (Mała encyklopedia prawa- wyd.C.H. Beck pod red. Prof. Dr.hab. Urszuli Kalina-Prasznic) 5 III. BUDOWA NORMY PRAWNEJ Konkurują ze sobą dwie koncepcje budowy normy prawnej. W myśl dawniejszej – trójczłonowej koncepcji normy- wzorcowym schematem normy jest wypowiedź: „ Każdy A w okolicznościach B powinien C pod sankcją S”. Każda norma powinna w rezultacie zwierać trzy elementy: - hipotezę- odpowiadającą na pytania „kto?” i „kiedy?”, a wiec określającą adresata normy i okoliczności, w których znajduje ona zastosowanie, - dyspozycję- odpowiadająca na pytanie „jaka jest treść?” powinności adresata normy, - sankcję – ustalającą konsekwencje niezgodnego z normą zachowania, a więc zdaniem wielu studentów odpowiadającą na pytanie „za ile?”. W myśl innej koncepcji budowy normy prawnej rozróżnić można: 1) Normę sankcjonowaną która adresatowi pierwotnemu A w okolicznościach B nakazuje czynić C; norma zawiera więc hipotezę (określenie adresata i okoliczności)i dyspozycję (sprecyzowanie powinności adresata pierwotnego). Np. norma taka zawarta jest w przepisie: „ Zbycie lub wydzierżawienie przedsiębiorstwa albo ustanowienie na nim użytkowania powinno być dokonane w formie pisemnej z podpisami notarialnie poświadczonymi.” (art.75 & 1 kodeksu cywilnego), 2) Normę sankcjonującą która nakazuje, by adresat wtórny (organ państwa) wymierzył sankcję adresatowi pierwotnemu A, gdy w okolicznościach B nie spełni czynu C; norma zawiera więc hipotezę (określenie właściwego organu państwowego- adresata wtórnego oraz okoliczności – nie zrealizowanie normy sankcjonowanej) i dyspozycję ( rodzaj i stopień dolegliwości, którą należy wymierzyć). Np. elementy takiej normy zawarte są w przepisie: „ Jeżeli ustawa zastrzega dla czynności prawnej formę pisemną, czynność dokonana bez zachowania zastrzeżonej formy jest nieważna tylko wtedy, gdy ustawa przewiduje rygor nieważności.” (art. 73 & 1 kodeksu cywilnego). Zarówno norma sankcjonowana, jak i sankcjonująca składają się więc z hipotezy (kto i kiedy) oraz dyspozycji ( co czynić powinien). Jeśli organowi nakazane jest wymierzyć sankcję w imieniu państwa, to rozumie się to skądinąd jako upoważnienie (kompetencję) do dokonania takiej czynności. 6 Norma prawna znajduje zastosowanie gdy znajdzie się określony przez nią adresat i zaktualizują się przewidziane przez nią okoliczności. Norma ta jest realizowana, gdy adresat zachowa się zgodnie z jej dyspozycją, a jest przestrzegana, gdy adresat czyni to w sposób świadomy. Trzeba dostrzec, że norma sankcjonująca ma charakter jedynie posiłkowy, nie znajduje bowiem zastosowania: 1) jeśli w idealnym społeczeństwie prawo spełniałoby swoją rolę perswazyjną do końca i wszyscy adresaci norm sankcjonowanych zachowywaliby się z nimi zgodnie, 2) jeśli norma sankcjonująca uruchamiana jest nie z urzędu, a na wniosek pokrzywdzonego, który odstąpi od jej realizacji; przyczyna takiego zachowania może być dwojaka: a) subiektywna, jeśli wierzyciel nie podejmuje egzekucji prawomocnego wyroku, kierując się bliskością osoby dłużnika (np.: mąż przeciwko żonie), b) obiektywna, jeśli wierzyciel nie podejmuje egzekucji prawomocnego wyroku wiedząc, że dłużnik jest nieściągalny . 3) jeśli nieważność skutkuje ex nunc, czyli dopiero po uprawomocnieniu się wyroku stwierdzającego taką przesłankę; jest to nieważność względna , przy której skutki przed orzeczeniem pozostają w mocy. Dyspozycja normy prawnej formułuje obowiązek określonego zachowania adresata normy ( nakaz albo zakaz działania) w określonych warunkach, albo zawsze i wszędzie. Obowiązek sformułowany w normie może dotyczyć: 1. czynności psychofizycznych- wybudowanie domu, prowadzenie jednostki pływającej, pomoc ofierze wypadku, prowadzenie przedsiębiorstwa; 2. a) czynności konwencjonalnych organów państwa- akty tworzenia prawa ( np.: uchwalenie ustawy) oraz akty stosowania prawa ( np.: wydanie wyroku oraz decyzji administracyjnej), b) czynności prawnych ( inna postać czynności konwencjonalnej) – zawarcie umowy, złożenie oświadczenia jednostronnego. Analizując dyspozycje normy wyróżnić trzeba normy bezwzględnie wiążące (iuris cogentis), wyłączające możliwość odmiennego zachowania się przez ich adresatów. Bezwzględnie 7 wiążą – pod groźbą kary- np. normy prawa karnego i to niezależnie od tego, czy to się podoba ich adresatom, czy też nie. Inny charakter mają normy względnie wiążące (iuris dispositivi) Które mają zastosowanie dopiero wtedy, gdy ich adresaci nie uregulują danej kwestii inaczej, czy też powstrzymają się od działania. Niekiedy odpowiednikiem obowiązku adresata normy jest uprawnienie innego podmiotu, zwanego podmiotem uprawnionym. Bądź recypientem zachowania adresata normy. Obowiązek związany jest z normą postępowania w każdym przypadku, gdy znajduje ona zastosowanie; uprawnienie występuje jedynie niekiedy jako konsekwencja czyjegoś obowiązku do spełnienia czegoś wobec uprawnionego. Państwo reaguje w różnorodny sposób na niezrealizowanie norm prawnych- sankcje. Pierwszą z możliwości w tej mierze jest sankcja kary polegająca na wymierzeniu w imieniu państwa określonej dolegliwości osobie przekraczającej normę prawną ( np.: pozbawienie wolności, grzywny, konfiskaty narzędzia pomocnego w popełnieniu czynu zabronionego, przepadku mienia, zakazu prowadzenia pojazdów mechanicznych, itp.). Sankcja ta może być sformułowana w przepisie karnym w następujący sposób: „ Kto podając się za funkcjonariusza publicznego albo wyzyskując błędne przeświadczenie o tym innej osoby, wykonuje czynność związaną z tą funkcją, podlega karze grzywny, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku” ( art. 227 kodeksu karnego). Państwo wprowadzając sankcję kary, stawia adresata normy w sytuacji przemysłowej, w której musi rozważyć, co jest dla niego bardziej dotkliwe: czy przestrzeganie normy, czy konsekwencje wynikające z jej nieprzestrzegania. Sankcja egzekucji polega na zmuszeniu adresata normy, który jej nie przestrzega, do posłuszeństwa i zrealizowania takiego stanu rzeczy, który powstałby, gdyby norma była przestrzegana dobrowolnie. Np.: sankcję egzekucji wyraża przepis: „ Jeżeli ze szczególnego przepisu ustawy albo z czynności prawnej nie wynika nic innego, dłużnik odpowiedzialny jest za niezachowanie należytej staranności.” ( art. 472 kodeksu cywilnego). Celem egzekucji jest pomoc w zrealizowaniu stanu rzeczy wskazanego w normie prawnej, aczkolwiek zazwyczaj w sposób bardzo dolegliwy dla adresata normy, np. zajęcie wynagrodzenia za pracę do wysokości zasadzonego, a zaległego świadczenia pieniężnego, z dolegliwym obciążeniem dodatkowymi kosztami komornika sądowego. Całkowicie odmienny charakter ma sankcja nieważności, związana z tym, że kto nie przestrzega normy prawnej regulującej sposób dokonania czynności umownej (czynności konwencjonalnej doniosłej prawnie) ten nie osiąga przez swoje zachowanie zamierzonych skutków prawnych, a w szczególności traci możność uzyskania ochrony prawnej ze strony 8 państwa. Działania dotknięte sankcją nieważności z punktu widzenia prawa w zasadzie po prostu się nie liczą, traktowane są jako niebyłe i nieważne. Występuje wtedy nieważność bezwzględna (ex tunc), nieważność z mocy samego prawa, a czynność konwencjonalną traktuje się od samego początku i bez potrzeby dodatkowej czynności jako niebyłą. Np. nie ważny jest egzamin przeprowadzony przez osobę nieupoważnioną, czy też bez uzyskania przez studenta karty egzaminacyjnej. ŹRÓDŁA PRAWA POJĘCIE ŻRÓDEŁ PRAWA Źródłem prawa w ujęciu formalnym (normodawczym) jest to, co zawiera normy prawa obowiązującego. W systemie prawa ustawowego źródłami prawa w ujęciu formalnym są akty stanowienia prawa sensu stricto ( np.: ustawy, rozporządzenia itp.), umowy stanowiące formę tworzenia prawa, w których strony ustalają obowiązujące je normy ogólne i abstrakcyjne ( np. układy zbiorowe pracy), a także w mniejszym zakresie prawo zwyczajowe. Konstytucja wprowadza podział źródeł prawa na akty normatywne powszechnie obowiązujące oraz wewnętrznie obowiązujące. Źródła prawa stanowionego o charakterze powszechnie obowiązującym są to: 1) konstytucja, 2) ustawy, 3) ratyfikowane umowy międzynarodowe, 4) rozporządzenia oraz akty prawa miejscowego KONSTYTUCJA Podstawowym aktem normatywnym współczesnego państwa jest konstytucja. Nazwa „konstytucja” pochodzi od łacińskiego słowa constituere- urządzać coś, ustanawiać. Zgodnie z art. 8 ust 1 Konstytucji RP, Konstytucja jest najwyższym prawem Rzeczypospolitej Polskiej. Niezgodność z Konstytucją stanowi podstawę uchylenia aktu normatywnego w trybie przewidzianym dla kontroli konstytucyjności prawa przez kompetentne organy. W Polsce organem takim jest Trybunał Konstytucyjny. O najwyższej pozycji Konstytucji w 9 hierarchii źródeł prawa świadczy też szczególny tryb przewidziany dla jej uchwalania oraz dokonywania zmian. USTAWY Ustawa jest to akt normatywny powszechnie obowiązujący, wydawany przez naczelny organ państwa. W hierarchii źródeł prawa ustawa zajmuje miejsce bezpośrednio po Konstytucji. Każda ustawa podlega zatem kontroli pod względem zgodności z Konstytucją. Ponadto ustawa stanowi podstawę obowiązywania wszystkich aktów podstawowych ( np.: rozporządzenia), które nie mogą być z nią sprzeczne. Akty sprzeczne z ustawą podlegają uchyleniu w trybie przewidzianym dla kontroli ich legalności. Ustawa jest aktem ustanawianym w trybie, zwanym procedurą legislacyjną, który zapewnia jej odpowiednią legitymację demokratyczną. W państwie demokratycznym ustawa stanowi podstawę regulacji wszystkich stosunków prawnych. W odniesieniu do niektórych spraw (tzw. obowiązkowa materia ustawowa) ustawa jest wyłączną formą prawotwórstwa. Zalicza się tu m.in. określenie: sytuacji prawnej jednostki w państwie, praw, wolności i obowiązków przysługujących jednostce w państwie, zasad organizacji i działania naczelnych organów państwa, zasad uchwalania budżetu państwa, ustroju i zakresu działania różnych form samorządności, tryb postępowania przed organami państwa i kontroli legalności ich działania. RATYFIKOWANE UMOWY MIEDZYNARODOWE Zgodnie z art.91 ust. 1 Konstytucji RP ratyfikowana umowa międzynarodowa stanowi część krajowego porządku prawnego i jest bezpośrednio stosowana, chyba że jej stosowanie zależy od wydania ustawy. Konstytucja uznaje za źródła prawa krajowego: 1) umowy ratyfikowane za uprzednią zgodą parlamentu wyrażoną w ustawie oraz 2) umowy zawarte w drodze samodzielnej ratyfikacji prezydenta. W pierwszym przypadku, po zawarciu umowy międzynarodowej następuje zgoda na jej ratyfikację wyrażona w formie ustawy a następnie prezydent dokonuje ratyfikacji. Przed ratyfikacją prezydent może zwrócić się z wnioskiem do Trybunału Konstytucyjnego o stwierdzenie zgodności z Konstytucją. Warunkiem koniecznym dla obowiązywania ratyfikowanej umowy w prawie krajowym jest jej publikacja w Dzienniku Ustaw. 10 Po wykonaniu wyżej wymienionych czynności prawotwórczych umowa międzynarodowa staje się źródłem prawa krajowego. ZASADY BEZPOŚREDNIEGO STOSOWANIA UMÓW MIĘDZYNARODOWYCH Zgodnie z art. 91 ust 1 Konstytucji RP zasadą jest bezpośrednie stosowanie umów międzynarodowych, chyba że stosowanie takiej umowy uzależnione jest od wydania ustawy. Bezpośrednie stosowanie oznacza związanie postanowieniami ustawy organów władzy publicznej oraz konieczność uwzględnienia tych postanowień przy wydawaniu rozstrzygnięć. Uzależnienia stosowania umowy od wydania ustawy następuje najczęściej w przypadku gdy postanowienia umowy są zbyt ogólne, nie mają charakteru normatywnego i wymagają konkretyzacji. W art. 89 ust. 1 Konstytucji RP wymienione zostały enumeratywnie rodzaje spraw, w których umowy międzynarodowe przed ratyfikacją wymagają zgody parlamentu. RATYFIKOWANA UMOWA MIĘDZYNARODOWA W HIERARCHII ŻRÓDEŁ PRAWA. W zależności od tego, czy ratyfikacja umowy międzynarodowej wymaga uprzedniej zgody wyrażonej w ustawie, czy tez nie, inne jest miejsce umowy międzynarodowej w hierarchii źródeł prawa. Umowa ratyfikowana za uprzednią zgodą wyrażoną w ustawie ma pierwszeństwo przed ustawą, natomiast umowa ratyfikowana samodzielnie przez prezydenta ma moc mniejszą od ustawy i nie może odnosić się do materii ustawowej. Ustawy takie mają jednak pierwszeństwo przed aktami wykonawczymi do ustaw. UMOWA O PRZEKAZANIU KOMPETENCJI Szczególne miejsce wśród umów ratyfikowanych za uprzednią zgodą parlamentu zajmuje umowa o przekazaniu organizacji międzynarodowej lub organowi międzynarodowemu kompetencji władzy państwowej w niektórych sprawach ( art. 90 Konstytucji RP). Zgoda na ratyfikację takiej umowy wyrażana jest kwalifikowaną większością 2/3 głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów. Zgoda na ratyfikację takiej umowy może być też wyrażona w drodze referendum. Artykuł 90 ust. 1 i 3 Konstytucji RP przewiduje zatem alternatywne formy wyrażenia zgody na ratyfikację takiej umowy międzynarodowej. Oznacza to możliwość wyrażenia zgody w jednej z tych form, a w 11 przypadku niewyrażenia woli w jednej z nich, istnieje możliwość wyrażenia zgody w drugiej formie. Wszystkie inne umowy międzynarodowe nie podlegające ratyfikacji nie są żródłem prawa w polskim systemie prawa. ROZPORZĄDZENIA Rozporządzenie jest aktem normatywnym wykonawczym w stosunku do ustawy wydawanym przez organy wskazane w Konstytucji, na podstawie szczegółowego upoważnienia zawartego w ustawie i w celu jej wykonania. Rozporządzenia jako akty normatywne powszechnie obowiązujące zawierają nakazy, zakazy i uprawnienia, których adresatami mogą być zarówno organy państwa, jak i obywatele oraz inne podmioty. W Polsce rozporządzenia wydawane są przez organy wskazane w Konstytucji, na podstawie szczegółowego upoważnienia zawartego w ustawie i w celu jej wykonania. Upoważnienie do wydania aktu wykonawczego powinno określać organ właściwy do wydania rozporządzenia i zakres przekazanych do uregulowania, a także wytyczne dotyczące treści aktu. KOMPETENCJE DO WYDAWANIA ROZPORZĄDZEŃ POSIADAJĄ: 1) Prezydent RP, 2) Rada Ministrów, 3) Prezes Rady Ministrów, 4) Ministrowie kierujący działami administracji rządowej, 5) Przewodniczący określonych w ustawie komitetów oraz 6) Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji. Organ upoważniony do wydania rozporządzenia nie może przekazać swoich kompetencji do wydania tego aktu innemu organowi. ROZPORZĄDZENIE Z MOCĄ USTAWY Ze względu na swój szczególny charakter rozporządzenie z mocą ustawy nie zostało wyliczone w III Konstytucji, lecz swoja podstawę znajduje w art. 234. Rozporządzenia z mocą ustawy są to akty normatywne dotyczące spraw zastrzeżonych w zasadzie dla ustawy i posiadające równą jej moc prawną. Szczególny charakter rozporządzeń z mocą ustawy polega na tym, że może być ono wydawane przez prezydenta na wniosek Rady Ministrów w czasie stanu wojennego, gdy Sejm nie może zebrać się na posiedzenie. Rozporządzenie 12 takie podlega zatwierdzeniu na najbliższym posiedzeniu Sejmu. Rozporządzenia z mocą ustawy mogą określać zasady i zakres działania organów władzy publicznej, zakres, w jakim mogą w stanie wojennym zostać ograniczone wolności i prawa człowieka , a także zasady naprawienia szkód powstałych z tego tytułu. Zgodnie z art. 228 ust.5 Konstytucji RP rozporządzenie z mocą ustawy może wkraczać w sferę praw człowieka jedynie w niezbędnym zakresie i zawierać mechanizmy prawne zmierzające do jak najszybszego przywrócenia normalnego funkcjonowania państwa. Rozporządzenia z mocą ustawy mają taką samą moc prawną jak ustawy zwykłe, co oznacza, że normy rozporządzenia mogą zmieniać i uchylać normy ustaw, równocześnie jednak powinny być one zgodne z Konstytucją oraz ratyfikowanymi za uprzednią zgodą parlamentu umowami międzynarodowymi. Czas obowiązywania rozporządzeń z mocą ustawy jest ograniczony i uzależniony od zatwierdzenia na najbliższym posiedzeniu Sejmu. W razie nie zatwierdzenia rozporządzenia przestaje ono obowiązywać. AKTY PRAWA MIEJSCOWEGO Akty prawa miejscowego mają charakter generalno- abstrakcyjny. Adresowane są do z góry nieokreślonej liczby podmiotów i zawierają ogólne postanowienia, jednakże obowiązują jedynie na obszarze działania organów, które je wydają. Zgodnie z art. 94 Konstytucji RP akty prawa miejscowego wydawane są przez organy samorządu terytorialnego oraz terenowe organy administracji rządowej. Wydanie takiego aktu wymaga upoważnienia zawartego w ustawie. AKTY PRAWA WEWNĘTRZNEGO Akta prawa wewnętrznego adresowane są tylko do jednostek organizacyjnych podległych organowi wydającemu te akty i tylko te jednostki są nimi związane. Źródłami prawa o charakterze wewnętrznym są: 1) uchwały Rady Ministrów 2) zarządzenia premiera i ministrów. UCHWAŁY RADY MINISTRÓW Uchwały rady Ministrów są aktami o charakterze kolegialnym. Dla ich wydania nie jest konieczne upoważnienie ustawowe. Rada Ministrów wydaje uchwały na podstawie ogólnej kompetencji wynikającej z art. 93 ust. 1 Konstytucji. Adresatami uchwał Rady Ministrów mogą być podległe jej jednostki organizacyjne. Uchwały te stanowią niezbędny środek, 13 poprzez który rząd może kierować całością podporządkowanych mu organów. Uchwały RM mogą regulować sprawy nienależące do zakresu ustawowego, ale nie mogą wkraczać w materię regulowaną ustawowo. Nie mogą też stanowić podstawy dla wydawania decyzji administracyjnych czy orzeczeń sadowych wobec obywateli lub osób prawnych. Uchwały adresowane do innych, niż podległe RM, podmiotów lub określające materię wykraczającą poza zakres działania rządu mogą zostać uznane za niezgodne z Konstytucją. ZARZĄDZENIA PREMIERA I MINISTRÓW Zarządzenia premiera i ministrów to akty zawierające generalno- abstrakcyjne normy prawne. W przeciwieństwie do uchwał RM mogą być wydawane wyłącznie na podstawie ustawy. Zarządzenia Prezesa RM regulują działania całej administracji rządowej, natomiast zarządzenia poszczególnych działów administracji rządowej. Jako akty prawa wewnętrznego zarządzenia nie mogą wkraczać w sferę prawa powszechnie obowiązującego. W przeciwnym razie mogą zostać uznane za niezgodne z Konstytucją. BUDOWA AKTU NORMATYWNEGO: USTAWA Z uwagi na szczególne wymogi związane z zakodowaniem i odkodowaniem treści normatywnych akty normatywne odznaczają się swoistą strukturą wewnętrzną. Na strukturę tę składają się: 1. część tytułowa aktu normatywnego; 2. parambuła (wstęp)- w odniesieniu do konstytucji oraz niektórych szczególnie doniosłych ustaw; 3. część normatywna; 4. podpis upoważnionego podmiotu. W części tytułowej aktu normatywnego oznaczony jest rodzaj aktu (na przykład ustawa konstytucyjna, ustawa, rozporządzenie, uchwała czy zarządzenie), data ustanowienia ustawy (uchwalenia bądź wydania) oraz przedmiot regulacji normatywnej. Część ta, zwana także nagłówkiem, pozwala na ustalenie miejsca aktu w hierarchii aktów normatywnych, a także na ogólne zakreślenie kwestii objętych regulacją. W aktach wykonawczych (podustawowych) nagłówek zawiera także wskazanie podmiotu wydającego akt. Na przykład nagłówek jednego z aktów wykonawczych do Ustawy z dnia 14 20 czerwca 1985 r. o prokuraturze (tekst jednolity w Dz.U. z 1994 r., nr 19, poz. 70- z poźn. zmianami) przedstawia się następująco:” Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 27 czerwca 2000 r. w sprawie wynagrodzeń prokuratorów oraz asesorów i aplikantów prokuratury.” Tekst normatywny ustaw o szczególnej doniosłości społecznej może być poprzedzony preambułą. Tekst konstytucji są poprzedzone wstępami. Jest to jednak sytuacja wyjątkowa, jeśli chodzi o ustawy zwykłe. Akt normatywny ze swej istoty nie powinien bowiem zawierać sformułowań , które nie służą wyrażaniu treści normatywnych ( a więc na przykład apeli, postulatów, żądań). Przykładem preambuły może być wstęp do Ustawy z dnia 7 stycznia 1993 roku o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży (Dz.U. nr 17, poz.78):” Uznając, że życie jest fundamentalnym dobrem człowieka, a troska o życie i zdrowie należy do podstawowych obowiązków państwa, społeczeństwa i obywatela, stanowi się, co następuje: […]”. Wstęp do ustawy nie jest wyodrębniony w tekście normatywnym w postaci artykułu, paragrafu czy ustępu. Przed tekstem normatywnym (a więc tekstem składającym się z przepisów prawnych) w aktach wykonawczych powinno znaleźć się wskazanie tzw. podstawy normatywnej wydania danego aktu wykonawczego. Na przykład przepisy przytoczonego wyżej rozporządzenia Rady Ministrów poprzedza wskazanie delegacji ustawowej: „Na podstawie art. 62 ust.2 w związku z art. 95 i art. 100 ust.1 ustawy o prokuraturze […] zarządza się, co następuje […]”. Część normatywna aktu normatywnego składa się z przepisów, w których zawarte są treści normatywne ( a więc charakterystyka adresata, wzoru zachowania kierowanego do adresata oraz okoliczności, w których adresat powinien bądź może zachować się zgodnie ze wzorem zachowania). Przepisy są wyodrębnione graficznie w tekście normatywnym jako artykuły bądź- w odniesieniu do aktów wykonawczych- paragrafy. Artykuły i paragrafy mogą być dzielone na ustępy, przy czym w takiej sytuacji każdy ustęp jest traktowany jako odrębny przepis prawny. Zdanie rozbudowane, składające się z większej liczby słów bądź wyrażeń podatnych na wyliczanie ( systematyzację), można podzielić dalej na punkty, punkty zaś na litery. Punkty oraz litery nie zawierają odrębnych przepisów, stanowią jedynie część rozbudowanego przepisu ujętego jako artykuł, paragraf bądź ustęp. Przykład: 15 Przykładem prostej redakcji przepisu prawnego może być przepis art. 415 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r.- Kodeks cywilny (Dz.U. nr 16, poz.93 – z póżn. zm.): „ Kto z winy swej wyrządził drugiemu szkodę, obowiązany jest do jej naprawienia”. Rozbudowaną redakcją odznacza się natomiast np.: przepis art. 81 § 2 tejże ustawy: „ Czynność prawna ma datę pewną także w wypadkach następujących: 1) w razie stwierdzenia dokonania czynności w jakimkolwiek dokumencie urzędowym - od daty dokumentu urzędowego; 2) w razie umieszczenia na obejmującym czynność dokumencie jakiejkolwiek wzmianki przez organ państwowy, organ jednostki samorządu terytorialnego albo przez notariusza – od daty wzmianki”. Akty normatywne zawierają z reguły kilkanaście- kilkadziesiąt przepisów prawnych. Akty o znacznie większej liczbie przepisów podlegają bardziej rozbudowanej systematyzacji wewnętrznej , grupującej przepisy według określonych kryteriów w pewne większe zespoły: rozdziały, działy, tytuły. W aktach normatywnych o charakterze kodeksu tytuły można jeszcze grupować w księgi a księgi łączyć w części. Taką właśnie rozbudowaną strukturą wewnętrzną odznaczają się w polskim systemie prawnym kodeks cywilny, kodeks postępowania cywilnego, kodeks karny, kodeks postępowania karnego, kodeks postępowania administracyjnego itp. Od strony zawartości treściowej poszczególnych przepisów można je podzielić na przepisy merytoryczne ( ogólne i szczegółowe), przepisy dostosowujące, przejściowe i zmieniające oraz przepisy końcowe. Przepisy merytoryczne ogólne – dotyczą przede wszystkim zakreślenia ram regulacji normatywnej zawartej w danym akcie normatywnym. Obejmują one ponadto regulację pewnych kwestii wspólnych dla wszystkich przepisów zawartych w przepisach szczegółowych ( w tym tzw. zasady danej regulacji normatywnej), a także tzw. część słowniczkową, tj., definicje legalne oraz objaśnienia stosowanych w akcie normatywnym skrótów. Przykładem przepisu szczegółowego jest przepis art. 683 Kodeksu cywilnego: „ Najemca lokalu powinien stosować się do porządku domowego, o ile ten nie jest sprzeczny z uprawnieniami wynikającymi z umowy; powinien również liczyć się z potrzebami innych mieszkańców i sąsiadów”. Przepisy szczegółowe dotyczą ponadto kwestii ustrojowych związanych z powołaniem do życia i funkcjonowaniem organów (instytucji), przed którymi można dochodzić swoich uprawnień bądź egzekwować ciążące na innych podmiotach obowiązki. Przepisy 16 szczegółowe regulują również procedury postępowania przed takimi organami. Swoistym rodzajem przepisu szczegółowego jest przepis karny, określający zasady pociągania do odpowiedzialności karnej za popełnienie danego czynu zabronionego. Przepis taki może być zawarty jedynie w akcie normatywnym o mocy ustawy. Przepisy dostosowujące, przejściowe i zmieniające nie muszą być zawarte w każdym akcie normatywnym. Ich istotą jest bowiem regulowanie kwestii powstających w sytuacji wkraczania nowego aktu normatywnego w zakres regulacji jakichś obowiązujących dotąd aktów normatywnych. Kwestie tą mogą dotyczyć dostosowania dotychczas obowiązującego stanu prawnego do nowego stanu, wprowadzanego nowym aktem normatywnym, a także wpływu nowego prawa na stosunki powstałe pod działaniem prawa dotąd obowiązującego. W przepisach tych normuje się w szczególności: sposób zakończenia postępowania w sprawach będących w toku rozpatrywania; zakres zastosowania nowych przepisów do uprawnień i obowiązków powstałych pod działaniem dotychczasowego prawa; okres utrzymania w mocy instytucji prawnych, znoszonych przez nowe prawo; kwestię utrzymania w mocy dotychczasowych przepisów wykonawczych do czasu zastąpienia ich nowymi. Jako przykład przepisu przejściowego może służyć art. 74 ust. 1 Ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. o Narodowym Banku Polskim (Dz.U. nr 140, poz. 938): „ Do czasu wydania przepisów wykonawczych przewidzianych w niniejszej ustawie zachowując moc dotychczasowe przepisy wykonawcze, o ile nie są sprzeczne z przepisami tej ustawy”. W większości aktów normatywnych przepisy przejściowe nie są wyodrębnione, występując łącznie z przepisami końcowymi; w części aktów normatywnych nie występują one w ogóle. Przepisy końcowe dotyczą uchylenia przepisów aktów normatywnych dotychczas obowiązujących (bądź nawet całych aktów normatywnych) oraz określają moment wejścia danego aktu normatywnego w życie. Podpis osoby upoważnionej jest ostatnim elementem składowym aktu normatywnego. W każdym systemie prawnym obowiązują normy określające, kto i w jakim trybie powinien złożyć podpis pod danym aktem normatywnym. W polskim systemie prawnym podpisywanie ustaw należy do kompetencji Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej ; uchwały i rozporządzenia Rady Ministrów podpisuje Prezes Rady Ministrów, zaś rozporządzenia i zarządzenia ministrów –odpowiedni ministrowie; rozporządzenia i zarządzenia Prezydenta podpisuje sam Prezydent, przy czym w odniesieniu do niektórych 17 aktów normatywnych Prezydenta wymagana jest tzw. kontrasygnata właściwego ministra; uchwały Sejmu bądź Senatu podpisywane są przez marszałka odpowiedniej izby parlamentu itd. Bez podpisu osoby upoważnionej akt normatywny nie może zostać ogłoszony a tym samym nie może nabrać mocy obowiązującej. Budowa aktu normatywnego (ustawy) BUDOWA USTAWY CZĘŚĆ TYTUŁ NIENORMATYWNA WSTĘP - rodzaj aktu USTAWA - data uchwalenia z dnia 12 września 1990 r - ogólne określenie przedmiotu ustawy o szkolnictwie wyższym - stanowi część fakultatywną ustawy (preambuła) - występuje w aktach o szczególnej doniosłości społeczno-politycznej określając podstawowe cele ich ustanowienia (ratio legis) Przepisy ogólne CZĘŚĆ - zakres przedmiotowy ustawy NORMATYWNA - zakres podmiotowy ustawy - postanowienia wspólne dla przepisów zawartych w ustawie - objaśnienia użytych w ustawie określeń i skrótów ( tzw. definicje legalne) Przepisy szczegółowe * - przepisy prawa materialnego ( wyznaczają wzory zachowań adresatom norm prawnych) - przepisy ustrojowe ( przepisy o organach- ich tworzeniu, organizacji, kompetencjach) - przepisy proceduralne ( przepisy o postępowaniu przed organami) - przepisy o odpowiedzialności karnej ( w przypadku tzw. szczególnych ustaw karnych) Przepisy zmieniające, dostosowujące i przejściowe - umożliwiają adresatom norm prawnych przystosowanie się do nowej regulacji oraz rozwiązują kolizje intertemporalne Przepisy końcowe - przepisy uchylające inne akty normatywne ( w całości bądź ich poszczególne przepisy) - przepisy o wejściu ustawy w życie - przepisy o wygaśnięciu mocy ustawy ( w przypadku ustaw obowiązujących okresowo- tzn. ustaw epizodycznych) Podpis osoby upoważnionej (Prezydent RP) 18 * Przedstawiony model układ przepisów szczegółowych dotyczy zwłaszcza większości ustaw zwykłych, z wyjątkiem regulacji kodeksowych ( tu ze względu na komunikatywność tekstu normatywnego poszczególne rodzaje przepisów szczegółowych z reguły wyłącza się do odrębnych ustaw ustrojowych bądź proceduralnych). Opracowanie: Eliza Prokop Andrzej Korybski, Leszek Leszczyński, Antoni Pieniążek „ Wstęp do prawoznawstwa” OGŁASZANIE AKTÓW NORMATYWNYCH W praktyce prawniczej podstawową kwestią przy ustalaniu, czy dana norma obowiązuje, jest ustalenie obowiązywania tej normy w czasie. Punktem wyjścia przy ustalaniu początkowego momentu obowiązywania normy jest, stwierdzenie iż akt normatywny, z którego norma ta została odkodowana, został należycie ogłoszony i wszedł w życie. Należyte ogłoszenie aktu normatywnego powszechnie obowiązującego jest niezbędną przesłanką jego wejście w życie. Podstawową formą ogłaszania aktów normatywnych w państwach współczesnych jest ich urzędowa publikacja. Przez ogłoszenie aktu normatywnego należy rozumieć – w sensie formalnym- urzędowe podanie treści tego aktu jego adresatom, przy użyciu formy ogłoszenia wynikającej z norm prawa obowiązującego. Poza publikacją urzędową, jako dominującą formą ogłaszania aktów normatywnych, dopuszcza się niekiedy także inny sposób ogłaszania ( na przykład stosowanie komunikatów urzędowych przekazywanych adresatom bezpośrednio przez upoważnionego urzędnika państwowego, obwieszczeń). Od ogłoszenia aktu normatywnego w sensie formalnym należy odróżnić pewne sposoby rzeczywistego upowszechniania wiadomości o prawie obowiązującym (poprzez środki masowego przekazu, edukację szkolną, wychowanie w rodzinie, nieformalne kontakty międzyjednostkowe itp.) Takie sposoby ogłaszania aktów normatywnych nie są traktowane jako ogłoszenie urzędowe, stanowiące przesłankę wejścia aktów w życie. Należyte ogłoszenie aktu normatywnego w urzędowym dzienniku publikacyjnym powoduje także inne skutki prawne: ogłoszony tekst prawny staje się mianowicie tzw. tekstem autentycznym. Tekst taki stanowi wzorzec dla tekstów danych aktów normatywnych opublikowanych także w inny sposób ( a więc na przykład dla tekstu konstytucji czy kodeksów, publikowanych przez wydawnictwa prawnicze w celu wyposażenia praktyków prawa oraz studentów prawa w niezbędne źródła normatywne). Moment ogłoszenia aktu normatywnego powszechnie obowiązującego, równoznaczny z datą wydania urzędowego dziennika publikacyjnego ( umieszczoną w nagłówku danego numeru dziennika), rozstrzyga o ustaleniu momentu wejścia w życie danego aktu. Od tego 19 momentu liczy się bowiem- jeśli ustawodawca nie postanowił, iż dany akt wchodzi w życie z momentem jego ogłoszenia- okres niezbędny dla przygotowania adresatów do wejścia nowego prawa, zwykle precyzyjnie przez ustawodawcę ustalony ( okres tzw. vacatio legis). Ogłaszanie aktów normatywnych z mocą wsteczną jest w państwie prawnym dopuszczalne jedynie w wyjątkowych sytuacjach nienaruszających zasady państwa prawnego. Należą do nich zwłaszcza sytuacje zmniejszania ciężarów nałożonych na adresatów prawa przez dotychczas obowiązujące prawo bądź zwiększania ich korzyści. Przełamanie zasady lex retro non agit jest możliwe także w odniesieniu do aktów normatywnych ustanawiających odpowiedzialność prawną za popełnione już zbrodnie przeciw ludzkości (zbrodnie ludobójstwa). Inne zasady dotyczą wejścia w życie tzw. aktów wewnętrznie obowiązujących ( aktów normatywnych kierownictwa wewnętrznego), narzucających pewne obowiązki bądź przyznających pewne uprawnienia osobom, organom oraz instytucjom podlegającym władz danego zwierzchnika ( a więc na przykład pracownikom oraz studentom danej uczelni, podlegającym władzy senatu, rektora oraz innych organów zarządzających poszczególnymi placówkami wchodzącymi w skład uczelni). Takie uchwały bądź zarządzenia wchodzą w życie z momentem ich wydania ( chyba że sam organ wydający akt postanowił inaczej), a nie ogłoszenia. Urzędowymi dziennikami publikacji aktów normatywnych w Rzeczypospolitej Polskiej są: Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej ( w skrócie Dz.U.), Dziennik Urzędowy Monitor Polski ( w skrócie: MP), a także resortowe (ministerialne) oraz wojewódzkie dzienniki urzędowe. W Dzienniku Ustaw publikuje się ustawy, rozporządzenia z mocą ustawy oraz rozporządzenia wydawane przez uprawnione do tego organy na podstawie delegacji ustawowej. Ogłoszeniu w Dzienniku Ustaw podlegają również ratyfikowane umowy zawarte między Rzeczypospolitą Polską a innymi państwami, oświadczenia rządowe w sprawie mocy obowiązujących tych umów oraz akty Prezydenta ratyfikującego umowy międzynarodowe. W świetle obowiązującej Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej Dziennik Ustaw jest jednym urzędowym dziennikiem publikacyjnym, w którym publikowane są akty normatywne powszechnie obowiązujące o zasięgu ogólnokrajowym. Mogą być w nim również publikowane inne akty normatywne, jeśli tak przewidują szczególne przepisy ustawowe. Poza aktami normatywnymi publikacji w Dzienniku Ustaw 20 podlegają także uchwały Trybunału Konstytucyjnego ustalające powszechnie obowiązującą wykładnie ustaw, obwieszczenia zawierające sprostowanie błędów, teksty jednolite aktów normatywnych opublikowanych uprzednio w Dzienniku Ustaw. Obowiązuje zasada, że akty normatywne ogłoszone w Dzienniku Ustaw wchodzą w życie po upływie 14 dni od dnia ich ogłoszenia, chyba że ustawodawca zawarł w przepisach końcowych tych aktów inne postanowienia w kwestii wejścia w życie. W Monitorze Polskim ogłoszeniu podlegają uchwały Sejmu i Senatu, uchwały Rady Ministrów, a także zarządzenia naczelnych organów państwowych i urzędów centralnych, wydane w celu wykonania ustaw bądź rozporządzeń z mocą ustawy i z powołaniem się na zawarte w nich upoważnienia mogą tu być publikowane również akty innych organów i urzędów państwowych, o ile wymóg ich publikacji w Monitorze Polskim wynika z obowiązującej ustawy. Monitor Polski jest urzędowym dziennikiem publikacyjnym w stosunku do aktów normatywnych pochodzących od naczelnych i centralnych organów państwowych, niemających charakteru aktów normatywnych powszechnie obowiązujących. Zarówno Dziennik Ustaw, jak i też Monitor Polski są wydawane przez Prezesa Rady Ministrów, któremu służy prawo decydowania, czy dany akt normatywny spełnia wymogi jego publikacji w jednym ze wskazanych dzienników. Akty normatywne pochodzące od naczelnych organów państwowych oraz urzędów centralnych nie podlegające obowiązkowi publikacji w Monitorze Polskim są publikowane w odpowiednim dzienniku resortowym jako służbowym organie publikacyjnym szefa resortu (ministerstwa bądź centralnego urzędu), wydawanym za zezwoleniem Prezesa Rady Ministrów. Publikowane w dziennikach resortowych akty normatywne powinny mieć charakter aktów kierownictwa wewnętrznego. Większość aktów normatywnych zawierających przepisy tzw. prawa miejscowego (a więc prawa powszechnie obowiązującego, wydawanego przez wojewodów i obowiązującego na terenie zarządzanych przez nich województw) oraz aktów normatywnych zawierających przepisy tzw. gminne ( tj. przepisy pochodzące od gminnych organów samorządu terytorialnego) jest publikowana w odpowiednich wojewódzkich dziennikach urzędowych (na przykład w Dzienniku Urzędowym Województwa Lubelskiego). Dzienniki te są wydawane przez wojewodów, nakład zaś poszczególnych wydań powinien być tak ustalony, aby były one powszechnie dostępne. Od chwili uzyskania przez Rzeczypospolitą Polską członkostwa w Unii Europejskiej moc 21 Powszechnie obowiązującą na terytorium państwa polskiego mają także akty normatywne Unii Europejskiej (rozporządzenia i dyrektywy). Są one publikowane w Dzienniku Urzędowym Unii Europejskiej . Prawo Unii Europejskiej nie przewiduje obowiązku publikacji prawa wspólnotowego w krajowych dziennikach urzędowych. Dla nabycia przez nią mocy obowiązującej w państwach członkowskich wystarczy zatem ich publikacja w Dzienniku Urzędowym UE. Ogłaszanie aktów normatywnych w dziennikach publikacyjnych: ORGAN NAZWA WYDAJĄCY DZIENNIKA DZIENNIK OGŁOSZENIU PODLEGAJĄ 1. konstytucja Dziennik Prezes Rady 2. ustawy Ustaw Ministrów 3. rozporządzenia z mocą ustawy wydawane przez Rzeczypospolitej Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej 4. rozporządzenia wykonawcze Polskiej 5. teksty jednolite aktów określonych w pkt.1-4 6.orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego dotyczące aktów normatywnych ogłoszonych w Dzienniku Ustaw. 7. ratyfikowane umowy międzynarodowe 8. uchwały Rady Ministrów uchylające rozporządzenia ministra 1. zarządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej Dziennik Prezes Urzędowy Rady Rzeczypospolitej Ministrów wydane na podstawie ustawy. 2. uchwały Rady Ministrów i zarządzenia Prezesa Rady Ministrów wydane na podstawie ustawy Polskiej 3. teksty jednolite aktów określonych w pkt. 1 i 2 Monitor 4. orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego dotyczące Polski aktów normatywnych ogłoszonych w Monitorze Polskim lub aktów normatywnych, które nie były ogłoszone 22 5. umowy międzynarodowe zatwierdzane przez Radę Ministrów 6. uchwały Zgromadzenia Narodowego 7. uchwały Sejmu 8. uchwały Senatu 1. akty normatywne organu wydającego dziennik Dzienniki właściwy Urzędowe minister Ministrów resortowy, Resortowych odpowiednio- oraz kierownik dzienniki urzędu urzędowe centralnego urzędowy 2. uchwały Rady Ministrów uchylające zarządzenia ministra wydającego dziennik urzędowy. 3. orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego w sprawach aktów normatywnych, o których mowa w pkt. 1 i 2 urzędowych centralnych 1. akty prawa miejscowego stanowione przez wojewodę i organy administracji niezespolonej Wojewódzkie wojewoda 2. akty prawa miejscowego stanowione przez sejmik dzienniki województwa. Organ powiatu oraz organ gminy, urzędowe w tym statuty województwa, powiatu i gminy 3. statuty związków międzygminnych oraz statuty związków powiatów 4. akty Prezesa Rady Ministrów uchylające akty prawa miejscowego stanowione przez wojewodę i organy administracji nie zespolonej 5. wyroki sądu administracyjnego uwzględniające skargi na akty prawa miejscowego stanowionego przez wojewodę i organy administracji nie zespolonej, organ samorządu województwa, organ powiatu i organ gminy Opracowanie: Eliza Prokop Andrzej Korybski „Wstęp do prawoznawstwa” 23 TWORZENIE PRAWA STOSOWANIE PRAWA Stosowanie prawa polega na podejmowaniu przez kompetentny organ państwa wiążących, indywidualnych i konkretnych decyzji prawnych na podstawie obowiązujących norm prawnych. Organ państwowy jest kompetentny, jeżeli w systemie prawnym znajduje się norma upoważniająca ten organ do działania w określonych okolicznościach. Kompetencja udzielana organom państwowym oznacza, iż organ jest zarówno upoważniony jaki i zobowiązany do działania. Decyzja stosowania prawa jest decyzją indywidualną i konkretną, ponieważ skierowana jest do określonego, indywidualnie wyodrębnionego i możliwego do zidentyfikowania adresata oraz dotyczy konkretnej sytuacji, określonej jako jednorazowa ( np.: naprawienie szkody) lub jako trwająca przez jakiś czas. Decyzje stosowania prawa podejmowane są na podstawie obowiązujących norm prawnych. Normy te mogą być sformułowane w przepisach aktu normatywnego lub też mogą wynikać z decyzji precedensowych. Proces stosowania prawa jest procesem odrębnym od procesu tworzenia prawa. Procesy te zachodzą na siebie jedynie w przypadku powstawania prawa w systemie common law, bowiem decyzja „ prawodawcza” jest fragmentem rozstrzygnięcia w konkretnej sprawie. Od pojęcia stosowania prawa odróżnia się zwykle pojecie przestrzegania prawa oraz pojecie realizacji prawa. Przestrzeganie prawa oznacza zastosowanie się przez adresata normy prawnej do znajdujących się w dyspozycji normy prawnej do znajdujących się w dyspozycji normy prawnej zakazów i nakazów. 24 RODZAJE STOSOWANIA PRAWA Stosowanie prawa odbywa się w ramach dwóch typów organów państwowych: a) organy sądowe np.: sądy powszechne, b) podmioty wykonujące zadania administracji państwowej ( np.: samorząd gospodarczy). W związku z wyodrębnieniem obu grup tych podmiotów wyróżnić można dwa podstawowe rodzaje stosowania prawa: a) sądowe stosowanie prawa b) administracyjne stosowanie prawa Paradygmatem, czyli modelowym punktem odniesienia dla procesów stosowania prawa jest jednak typ sądowy jego stosowania. Rozszerzenie drogi sądowej tzn. obejmowanie możliwością odwołania się do sądu w coraz szerszym zakresie, oraz poddanie decyzji administracyjnych kontroli sądowej ( sądów administracyjnych lub sadów powszechnych) powoduje, że w ostateczności wiążąca dla adresata normy prawnej jest prawomocna decyzja sądowa. W obu typach stosowania prawa adresat ma możliwość odwołania się od decyzji, w stosunku do której zgłasza bądź formalne bądź merytoryczne zastrzeżenia . W typie administracyjnym, poza odwołaniem do organu wyższego stopnia, służy mu odwołanie do sądu administracyjnego, który bada legalność podjęcia takiej decyzji. W typie sądowym, odwołanie może nastąpić w ramach systemu sądowego nadzoru judykacyjnego (rewizja lub apelacja) kończącego się zazwyczaj ograniczoną możliwości wniesienia kasacji lub skargi konstytucyjnej ( zarzut podjęcia decyzji na podstawie przepisu prawnego nie zgodnego z konstytucją). Obecnie doszła jeszcze jedna możliwość odwołania się pod pewnymi warunkami do sądu międzynarodowego ( np.: Komitet Praw Człowieka w Genewie, Europejski Trybunał Praw Człowieka w Strasburgu), pod zarzutem naruszenia poprzez decyzję organu państwowego praw człowieka wyrażonych w międzynarodowych paktach i konwencjach. Reasumując należy uznać iż typ sądowy stosowania prawa jest typem modelowym dla praktyki prawniczej. 25 MODEL DECYZYJNY SĄDOWEGO STOSOWANIA PRAWA Proces stosowania prawa układa się w ciąg podejmowanych na podstawie określonych rozumowań prawniczych decyzji, które prowadzą do podjęcia decyzji finalnej (orzeczenia, wyroku, postanowienia, uchwały itp.) oraz do jej uzasadnienia. Na proces sądowego stosowania prawa składa się klika rodzajów działań i rozumowań, kończących się wydaniem decyzji cząstkowych. Należą do nich: 1. decyzja ustalająca stan faktyczny sprawy, 2. decyzja walidacyjna (ustalająca podstawę normatywną decyzji stosowania prawa), 3. decyzja interpretacyjna (ustalająca znaczenie odkodowanej z przepisu prawnego normy prawnej), 4.decyzja subsumpcyjna lub kwalifikująca (ustalająca „podciągniecie” ustalonego stanu faktycznego pod zinterpretowaną podstawę normatywną decyzji), 5.decyzja ustalająca konsekwencje prawne wystąpienia danego stanu faktycznego (zastosowanie normy sankcjonującej) 6. uzasadnienie decyzji stosowania prawa Powyższy model procesu sadowego stosowania prawa nie oznacza, że wszystkie wyróżnione wyżej rozumowania i decyzje występują w rzeczywistości jedna po drugiej. W szczególności pierwsze trzy typy decyzji zachodzą na siebie w ciągu czasowym w tym sensie, iż są ustalane w procesie stosowania norm w zasadzie równocześnie. Ustalenie i wyjaśnienie wstępnych elementów stanu faktycznego pozwala ustalić jaka norma (reguła) będzie normatywną podstawą decyzji, chociaż może zachodzić potrzeba korekty takiego ustalenia. Postępujące w toku procesu ustalenie poszczególnych, coraz to nowych i bardziej szczegółowych elementów stanu faktycznego wpływa także na proces interpretacji żródła normatywnej podstawy decyzji. Jako reguła występuje tu sytuacja zawężenia zainteresowania normą do tych elementów jej dyspozycji, które wiążą się z ustalanym właśnie stanem faktycznym. Może jednak się zdarzyć, że wydobywa się z normy te elementy dyspozycji, które przy innym stanie faktycznym nie były brane pod uwagę np.: rozważania doktryny. Dopiero wprowadzenie trzech pierwszych decyzji w procesie pozwala na zestawienie stanu faktycznego ze zinterpretowaną normą ( podstawą decyzji) na etapie subsumpcji oraz 26 dokonanie kwalifikacji w postaci ustalenia konsekwencji prawnych wystąpienia danego stanu faktycznego. Taki przebieg nie zawsze ma miejsce w przypadku decyzji administracyjnych. W szczególności można znaleść sytuacje, w których nie ma typowego ustalania stanu faktycznego oraz subsumpcji, a decyzja płynie wprost z normy o charakterze zadaniowym. Np. w toku realizacji planu zagospodarowania przestrzennego, może mieć miejsce wydanie decyzji wywłaszczeniowej. Treść decyzji ustalającej konsekwencje ( wywłaszczenie) nie wynika tu z zestawienia stanu faktycznego i normy, lecz jest wprost wykonaniem zadania nałożonego na organ administracyjny przez normę prawną, upatrującą w takiej a nie innej decyzji realizację celu prawodawczego (odpowiedniego ukształtowania przestrzeni). USTALENIE FAKTÓW W PROCESIE STOSOWANIA PRAWA Ażeby mogło dojść do rozstrzygnięcia jakiejś sprawy w procesie stosowania prawa, trzeba ustalić fakty istotne dla rozstrzygnięcia tej sprawy ( ustalić tzw. stan faktyczny) oraz ustalić podstawę prawną rozstrzygnięcia. Ustalanie faktów w procesie stosowania prawa bywa nazwane w języku prawnym i prawniczym postępowaniem dowodowym. Np. art. 235 Kodeksu postępowania cywilnego stanowi: postępowanie dowodowe odbywa się przed sądem orzekającym, chyba że sprzeciwia się temu charakter dowodu…Niekiedy postępowanie tego rodzaju określa się słowem „dowód” mając na myśli właśnie zespół określonych czynności, które przeprowadza organ stosujący prawo w celu ustalenia faktów, np. art. 227 powołanego powyżej kodeksu stanowi: Przedmiotem dowodu są fakty mające dla rozstrzygnięcia sprawy istotne znacznie. Wreszcie słowo „dowód” bywa tez używane w znaczeniu określonej informacji, np. według art. 233 ust. 1 cytowanego kodeksu: Sąd ocenia wiarygodność i moc dowodów według własnego przekonania, na podstawie wszechstronnego rozważenia zebranego materiału. Przez ustalenie faktów rozumie się uznanie za prawdziwe zdań, które głoszą, że tak a tak jest albo tak było. Czynności tego rodzaju mogą być dokonywane prze różne podmioty. Ustala się fakty w postępowaniu naukowym, w procesie sadowym, w procesie wydawania decyzji administracyjnych. Ustalenie faktów, którego dokonuje podmiot w procesie stosowania prawa, przypomina najbardziej ustalanie faktów przez historyka; w obu przypadkach chodzi najczęściej o ustalenie, że tak a tak było, a źródłem tego ustalenia są dokumenty, relacje świadków, oględziny podmiotów. Miedzy poznaniem naukowym ( odnoszonym tu do postępowania historyka) a poznaniem w procesie stosowania prawa, w szczególności poznaniem sądowym, zachodzą jednak istotne różnice. Oto niektóre z nich: 27 1. Ustalenie faktów jest zawsze pewną czynnością intelektualną. Ażeby jej dokonać, trzeba dysponować wiedzą i umiejętnością sprawnego myślenia. Ustalanie faktów w procesie stosowania prawa ma charakter oficjalny, jest aktem, w którym autorytatywnie stwierdza się, że tak a tak jest czy było, podczas gdy poznanie w nauce ma charakter jedynie poznawczy. 2. Ażeby oficjalnie ustalić fakty w procesie stosowania prawa, trzeba mieć upoważnienie przyznane przez normy systemu; takie upoważnienie uzyskuje np. sąd czy organ administracji. Krąg podmiotów, które mogą ( w sensie „są upoważnione”) dokonać aktów poznania, jest wiec wyznaczony przez prawo, podczas gdy w innych dziedzinach poznawać może każdy, kto ma odpowiednie przygotowanie intelektualne, a także możliwości faktyczne, np. dostęp do źródeł poznania czy do aparatury badawczej. 3. W procesie stosowania prawa ustala się nie wszystkie istotne fakty, ale jedynie te, które są potrzebne do rozstrzygnięcia rozważanej sprawy. 4. Ustalanie faktów w procesie stosowania prawa musi się odbywać w sposób wyznaczony przez przepisy procedury, np.: przepisy kodeksu postępowania karnego, kodeksu postępowania cywilnego czy kodeksu postępowania administracyjnego. Przepisy te np. zakazują korzystać z pewnych żródeł informacji, formułują tzw. domniemania prawne nakazujące uznawać jakieś fakty za udowodnione ze względu na to, że wykonano jakieś inne fakty. 5. Organ stosujący prawo jest obowiązany rozstrzygnąć każdą sprawę ostatecznie, a to ze względu na rolę społeczną, jaką ma spełniać. Dokonywane przez niego ustalenie stanu faktycznego musi więc mieć charakter stanowczy ( np.: musi stanowczo rozstrzygać, czy wydarzył się wypadek samochodowy, w następstwie którego powód poniósł szkodę, czy oskarżony dokonał zarzucanego mu czynu). W poznaniu naukowym natomiast można poprzestać na wykazaniu, że prawdopodobne są alternatywne stany faktyczne, można poprzestać na postawieniu hipotez wyjaśniających, jakieś stwierdzone fakty, czy ręcz stwierdzić, że brak podstaw do ustalenia jakiegoś stanu faktycznego. 6. Rozstrzygnięcia finalne w procesie stosowania prawa, od których przepisy prawne nie przewidują odwołania, są rozstrzygnięciami prawomocnymi formalnie. Oznacza to, ze są one w zasadzie niepodważalne, nawet jeśli okazałoby się, że opierają się na błędnym ustaleniu stanu faktycznego. Jedynie wyjątkowo przepisy prawne przewidują możliwość zakwestionowania prawomocnego orzeczenia, co następuje w formie wznowienia postępowania w danej sprawie. Zasadą jest jednak, że orzeczenie prawomocne korzysta z 28 powagi rzeczy osadzonej ( res iudicata- tj. rzecz osądzona) i nie jest dopuszczalne, by w tej samej sprawie po raz drugi toczyło się postępowanie (prawomocność materialna). Rozwiązanie tego rodzaju jest dyktowane potrzebą zakończenia toczącej się sprawy, rozstrzygnięcia konfliktu istniejącego miedzy stronami postępowania i wprowadzenia stanu pewności w stosunkach prawnych. Nie służyłoby realizacji tych celów prawo kwestionowania przyjętych w danej sprawie rozstrzygnięć i niekończące się rozstrząsanie tej samej sprawy. W postępowaniu naukowym, w którym wartość prawdy nie ustępuje przed innymi wartościami, dopuszcza się kwestionowanie poczynionych ustaleń, negowanie uzyskanych wyników czy nawet powrót do wcześniej głoszonych tez, ilekroć ustali się nowe fakty. Rozstrzygnięcia podejmowane w procesie stosowania prawa powinny opierać się na ustaleniach faktycznych, które są zgodne z rzeczywistością. Zasadę tę nazywa się zasadą prawdy materialnej (obiektywnej). Postępowanie zmierzające do ustalenia faktów jest współcześnie tak zorganizowane, by ową „prawdę materialną” ustalić. Niekiedy jednak pracodawca decyduje się na ochronę innych dóbr, które uważa się za szczególnie cenne. Wszystkie wymienione wcześniej przykładowo swoiste cechy ustalania faktów w procesie stosowania prawa dają się uzasadnić doniosłymi racjami etycznymi, społecznymi czy prakselogicznymi, choć ich wprowadzenie może utrudnić dochodzenie do prawdy materialnej. Chroniąc zaufanie w stosunkach rodziny na dramatyczne wybory moralne, pracodawca przewiduje prawo odmowy zeznań. Przysługuje ono osobom najbliższym oskarżonemu, np.: małżonkowi, rodzicom, dzieciom, choć osoby te mogłyby być cennymi informatorami w toczącym się postępowaniu. Chroniąc zaufanie do określonych zawodów ze względu na doniosłe społeczne role tych zawodów, pracodawca wprowadza tzw. zakazy dowodowe, tzn. zakazuje przeprowadzić dowód z zeznań obrońcy co do faktów, o których dowiedział się , prowadząc sprawę czy udzielając porady prawnej, a także z zeznań duchownego co do faktów, o których dowiedział się podczas spowiedzi. 29 Przedmiot postępowania dowodowego Ze względu na to, że poznanie faktów w procesie stosowania prawa ma dostarczyć podstaw rozstrzygnięcia danej sprawy, przedmiotem poznania czyni się w tym procesie jedynie fakty mające dla rozstrzygnięcia sprawy istotne znaczenie. Proces poznawania faktów powinien przy tym przebiegać sprawnie i dlatego prawodawca decyduje, że zaistnienia pewnych faktów istotnych dla rozstrzygnięcia sprawy w ogóle nie potrzeba wykazywać. I tak np. przepisy Kodeksu postępowania cywilnego przewidują, że fakty powszechnie znane nie wymagają dowodu ( art. 228 ust.1). Fakty takie nazywa się faktami notoryjnymi i należą do nich np.: bezsporne wydarzenia historyczne, położenie geograficzne miast itp. Dowodu nie wymagają także fakty znane sądowi urzędowo do których należy np.: termin, w którym sąd wszczął w danej sprawie postępowanie. Zgodnie z art. 299 powoływanego wyżej kodeksu: dowodu nie wymagają również fakty przyznane w toku postępowania przez stronę przeciwną, jeżeli przyznanie nie budzi wątpliwości co do swej zgodności z rzeczywistym stanem rzeczy. W odróżnieniu od faktów istotnych dla rozstrzygnięcia sprawy, przedmiotem postępowania dowodowego nie jest prawo, tzn. treść norm prawnych oraz to, czy normy te obowiązują. W procesie stosowania prawa obowiązuje bowiem zasada iura novit curia ( tj. sąd zna prawo). Od zasady tej przewiduje się nieliczne wyjątki: przedmiotem ustalenia w postępowaniu dowodowym może być treść prawa obcego i sposób stosowania lub treść bardzo specjalistycznych norm prawa wewnętrznego np. prawa lotniczego. Ustalając w dopuszczalnych przypadkach treść prawa, sąd korzysta z opinii biegłych. Ciężar dowodu Przepisy prawne regulujące proces ustalania faktów wskazują także, kto ma obowiązek wykazywać inicjatywę w ustalaniu faktów, dostarczać informacji istotnych do rozstrzygnięcia sprawy i kto ponosi ujemne następstwa tego, że pewnych faktów nie wykazano. „Ciężar dowodu” występuje w dwóch podstawowych znaczeniach. W znaczeniu „formalnym” ( procesowym) mówiąc o ciężarze dowodu, wskazuje się podmioty, które powinny przejawiać inicjatywę w zbieraniu informacji oraz wykazywać prawdziwość pewnych twierdzeń. W zasadzie inicjatywę taką powinny przejawiać strony biorące udział w postępowaniu (np. powód- czyli ten który występuje z określonym żądaniem do sądu cywilnego i pozwany- ten, od którego powód czegoś żąda). W znaczeniu materialnoprawnym mówiąc o ciężarze dowodu, określa się, kto ponosi ujemne konsekwencje tego, że nie wskazano w postępowaniu, iż miały czy mają miejsce 30 jakieś fakty istotne dla rozstrzygnięcia sprawy. Jako zasadę przyjmuje się, że ujemne konsekwencje niewykazania faktów istotnych dla sprawy ponosi ten, kto na tych faktach opiera swoje żądanie albo kto odmawia czyjemuś żądaniu, powołując się na pewne fakty. Inaczej mówiąc, ciężar udowodnienia pewnych faktów w sensie materialnoprawnym spoczywa na osobie która z tych faktów wywodzi skutki prawne. Np. Jeżeli X żąda od Y odszkodowania za zniszczoną przez Y rzecz, musi udowodnić, że Y rzecz zniszczył, jeżeli X żąda od Y zapłacenia zaległego czynszu za okres 4 miesięcy wraz z odsetkami, musi udowodnić, że Y był zobowiązany do płacenia czynszu w określonej wysokości i że zalega z jego płaceniem przez okres 4 miesięcy. Domniemanie prawne Domniemaniem prawnym ( preasumptio iuris) nazywa się szczególnego rodzaju regułę dotyczącą wiążącego ustalania faktów sformułowaną w przepisie prawnym ( a więc ustaloną przez prawodawcę) adresowaną do organu stosującego prawo i nakazującą mu: a) uznawać za istniejący jakiś stan faktyczny istotny z prawnego punktu widzenia, dopółki nie zostanie wskazane, że miał czy ma miejsce jakiś stan przeciwny (domniemanie formalne); b) uznawać za udowodniony jakiś fakt B, jeżeli w postępowaniu został należycie ustalony fakt A (domniemanie materialne). Przykładem domniemania formalnego jest domniemanie niewinności oskarżonego czy domniemanie, że dziecko urodziło się żywe. Domniemanie niewinności oskarżonego jest sformułowane w art. 5 ust. 1 Kodeksu postępowania karnego, który brzmi: Oskarżonego uważa się za niewinnego, dopóki wina jego nie zostanie udowodniona i stwierdzona prawomocnym orzeczeniem sądu. Przykładem domniemania materialnego jest domniemanie daty śmierci osób, które utraciły życie podczas grożącego im wspólnie niebezpieczeństwa. Np. jeżeli udowodniono , że kilka osób utraciło życie podczas niebezpieczeństwa, które im wspólnie zagrażało ( np. schodzącej lawiny) to organ stosujący prawo jest obowiązany przyznać że osoby te zmarły jednocześnie, nie czyniąc tego ostatniego faktu przedmiotem dowodu. Od domniemań prawnych należy odróżnić domniemania faktyczne (praesumptio facti). Domniemanie faktyczne jest wnioskowaniem, w którym na tej podstawie, że ustalono jakieś fakty, wnioskuje się, że miały albo mają miejsce jakieś inne fakty. 31 Źródła ustaleń Ustalając fakty niezbędne do rozstrzygnięcia sprawy, organ stosujący prawo korzysta z wielu źródeł informacji. Zaliczamy do nich: a) zeznania świadków, b) przesłuchania stron, c) opinie biegłych, d) dokumenty, e) oględziny. Jeżeli źródłem informacji jest osoba, dowód nazywa się osobowym, jeżeli jest nim rzecz ( np. dokument), dowód nazywa się rzeczowym Oględziny- to bezpośrednie zbadanie miejsca ( wizja lokalna), osób (obdukcja) czy przedmiotu dokonane przez organ stosujący prawo. Często oględziny są poprzedzone przeszukaniem ( zwanym rewizją) określonych miejsc ( np. mieszkania) czy osoby, przeprowadzanym po to, by uzyskać określone dowody, np. dokument czy rzecz. Zasady oceny dowodów Historycznie wykształciły się dwie podstawowe zasady oceny dowodów: a) zasada legalnej oceny dowodów, b) zasada swobodnej oceny dowodów, Zasada legalnej formalnej oceny dowodów głosi, że dowody mają taką wartość w ustalaniu faktów, jaką wyznacza im prawo. Normy prawne zatem określają, jakie warunki muszą być spełnione, aby można było dany fakt uznać za ustalony (udowodniony). Zgodnie z zasadą swobodnej oceny dowodów organy stosujące prawo, rozważając wartość zgromadzonych dowodów, kierują się swoim przekonaniem, nieskrępowanym ustawowymi regułami. Swobodna ocena dowodów nie oznacza dowolności. Organ, który rozstrzyga sprawę, może dać wiarę temu, a nie innemu świadkowi, może opierać się na tych, a nie innych dokumentach, ale nie innemu świadkowi, może opierać się na tych, a nie innych dokumentach, ale musi uzasadniać swoją decyzję. 32 Ad 2. Decyzja walidacyjna, jako decyzja cząstkowa procesu, ustala ważne (obowiązujące) źródło podstawy normatywnej finalnej decyzji stosowania prawa. W kulturze prawa stanowionego, podstawa ta jest zazwyczaj wyrażona w przepisach aktu normatywnego. W kulturze prawa anglosaskiego, podstawa może być wyrażona w przepisach prawnych, ale może także płynąć z precedensu prawotwórczego. W sytuacji, gdy podstawą decyzji jest norma sformułowana w obowiązujących przepisach aktu normatywnego, przepisy te mogą wchodzić albo do aktów normatywnych prawa państwowego ( wewnętrznego), znajdującego się na poziomie prawa całego państwa lub prawa lokalnego ( jednostek autonomicznych w państwie federacyjnym lub jednostek podziału terytorialnego w państwach jednolitych) albo do aktów prawa międzynarodowego lub ponadnarodowego ( np.: prawa Unii Europejskiej), odgrywających współcześnie coraz większą rolę w stosowaniu prawa przez organy krajowe. Korzystanie z przepisów prawnych jako podstawy normatywnej decyzji może wiązać się z rozstrzyganiem kolizji pomiędzy nimi, prowadzącym do wyboru jednego z kolidujących przepisów jako takiej podstawy. Kolizje te są zwykle rozstrzygane w oparciu o klasyczne zasady wypracowane przez doktrynę i praktykę prawniczą. Kolizje hierarchiczne wymagają zastosowania zasady lex superior, eliminującej przepis o niższej mocy prawnej. Kolizje czasowe wymagają zastosowania zasady lex posterior, eliminującej przepis wcześniejszy, jeżeli nie posiada on wyższej mocy prawnej, niż przepis późniejszy. Kolizje zakresowe natomiast wymagają zasady lex specialis, dający pierwszeństwo przepisowi szczegółowemu w stosunku do przepisu o charakterze ogólnym. Może jednak zdarzyć się, że podmiot stosujący prawo nie znajdzie podstawy decyzji w obowiązujących przepisach prawnych. Z powodu obowiązywania tzw. nakazu podjęcia decyzji, nie może odmówić orzekania. W takich sytuacjach, gdy występuje luka w prawie, podmiot stosujący prawo może odwołać się do różnych rozumowań dodatkowych. Może powołać decyzję na podstawie wnioskowania per analogiam legis ( zaczerpnięcie podstawy decyzji z innego szczegółowego przepisu obowiązującego, regulującego przypadek podobny), lub wnioskowania per analogiam iuris ( skonstruowanie dla potrzeb danej decyzji normy wprowadzonej z zasad systemu prawa lub jego części). Może przeprowadzić wnioskowania instrumentalne, w ramach których przyjmuje się np.:, że jeżeli dany czyn jest w systemie prawnych nakazanych, to należy przyjąć, iż nakazany jest także czyn, który jest przyczynowo 33 wystarczający do niezrealizowania zakazu ( reguła instrumentalnego zakazu). Może wreszcie przeprowadzić wnioskowania a contrario, a maiori ad minus oraz minori ad maius. Może zdarzyć się także, że decyzja stosowania prawa oparta będzie na wcześniejszej decyzji stosowania prawa (precedens) lub na normie pozaprawnej, głownie moralnej lub zwyczajowej. Te ostatnie normy mogą występować jako podstawa decyzji albo wspólnie z normą prawną (częściej) albo samodzielnie (rzadziej). Zapożyczenie podstawy decyzji z innego systemu normatywnego ma zwykle miejsce wtedy, gdy sam prawodawca upoważnia sędziego, zwykle pod pewnymi warunkami, do odwołania się do kryteriów takiej normy. Ad 3. DECYZJA INTERPRETACYJNA odnosi się do omówionej wyżej normy jako podstawy decyzji. Jeżeli norma wprowadzana jest z przepisów prawnych, procesowi interpretacji podlegają najpierw przepisy, jego poszczególne słowa i zwroty (wykładnia językowa), następnie, odkodowywana jest reguła jest reguła postępowania (hipoteza i dyspozycja normy prawnej), zwykle z wielu przepisów, a w końcu ustalany jest jej sens językowy jako pełnej wypowiedzi, także w oparciu o powiązania z innymi normami systemu ( wykładnia językowo-logiczna oraz systemowa). Niekiedy istnieje potrzeba ustalenia sensu normy poprzez odwołanie się do celu pracodawcy ( wykładnia celowościowa) lub (i) do funkcji normy ( wykładnia funkcjonalna). Występowanie wspomnianych odesłań pozaprawnych ( zasady współżycia społecznego, interes społeczny, społeczno-gospodarcze przeznaczenie prawa, dobro dziecka itp.) wymaga niekiedy skorygowania tego sensu przez założenie aksjologiczne, przypisywanie przez sąd takim zwrotom. Wykładnia praktyczna to wykładnia dokonywana w procesie podejmowania decyzji stosowania prawa. Różni się ona tym od wykładni autentycznej, legalnej czy doktrynalnej, że dokonywana jest przy okazji procesu, który kończy się decyzją oraz że musi ona mieć rezultat pozytywny ( tzw. proceduralny nakaz podjęcia decyzji). Fakt, iż dokonywana jest ona w procesie decyzyjnym wpływa na jej zakres. Rozumowania interpretacyjne prowadzone są równolegle do ustalenia stanu faktycznego, w związku z czym można stwierdzić, ze wykładnia będzie dotyczyć coraz bardziej, w miarę przebiegu procesu, tylko tych elementów normy, które przydatne są do kwalifikacji tego stanu faktycznego. Ad 4. DECYZJA SUBSUMPCYJNA Oznacza zestawienie elementów ustalonego stanu faktycznego z elementami zinterpretowanej normy, będącej podstawą decyzji stosowania prawa. Zestawienie takie może dać wynik negatywny ( ustalony stan faktyczny nie mieści się w zakresie normowania, czyli zakresie 34 czynów nakazanych lub zakazanych) oraz w zakresie zastosowania normy ( czyli zakresie sytuacji, w jakich czyny określonych adresatów były przedmiotem obowiązku). Może dać także wynik pozytywny, który prowadzi do decyzji ustalającej konsekwencje prawne (sankcje). Także w ramach tego rozumowania nie jest tak, że rozumowanie subsumpcyjne dokonywane jest dopiero po zamknięciu trzech poprzednich rozumowań. Subsumpcja cząstkowa, w odniesieniu do poszczególnych elementów stanu faktycznego dokonywana jest wraz lub wkrótce po ich ustaleniu. Natomiast subsumpcja całościowa ustalana jest po wyjaśnieniu całego stanu faktycznego w ramach danego procesu decyzyjnego. Ad. 5 DECYZJA USTALANIA KONSEKWENCJI prawnych zakłada pozytywną decyzję subsumpcyjną, chociaż może się zdarzyć, że sąd odstępuje od wymiaru konsekwencji ( np.: w przypadku obrony koniecznej wg art. 25 par.3 k.k.). w przypadku gdy zakres normowania obejmuje czyny nakazane lub zakazane, konsekwencja jest sankcja ( konsekwencja negatywna). W przypadku gdy zakres normowania obejmuje czyny, do których adresat jest uprawniony, ustalenie konsekwencji prawnych polega na stwierdzeniu czyjegoś prawa, któremu może odpowiadać obowiązek wykonania czegoś lub powstrzymania się od działania przez innego adresata. W ramach ustalania rodzaju sankcji, sąd ma ograniczone pole wyboru. Pracodawca określa jaka sankcja ( karna, egzekucyjna czy nieważności) ma być zastosowana. Natomiast w przypadku sankcji stopniowalnych ( a więc nie w przypadku sankcji nieważności), na podstawie różnych wskazówek, zazwyczaj pochodzących także od pracodawcy, ustala wymiar sankcji rodzaju dla konkretnego przypadku. Ad. 6 UZASADNIENIE DECYZJI stosowania prawa oznacza racjonalizację treści decyzji. Jest istotnym rozumowaniem procesu, chociaż nie wymaganym w przypadku podejmowania każdej decyzji stosowania prawa. Kodeksu postępowania cywilnego, karnego czy administracyjnego normują przypadki kiedy uzasadnienie jest konieczne ( np.: w przypadku gdy żąda tego strona lub gdy miało miejsce votum separatum, itp.). Podstawową funkcją uzasadnienia jest przekazanie odbiorców decyzji co do racjonalności, trafności oraz, zwłaszcza jeśli w procesie wystąpiły elementy aksjologiczne, słuszności decyzji stosowania prawa. Odbiorcami uzasadnienia nie są tylko adresaci decyzji. Obok tych ostatnich, argumenty uzasadnienia mogą być skierowane do innych podmiotów stosujących 35 prawo ( aby wskazać wagę argumentacji decyzyjnej i ewentualnie stworzyć precedens), do instancji odwoławczej ( aby zapobiec uchyleniu decyzji), do środowiska prawniczego ( w szczególności dotyczy to glosowanych orzeczeń najwyższych instancji sądowych) czy też do publiczności w sensie szczególnym ( publiczność sali sądowej) czy ogólnym ( publiczność w sensie społecznego odbioru decyzji) w przypadku spraw, którym towarzyszy szerokie zainteresowanie. WYMIAR SPRAWIEDLIWOŚCI Zgodnie z Konstytucją wymiar sprawiedliwości , sprawowany przez sądy , powinien być oparty na czterech podstawowych zasadach. ZASADY STATUSU PRAWNEGO I ORGANIZACYJNEGO ORGANÓW SĄDOWYCH ZASADA WŁAŚCIWOŚCI Sądy powinny być Fachowe. Chodzi tu o obsadę personalną, określenie kompetencji rzeczowej sadów oraz sposobu organizacji sądów ZASADA NIEZALEŻNOŚCI Zasada ta jest gwarancją autonomii sądów i sędziów względem innych organów państwowych i osób ZASADA BEZTRONNOŚCI Zasada ta nakazuje neutralność względem jakichkolwiek interesów ZASADA NIEZAWISŁOŚĆI Zasada niezawisłości polega na podporządkowaniu sądów wyłącznie Konstytucji i ustawą Postępowanie przed sądem ZASADY POSTĘPOWANIA PRZED SĄDEM ZASADA JAWNOŚCI POSTĘPOWANIA ZASADA DWUINSTANCYJNOŚCI POSTĘPOWANIA ZASADA PUBLICZNEGO WYROKU Źródło opracowania (cytaty): 1. Sławomira Wronkowska „ Podstawowe pojęcia prawa i prawoznawstwa” 2. Jolanta Jabłońska-Bonca „ Wstęp do nauk prawnych” 3. Andrzej Korybski, Leszek Leszczyński, Antoni Pieniążek „ Wstęp do prawoznawstwa” 4. Andrzej Redelbach „ Wstęp do prawoznawstwa” 5. Katarzyna Czajkowska- Matosiuk „ Aplikacje prawnicze” tom 1 36
