Charakterystyka fauny ŚPN – Krzysztof Werstak

CHARAKTERYSTYKA
FAUNY
ŚWIĘTOKRZYSKIEGO
PARKU NARODOWEGO
CHARAKTERYSTYKA FAUNY
W Świętokrzyskim Parku Narodowym stwierdzono występowanie ponad
4000 gatunków zwierząt. Fauna Parku w porównaniu do obszarów sąsiednich
wyróżnia się większym udziałem gatunków górskich i borealno-górskich. Wiele z
nich występuje na granicy zasięgu, a także na stanowiskach izolowanych lub
wyspowych. Na granicy zasięgu występuje 39 gatunków zwierząt bezkręgowych i
9 ssaków. Zasięgiem wyspowym charakteryzuje się 20 gatunków bezkręgowców i
1 gatunek płaza. Na stanowiskach izolowanych w ŚPN występuje 45 gatunków
bezkręgowców. W faunie ŚPN można wyróżnić taksony będące reliktami
polodowcowymi. Należy do nich m.in. 6 gatunków ślimaków, 11 gatunków
owadów i 1 gatunek płaza. Gatunki reliktowe mają charakter dysjunkcyjny lub
wyspowy. Utrzymały się one na obszarze Łysogór ze względu na chłodniejszy
klimat, wyginęły natomiast na sąsiednich, niżej położonych obszarach. Cennym
elementem fauny Parku są gatunki podlegające ochronie prawnej. Jest ich około
190. Wśród nich najliczniej reprezentowane są ptaki (ponad 100 gatunków). Do
gatunków chronionych należy również cała fauna płazów i gadów oraz liczna (22
gatunki) grupa ssaków. Spośród bezkręgowców najliczniejszą grupę gatunków
chronionych stanowią biegaczowate (10 gatunków) i trzmiele (14 gatunków).
BEZKRĘGOWCE
Ważniejsze grupy bezkręgowców inwentaryzowane w
Świętokrzyskim Parku Narodowym
Lp
Takson
Liczba gatunków
% fauny krajowej
(wartość przybliżona)
1
Przywry (Trematoda)
6
?
2
Nicienie (Nematoda)
72
?
3
Skąposzczety (Oligochaeta aq.)
21
10
4
Pijawki (Hirudinea)
4
9
5
Mięczaki (Mollusca)
96
34
6
Skorupiaki (Crustacea)
20
4
7
Niesporczaki (Tardigrada)
18
24
8
Równonogi (Isopoda)
5
22
9
Dwuparce (Diplapoda)
16
19
10
Pająki (Aranei)
187
35
11
Zaleszczotki ( Pseudoscorpiones)
9
35
12
Roztocza ( Acari)
104
?
MIĘCZAKI
Pod względem zbadania malakofauny ŚPN należy do najlepiej poznanych
Parków w Polsce. Na jego terenie stwierdzono występowanie 96 gatunków w
tym 70 lądowych, 15 gatunków ślimaków wodnych i 11 gatunków małży.
Cztery gatunki mięczaków zostały umieszczone w Zał. II Dyrektywy
Siedliskowej: Vertigo angustior poczwarówka zwężona Vertigo Geyeri,
poczwarówka Geyera, Vertigo moulinsiana poczwarówka jajowata i jeden
gatunek małża- skójka gruboskorupowa Unio crassus. Na Czerwonej Liście
Zwierząt Ginących i Zagrożonych w Polsce i w Polskiej Czerwonej Księdze
Zwierząt znajduje się 18 gatunków mięczaków występujących w ŚPN i
otulinie. Są to Vestia elata i Vertigo moulinsiana krytycznie zagrożone (CR),
Vertigo angustior i Unio crassus zagrożone (EN) oraz 12 gatunków bliskich
zagrożenia (NT) i 3 gatunki o niepełnych danych DD. Gatunki rzadkie
Parku objęte ochroną stanowią 19% składu malakofauny.
Wiedza dotycząca rozmieszczenia mięczaków na terenie Parku jest
niewystarczająca. Najwięcej danych dotyczy występowania gatunków w
Paśmie Głównym, na Górze Chełmowej i w rezerwacie Zapusty natomiast
wiedza o mięczakach wzniesień poza pasmem głównym i o mięczakach
siedlisk nieleśnych jest bardzo pobieżna.
Vertigo moulinsiana
Unio crassus
ZNACZENIE MIĘCZAKÓW
Szczególna wrażliwość ślimaków na działanie takich
czynników ekologicznych jak: światło, wilgotność,
temperatura, pH, obecność w podłożu CaCO3 decyduje o
ich cechach wskaźnikowych. Stanowiska gatunków
stenotopowych
określanych mianem „gatunków
parasolowych” pozwalają wskazać najcenniejsze tereny i
objąć je szczególną ochroną. Znajomość zespołów
malakofauny Parku i ich rozmieszczenia pozwala na
określenie warunków ekologicznych siedlisk i strategii ich
ochrony. Ślimaki lądowe z racji zbadania i cech
wskaźnikowych powinny być czynnikiem monitoringu
biologicznego Parku.
PAJĄKI
Charakterystyczną cechą arachnofauny ŚPN jest występowanie
gatunków rzadkich często spotykanych na wyspowych
stanowiskach które są pozostałością po znacznie szerszym zasięgu
w przeszłości. Pająki te to najczęściej gatunki kserotermofilne,
górskie , borealno- górskie i borealne. Do niezwykle rzadko
spotykanych przedstawicieli tych grup należy gryziel stepowy
który w Parku zasiedla stanowisko kserotermiczne zlokalizowane
w pobliżu wsi Cząstków (Skarpa Zapusty). Gatunek ten wpisany
jest do Polskiej Czerwonej Księgi Zwierząt – kategoria zagrożenia
EN (silnie zagrożone)
Stan zinwentaryzowania owadów w Świętokrzyskim Parku
Narodowym
Takson
Liczba gatunków
% fauny krajowej
(wartość przybliżona)
1
Błonkoskrzydłe (Hymenoptera)
454
7,5
2
Chruściki (Trichoptera)
49
17,5
3
Chrząszcze (Coleoptera)
1593
25,5
4
Jętki (Ephemeroptera)
21
17,5
5
Motyle (Lepidoptera)
656
21
6
Muchówki (Diptera)
680
10
7
Pchły (Siphonaptera)
19
27
8
Pluskwiaki (Hemiptera)
391
16
9
Prostoskrzydłe (Orthoptera)
32
40
10
Sieciarki (Neuroptera)
39
43
11
Ważki (Odonata)
38
54
12
Widelnice Placoptera)
15
14
13
Wielbłądki (Raphidioptera)
6
60
14
Wojsiłki (Mecoptera)
3
33.5
Lp
CHRZĄSZCZE
Chrząszcze to jedna z najbogatszych w gatunki grup zwierząt. Na świecie
opisano dotychczas prawie 500 tysięcy gatunków. W Polsce stwierdzono
występowanie ponad 6 tysięcy gatunków.
Na podstawie przeprowadzonej kwerendy piśmiennictwa, w chwili obecnej z
terenu ŚPN oraz otuliny wykazano blisko 1600 gatunków. Biorąc pod uwagę
liczbę gatunków z poszczególnych rodzin stwierdzoną w ŚPN, a także fakt, że
wiele informacji ma charakter historyczny i mogą być już nieaktualne,
stopień rozpoznania koleopterofauny w Parku należy uznać za dalece
niezadowalający. W szczególności dotyczy to takich ważnych grup jak
nadrodziny
kusaków (Staphylinoidea), poświętników (Scarabaeoidea),
pływaków i kałużnic (Dytiscoidea i Hydrophiloidea) i niektórych innych.
Również w odniesieniu do takich nadrodzin jak sprężyki (Elateroidea),
czarnuchy (Tenebrionoidea) czy ryjkowce (Curculionoidea) i wielu innych
(praktycznie wszystkich pozostałych) stan rozpoznania określić należy za
niewystarczający.
Pachnica dębowa
Osmoderma eremita
Siedlisko występowania: gatunek spotykany
W starych dziuplastych drzewach z rozległymi
próchnowiskami. Silnie preferuje miejsca
nasłonecznione
Status ochronny: gatunek naturowy objęty
ochroną ścisłą. Wymieniony w krajowej księdze I liście
gatunków zagrożonych. Kategoria zagrożenia VU
(narażone)
Zgniotek cynobrowy
Cucujus cinnaberinus
Siedlisko: gatunek saproksylobiontyczny
Odbywający rozwój pod korą martwych drzew o
początkowym stopniu rozkładu drewna.
Mikrosiedliskami tego gatunku są lasy i zarośla
drzewiasto-krzewiaste o częściowo zachowanym
naturalnym charakterze.
Status ochronny: gatunek naturowy objęty ochroną
ścisłą wymieniony na Polskiej Czerwonej Liście
Zwierząt Ginących i Zagrożonych Kategoria LC
(najmniejszej troski)
CHRZĄSZCZE JAKO BIOINDYKATORY
Chrząszcze związane są z bardzo szerokim spektrum biotopów i w
warunkach środkowoeuropejskich zasiedlają praktycznie wszystkie siedliska
przyrodnicze - zarówno wodne jak i lądowe czy bagienne, Wśród chrząszczy
szereg gatunków charakteryzuje się daleko posuniętą stenotopią w
odniesieniu do charakteru zasiedlanych biotopów. Liczne gatunki są ściśle
związane z siedliskami przyrodniczymi o najwyższym stopniu naturalności.
Cechę tą obserwuje się szczególnie wśród wielu gatunków leśnych nie
posiadających szerszych zdolności migracyjnych. Gatunki takie uznawane są
za relikty siedliskowe lasów pierwotnych (tzw. „relikty puszczańskie”) i
spotkać je można wyłącznie w lasach, w których zachowana została od
czasów przedhistorycznych ciągłość naturalności przynajmniej w odniesieniu
do pewnych fragmentów większych kompleksów leśnych. Gatunki z tej grupy
ekologicznej są więc doskonałymi wskaźnikami stopnia naturalności lasu.
BŁONKÓWKI
Błonkówki należą do grupy owadów bardzo słabo poznanych
na terenie ŚPN. Do chwili obecnej liczba zidentyfikowanych
gatunków na obszarze Parku wynosi 454 i nie przekracza 8%
fauny krajowej. Stan zbadania błonkówek jest bardzo nie
równomierny a o niektórych grupach brak praktycznie
jakichkolwiek danych. Po mimo nie pełnego stanu wiedzy o
hymenopterofaunie Parku udało się zidentyfikować na tym
obszarze wiele taksonów wyjątkowo cennych z przyrodniczego
punktu widzenia. Do nich należą gatunki objęte ochroną ścisłą,
umieszczone w Czerwonej Księdze i Liście zwierząt ginących i
zagrożonych oraz mających cechy gatunków reliktowych.
Błonkówek
spełniających
te
kryteria
zostało
zidentyfikowanych w Parku około 30.
Grzebacz wielki
Ectomius fossorius
Gatunek spotykany w różnych środowiskach jednak wyraźnie
preferuje tereny górskie. W ŚPN Został stwierdzony w latach
80-tych Kowalczyk (1990) i od tej pory jego występowanie nie
zostało potwierdzone. Również w trakcie prac
inwentaryzacyjnych wykonywanych w ramach
przygotowywania Planu Ochrony Świętokrzyskiego Parku
Narodowego gatunku tego nie udało się potwierdzić.
Status ochronny: Gatunek nie chroniony wpisany do Polskiej
Czerwonej Księgi i Listy Zwierząt Ginących i Zagrożonych
kategoria: krytycznie zagrożony (CR)
Klecanka rdzaworożna
Polistes gallicus
Klecanka ta jest gatunkiem kserotermofilnym związanym z suchymi i ciepłymi
terenami otwartymi. Na terenie Parku stwierdzona została w pobliżu wsi
Cząstków (Skarpa Zapusty) (Kowalczyk 1990). W ostatnich latach informacje o
występowaniu tego gatunku w różnych rejonach Polski pojawiają się dość często,
również w trakcie ostatnich prac inwentaryzacyjnych występowanie klecanki
rdzaworożnej zostało potwierdzone. Częstość występowania tego taksonu wg.
poszczególnych badaczy oceniana jest bardzo różnie. Generalnie dominuje
pogląd że jest to gatunek pospolity i szeroko rozprzestrzeniony. Odmiennie
zagrożenie gatunku oceniła Skibińska (2001) umieszczając go w Polskiej
Czerwonej Księdze Zwierząt z wysoką kategorią CR (krytycznie zagrożony). Po
zgromadzeniu wszystkich danych dotyczących występowania w Polsce tej
błonkówki autorzy Oleksa i Wiśniowski (2005) sugerują iż klecanka
rdzaworożna nie jest wyraźnie zagrożona a warunki antropogeniczne wręcz jej
sprzyjają.
MUCHÓWKI
Bardzo liczna w gatunki grupa owadów. Na obszarze
Świętokrzyskiego Parku Narodowego rozpoznano ich
około 680. Stanowi to niecałe 10% wszystkich gatunków
należących do tego rzędu Polsce. Po mimo iż badania
dipterofauny w ŚPN mają charakter bardzo wybiórczy
to jednak odnotowano tu występowanie bardzo wiele
cennych z przyrodniczego punktu widzenia taksonów.
Gatunków figurujących w Polskiej Czerwonej Księdze i
Liście zwierząt ginących i zagrożonych jest około 10.
Reprezentowane są również gatunki endemiczne i
reliktowe.
Pocota personata
Gatunek przypominający wyglądem trzmiela w Polsce znany jedynie
z kilku stanowisk. W ŚPN występowanie tej muchówki odnotowane
zostało na Św. Krzyżu. Jako gatunek próchnożerny związany ściśle
z lasami w których zalega duża ilość martwego drewna.
Zagrożeniem dla tej muchówki jest usuwanie starych drzew oraz
wywożenie z lasu martwego drewna.
Status ochronny: Gatunek nie chroniony. Umieszczony w Czerwonej
Księdze i Liście zwierząt ginących i zagrożonych kategoria narażone
na wyginięcie (VU)
Caliprobola speciosa
Rzadki gatunek w Polsce wykazany zaledwie na kilku stanowiskach.
W ŚPN stwierdzony na Chełmowej Górze. Gatunek leśny związany z
lasami grądowymi. Larwy rozwijają się w zalegającym i martwym
drewnie. Głównym zagrożeniem dla tej muchówki jest usuwanie
martwego spróchniałego drewna. Populacja gatunku wykazuje
tendencje spadkowe. Prace inwentaryzacyjne wykonywane w
ramach przygotowywania Planu Ochrony Świętokrzyskiego Parku
Narodowego nie potwierdziły występowania tej muchówki.
Status ochronny: Gatunek nie chroniony. Umieszczony w Czerwonej
księdze i Liście zwierząt ginących i zagrożonych kategoria narażone
na wyginięcie (VU)
Rączyca wielka
Tachina grossa
Rzadki gatunek muchówki notowany w różnych częściach Polski. W
ŚPN stwierdzony na polanie Bielnik. T. grossa występuje na łąkach i
wrzosowiskach przylegających do kompleksów leśnych
wyróżniających się naturalnym charakterem i luźną struktura.
Populacja gatunku w regresji co najprawdopodobniej spowodowane
jest intensywną gospodarką łąkarską oraz zarastaniem i zanikiem
śródleśnych polan. Aktualne prace inwentaryzacyjne nie
potwierdziły występowania tego taksonu.
Status ochronny: Gatunek nie chroniony. Umieszczony w Czerwonej
księdze i Liście zwierząt ginących i zagrożonych kategoria narażone
na wyginięcie (VU)
WAŻKI
• Stan poznania odonatofauny ŚPN jest
dobry, ale nieaktualny – ostatnia publikacja
oparta na badaniach z lat 1975-1981.
(Łabędzki A. 1987) Ogółem z terenu ŚPN
wykazano - 38 gatunków stanowi to 54%
krajowej fauny.
• W roku 2013 w trakcie prowadzenia prac
inwentaryzacyjnych związanych z
wykonywaniem Planu Ochrony
Świętokrzyskiego Parku Narodowego
potwierdzono występowanie 30 gatunków.
WAŻKI
GATUNKI ISTOTNE
• Szklarnik leśny – gatunek wybitnie reofilny, związany
z zacienionymi strumieniami leśnymi, Czerwona ks. VU
Nie wykazany dotychczas z ŚPN. Informacja Łabędzkiego
o występowaniu szklarnika górskiego była
prawdopodobnie wynikiem błędnego oznaczenia i dane
te dotyczą szklarnika leśnego.
Stwierdzono populację zasiedlającą wszystkie stałe cieki
ŚPN. Zagrożeniami są: okresowy zanik części cieków
wywołany suszą i zmiana charakteru przepływu wody
wywołana przez bobry.
WAŻKI
GATUNKI ISTOTNE
• Trzepla zielona – Gatunek rzeczny, wykazany przez
Łabędzkiego z Czarnej Wody i Pokrzywianki.
Potwierdzono obecność gatunku w obu
strumieniach na terenie ŚPN. Spotykano
pojednyncze osobniki, co wiązać należy z wielkością
cieków. Nie wymaga szczególnych zabiegów
ochronnych.
WAŻKI
GATUNKI ISTOTNE
• Zalotka większa – Gatunek związany z torfowiskami
niskimi, w ostatnich latach w ekspansji, często
pojawia się w siedliskach zastępczych. Nie wykazany
dotychczas z ŚPN. W 2013 r. stwierdzony nad
stawem na polanie Bielnik. Nie wymaga specjalnych
zabiegów ochronnych.
MOTYLE
CHARAKTERYSTYKA
Owady w większości roślinożerne, przy czym
intensywne żerowanie przypada na postać larwalną.
Część gatunków to formy wędrowne, większość
zagrożonych to stenobionty, stale związane z
zanikającymi siedliskami. W ŚPN reprezentowane
głównie przez motyle siedlisk podmokłych i
zmiennowilgotnych. Do chwili obecnej rozpoznano z
terenu Parku około 656 motyli (w zdecydowanej
większości nocnych) co stanowi około 20% fauny
krajowej. W 2013 r. stwierdzono występowanie 61
gatunków motyli dziennych w tym kilkunastu gatunków
nowych dla fauny Parku
MOTYLE
GATUNKI ISTOTNE
• Czerwończyk nieparek – gatunek związany
z łąkami o różnym charakterze roślinami
żywicielskimi larw są różne gatunki szczawiu.
Gąsienice żerują pojedynczo.
Wykazany z ŚPN w ramach monitoringu IOP w
2007 r. Potwierdzony w pasie łąk od Grabowej
przez Dolinę Czarnej Wody po Wolę
Szczygiełkową. Wymagana aktywna ochrona
siedlisk.
MOTYLE
GATUNKI ISTOTNE
• Modraszek telejus – gatunek podmokłych łąk
i torfowisk niskich. Larwy poczatkowo żerują na
krwiściągu lekarskim, później w mrowiskach
wścieklic, zwykle: Myrmica scabrinodis, M. rubra,
M. gallieni Czerwona księg. – LR.
Wykazany z ŚPN w ramach monitoringu IOP w
2007 r. Potwierdzony w 2013 r. Dolinie Czarnej
Wody.
MOTYLE
GATUNKI ISTOTNE
• Modraszek alkon – gatunek związany z łąkami
zmiennowilgotnymi. Roślina żywicielska młodych
gąsiennic – goryczka wąskolistna, późniejsze stadia
w mrowiskach wscieklic, zwykle: Myrmica ruginodis,
M. scabrinodis, M. rubra . Czerwona księg. PL - VU
Wykazany z ŚPN w ramach monitoringu IOP w 2007 r.
Potwierdzony w pasie łąk od Grabowej przez Dolinę
Czarne Wody po Wolę Szczygiełkową. Wymagana
aktywna ochrona siedlisk.
MOTYLE
GATUNKI ISTOTNE
• Przeplatka aurinia - gatunek związany z łąkami
zmiennowilgotnymi. Roślina żywicielska larw
czarcikęs łąkowy. Gąsiennice żerują gromadnie
Czerwona księg. – EN. Populacja świętokrzyska
jest jedną z dwu istotnych w kraju
Wykazany z ŚPN w ramach monitoringu IOP w
2007 r. Potwierdzony w pasie łąk od Grabowej
przez Dolinę Czarnej Wody po Wolę
Szczygiełkową. Wymagana aktywna ochrona
siedlisk, obejmująca wykaszanie i odkrzaczanie
SZARAŃCZAKI
CHARAKTERYSTYKA
Niewielkie lub średniej wielkości owady roślinożerne,
rzadziej drapieżne. Większość krajowych gatunków
związanych jest z terenami otwartymi. W Świętokrzyskim
Parku Narodowym do chwili obecnej stwierdzono 32
gatunki szarańczaków. Jest to około 40% krajowej fauny.
Spośród wykazanych prostoskrzydłych dotychczas jedynym
taksonem o oszacowanym ryzyku zagrożenia jest świerszcz
polny – czerwona lista PL – NT. W trakcie prac
inwentaryzacyjnych w 2013 r. potwierdzono występowanie
20 gatunków. Ponadto stwierdzono występowanie jednego,
nowego dla ŚPN szarańczaka.
SZARAŃCZAKI
GATUNKI ISTOTNE
• Długoskrzydlak sierposz – Uznawany za
gatunek kserotermofilny, Czerwona Lista NT
nie wykazywany dotychczas z ŚPN, Liana 1990
uznała występowanie tego gatunku w całych
Górach Świętokrzyskich za wątpliwe. Obecnie
gatunek w ekspansji, spotykany w różnego
rodzaju siedliskach otwartych. Nie wymaga
szczególnych zabiegów.
KRĘGOWCE
RYBY
Obszar ŚPN charakteryzuje się siecią wodną silnie uzależnioną od
aktualnych warunków pogodowych. W okresach suchych prawie
wszystkie występujące tu cieki nie prowadzą wody. Obserwuje
się również częste wysychanie małych stawków i zbiorników.
Rezultatem tego jest bardzo uboga fauna ryb.
Na terenie Parku stwierdzono występowanie 5 gatunków. Są to
karaś pospolity, karaś srebrzysty, słonecznica, strzebla potokowa i
śliz. Wśród wymienionych ryb jedynie strzeble potokową można
uznać za gatunek licznie występujący.
Strzebla potokowa
Phoxinus phoxinus
Strzebla potokowa zasiedla górskie i podgórskie rzeki oraz potoki o
czystej, dobrze natlenionej wodzie. Gatunek ten osiąga niewielkie
rozmiary, rzadko przekraczając 10 cm długości, przy czym samice
są nieco większe od samców. Pożywieniem strzebli są bezkręgowce
wodne oraz owady wpadające do wody. W pościgu za owadami
ryba ta potrafi wyskakiwać ponad powierzchnię wody i chwytać je
w locie.
Status ochronny Gatunek objęty ochroną ścisłą.
PŁAZY
Z oceny stanu zbadania fauny ŚPN. wynika iż płazy należą do grupy zwierząt
stosunkowo dobrze opracowanych. Informacje o tych kręgowcach można znaleźć w
pracach następujących autorów Ćmak (1959), Ćmak & Zbożeń (1985), Kowalewski
(1985), Ichniowska – Korpula (1994), Wojdan (1997, 2007). Z cytowanych publikacji
wynika iż na obszarze Parku żyje 14 gatunków płazów co stanowi około 72% krajowej
fauny.
Teren ŚPN zasiedlony jest przez płazy w ograniczonym stopniu. Przyczyn jest kilka.
Pierwsza to niesprzyjające warunki klimatyczne związane ze stosunkowo dużymi
wysokościami na jakich położony jest obszar Parku. Druga to nietolerowany przez
większość gatunków batrachofauny kwaśny odczyn wody przeważający na większości
łysogórskich cieków wodnych i małych zbiorników. Trzecia przyczyna to ograniczenia
wynikające z braku dogodnych miejsc rozrodu. Mała liczba nie wysychających i
stosunkowo dużych zbiorników wodnych powoduje że część płazów w poszukiwaniu
miejsc rozrodu podejmuje długie wędrówki po za obszar Parku ryzykując często kolizje z
pojazdami samochodowymi. Do innych zagrożeń mających wpływ na liczebność i
bioróżnorodność płazów zaliczyć należy postępującą chemizacja środowiska
przyrodniczego (kwaśne deszcze, pestycydy) oraz zaśmiecanie i zasypywanie małych
zbiorników wodnych i osuszanie terenów podmokłych znajdujących się w otulinie Parku.
Gatunek szeroko rozprzestrzeniony w Europie od Wysp
Brytyjskich na zachodzie po Ural na wschodzie. Na południu
granica jej zasięgu przebieg przez środkową Francję, Niemcy
Słowacje i Rumunię. Na terenie ŚPN. jest gatunkiem rzadkim
o nielicznej populacji. Ma to na związek z brakiem na
obszarze Parku odpowiednich miejsc w których gatunek mógł
by się rozmnażać. Najliczniej spotykana na Polanie Bielnik i w
Dolinie Czarnej Wody gdzie obserwowana była w
niewysychających zbiornikach wodnych i rozlewiskach oraz w
ich najbliższym otoczeniu.
Status ochronny Gatunek naturowy objęty ochroną ścisłą. W
Polskiej Czerwonej Liście i w Czerwonej Księdze zwierząt
figuruje jako NT – bliski zagrożenia,
Kumak nizinny
Bombina bombina
Zamieszkuje rozległy obszar od Doliny Łaby na zachodzie po Ural na
wschodzie,
w
układzie
południkowym
jego
populacje
rozprzestrzenione są między Danią a Morzem Czarnym. Kumak
nizinny występuje wyłącznie na niżu Polski. W ŚPN gatunek rzadki.
Jego występowanie było odnotowane przez Kowalewskiego (1985)
który obserwował tego płaza w stawach w pobliżu Świętej Katarzyny.
Więcej stanowisk zarejestrowano w otulinie Parku (Kowalewski 1985,
Wojdan 2007). Inwentaryzacja znanych i potencjalnych stanowisk
kumaka nizinnego wykonana w ramach przygotowywania Planu
Ochrony nie potwierdziła występowania tego gatunku w obszarze
Parku.
Status ochronny. Gatunek naturowy objęty ochroną ścisłą. W Polskiej
Czerwonej Liście jako DD – niedostatecznie rozpoznany
GADY
Na obszarze ŚPN badania faunistyczne gadów prowadzili Ćmak&Zbożeń
(1985), Kowalewski (1985), Wojdan (1994, 2007). Z cytowanych opracowań
wynika że na terenie Parku i w jego otulinie odnotowano występowanie 6 gatunków
gadów. Specyficzne warunki klimatyczne jakie panują na większej powierzchni
ŚPN faworyzują szczególnie gatunki o niskim termopreferendum i odporne na
znaczne wahania temperatury stąd dominującymi gatunkami gadów są tu
jaszczurka żyworodna, padalec i żmija zygzakowata. Taksony te występują w
większości zespołów leśnych oraz na łąkach i polanach. Na terenach niżej
położonych i najczęściej o południowej ekspozycji często spotykanym gatunkiem
jest jaszczurka zwinka. Populacje gadów zarówno w skali kraju jak i
Świętokrzyskiego Parku Narodowego wykazują tendencje do zmniejszania swojej
liczebności. Bezpośrednie przyczyny tego stanu wiążą się z bezmyślnym tępieniu
tych zwierząt natomiast przyczyny pośrednie mają związek z zanieczyszczeniem
środowiska, fragmentacją siedlisk oraz zanikiem drożności korytarzy
ekologicznych.
Gniewosz plamisty
Coronella austriaca
Gatunek istotny jako wskaźnik środowisk lądowych
heterogennych i kserotermicznych
W Polsce występuje głównie na południu i zachodzie kraju wszędzie
nieliczny. Ostatnie doniesienia o występowaniu tego gatunku w ŚPN
(Wojdan 2007) lokalizują jedynie 2 stanowiska gniewosza na
południe od Świętego Krzyża.. Status ochronny. Gatunek
„naturowy” objęty ochroną ścisłą. W Polskiej Czerwonej Księdze
jako VU – narażony na wyginięcie.
PTAKI
Pierwsze dane dotyczące ptaków zasiedlających obszar obecnego
ŚPN pochodzą z połowy XIX i początku XX w. z opracowań Sapalskiego
(1862) Taczanowskiego (1882, 1888) i Katina (1911, 1912). Bardziej
szczegółowe informacje z okresu sprzed utworzenia SPN zawiera praca
Sokołowskiego (1952) o ptakach Gór Świętokrzyskich. W latach 60-80-tych
obserwacje na obszarze Parku prowadzili Čmak (szczegółowe badania
awifauny Chełmowej Góry), Krysztofik i Pomarnacki co zaowocowało
publikacjami dotyczącymi wybranych gatunków i zespołów ptaków.
Następnym krokiem w kierunku poznania awifauny ŚPN były
badania prowadzone w latach 1983-85 przez Jabłońskiego. Nie doczekały się
one jednak osobnej publikacji, wykorzystane zostały natomiast w
opracowaniu materiałów na sympozjum “Fauna Gór Świętokrzyskich” (1985)
i w monografii kręgowców ŚPN (Huruk, Jabłoński 1998). W ostatnim
dwudziestoleciu XX w. fragmentaryczne dane dotyczące awifauny pochodzą
także z eksploracji terenu ŚPN prowadzonych przez członków
Świętokrzyskiego Klubu Ornitologicznego przy ZW LOP w Kielcach oraz
członków Radomsko-Kieleckiego Towarzystwa Ornitologicznego.
Dopiero w roku 1996 rozpoczęły się metodyczne badania
ukierunkowane na poszczególne grupy, gatunki i na poznanie struktury
jakościowej i ilościowej zespołów ptaków.
PTAKI
Obecnie na terenie SPN gniazduje 100-110 gatunków
ptaków co stanowi 43-48 % awifauny lęgowej Polski.
Niemal zupełnie brak gatunków związanych z
ekosystemami wodnymi, a gatunki terenów otwartych
stanowią znikomy procent. Zdecydowanie dominują gatunki
leśne i występujące w strefie ekotonowej.
Spośród gatunków, które mogą być uznane za gatunki
wskaźnikowe i parasolowe wymienić można:
Jarząbek
Tetrastes bonasia
liczebność : 7-10 par
O.O. Klonów, Podgórze, Dąbrowa
Gatunek istotny jako wskaźnik występowania lasów o charakterze
„puszczańskim” oraz wskaźnik presji drapieżników naziemnych
Siedlisko: lasy i bory mieszane, często podmokłe o zróżnicowanej strukturze
wiekowej i budowie pionowej z dużą ilością podszytu.
Sposób ochrony: zachowanie właściwego stanu lasów (miejsc występowania
gatunku), także poprzez objęcie ochroną czynną zachowawczą, redukcja
drapieżników
Derkacz
Crex crex
liczebność : 2-10 samców
Łąki w Dolinie Cz. Wody i
„Psarskie Łąki”
Gatunek istotny jako wskaźnik właściwego stanu zachowania ekosystemów
łąkowych
Siedlisko: ekstensywnie użytkowane łąki (półnaturalne)
Sposób ochrony: zachowanie istniejących i potencjalnych siedlisk poprzez
ekstensywne użytkowanie łąk z późnym terminem koszenia (po 1 sierpnia) oraz
właściwym sposobem koszenia (od środka do zewnątrz), zapobieganie sukcesji
i zachowanie właściwych stosunków wodnych
Dzięcioł czarny
Dryocopus martius
liczebność : 37-45 par
Cały teren ŚPN
Gatunek istotny jako wskaźnik struktury wiekowej drzewostanów
Siedlisko: dojrzałe lasy każdego typu
Sposób ochrony: prowadzenie prac hodowlanych mających na celu
zwiększenie średniego wieku drzewostanów, pozostawianie posuszu
Dzięcioł białogrzbiety
Dendrocopos leucotos
liczebność : 14-15 par
OOŚ „Łysica”, OOŚ Św. Krzyż
Gatunek istotny jako wskaźnik zasobności drzewostanów w martwe drewno
Siedlisko: dojrzałe buczyny i buczyny z udziałem jodły
Sposób ochrony: utrzymanie i rozszerzanie ochrony ścisłej oraz bezwzględne
pozostawianie posuszu – dążenie do uzyskania wartości pow. 50 m3/ha
Gatunek zagrożony w skali europejskiej.
Izolowane stanowisko w ŚPN – najbliższe populacje w Karpatach.
Wyłącznie w obszarach ochrony ścisłej ŚPN.
Pliszka górska
Motacilla cinerea
liczebność : 2-4 pary
Czarna Woda, Pokrzywianka,
Psarka
Gatunek istotny jako wskaźnik stanu cieków wodnych
Siedlisko: rzeki i strumienie o kamienistym dnie z wypłyceniami
Sposób ochrony: utrzymanie odpowiedniego poziomu wód rzek i potoków,
tworzenie spiętrzeń i zastawek
Gatunek którego populacja w Górach Świętokrzyskich jest odizolowana od
głównych obszarów występowania w Polsce
Nietoperze
Jest to bardzo słabo rozpoznana grupa ssaków.
Literatura podaje występowanie na terenie ŚPN 11 gatunków
Nocek duży Myotis myotis
Nocek Natterera Myotis nattereri
Nocek łydkowłosy Myotis dasycneme
Nocek rudy Myotis daubentonii
Mroczek posrebrzony Vespertilio murinus
Mroczek pozłocisty Eptesicus nilssonii
Mroczek późny Eptesicus serotinus
Gacek brunatny Plecotus auritus
Karlik malutki Pipistrellus pipistrellus
Borowiec wielki Nyctalus noctula
Mopek Barbastella barbastellus
Dodatkowe gatunki wykryto jako zimujące w dawnych
sztolniach kopalni „Bukowa Góra”
Nocek Bechsteina Myotis bechsteinii
Nocek Branndta / wąsatek Myotis brandtii / Myotis mystacinus
Nietoperze
W roku 2013 w wyniku inwentaryzacji z zastosowaniem
detektora ultradźwiękowego potwierdzono występowanie
9 wcześniej wykrytych gatunków oraz wykryto 2 nowe
nie odnotowane wcześniej.
Karlik większy Pipistrellus nathusii
Borowiaczek Nyctalus leisleri
Nietoperze
Badania rozpoczęte w roku 2013 będą kontynuowane w latach
następnych.
Konieczne jest określenie obszarów ŚPN o szczególnym
znaczeniu dla występowania tej grupy ssaków oraz dalsze prace
o charakterze inwentaryzacyjnym (odłowy uzupełniające badania
detektorowe).
Podstawowym założeniem ochronnym powinna być
ochrona bierna i czynna miejsc rozrodu i zimowania poszczególnych
gatunków.
Drobne ssaki
Jest to grupa zwierząt stosunkowo słabo rozpoznana.
Wypiórkiewicz (2007) na obszarze Świętokrzyskiego Parku
Narodowego wymienia 6 gatunków. Są to nornica ruda, mysz leśna,
mysz zaroślowa, mysz polna, nornik bury, ryjówka aksamitna. Wśród
podanych ssaków najliczniej występuje nornica ruda i mysz leśna.
Gatunkiem objętym ochroną ścisłą jest ryjówka aksamitna
Duże i średnie ssaki
Grupa zwierząt stosunkowo dobrze poznana jakościowo jednak
niemal zupełnie brak danych dotyczących liczebności poszczególnych
gatunków na obszarze ŚPN.
Podstawowe informacje zebrano w opracowaniu „Kręgowce
ŚPN” (Huruk, Jabłoński 1998) jednak obecnie wiele danych tam
zawartych wydaje się być zdezaktualizowana.
Jedyne dane ilościowe pochodzą z inwentaryzacji prowadzonej
corocznie przez pracowników ŚPN – jednak dla niektórych gatunków
inwentaryzacja bez zastosowania specjalnie ukierunkowanej metodyki
nie daje miarodajnych wyników.
Duże i średnie ssaki
Na terenie ŚPN stwierdzono występowanie:
4 gatunków ssaków kopytnych:
Dzik
Sus scrofa
Jeleń
Cervus elaphus
Sarna
Capreolus capreolus
Łoś
Alces alces
Duże i średnie ssaki
1 gatunek zającowatych:
2 gatunki większych gryzoni:
?!
Zając
Lepus europaeus
Bóbr
Castor fiber
Piżmak
Ondatra zibethicus
Duże i średnie ssaki
6 gatunków łasicowatych:
Wydra Lutra lutra
Borsuk Meles meles
Tchórz Mustela putorius
Duże i średnie ssaki
6 gatunków łasicowatych:
Łasica Mustela nivalis
Kuna leśna Martes martes
Kuna domowa Martes foina
Duże i średnie ssaki
3 gatunki psowatych:
!
Lis Vulpes vulpes
2013
Jenot Nyctereutes procyonoides
Wilk Canis lupus
Duże i średnie ssaki
Łoś
Jeleń
Sarna
Dzik
Lis
Zając
Tchórz
Kuna
leśna
Kuna
domowa
Łasica
Borsuk
Bóbr
(stanowiska)
1
8
267
125
132
72
22
50
59
97
20
11
Zagrożenia:
- ograniczenie możliwości migracji tak w obrębie ŚPN jak i pomiędzy
ŚPN a sąsiednimi obszarami
- niepokojenie (ruch turystyczny, penetracja przez okoliczną ludność,
zwierzęta domowe, prace leśne)
- utrata siedlisk
Działania ochronne:
- szczegółowa inwentaryzacja ukierunkowana na poszczególne gatunki
- wyznaczenie i ochrona obszarów pełniących rolę głównych ostoi
zwierząt (Dolina Czarnej Wody, Dolina Wilkowska, część Łysogór
wyłączona z ruchu turystycznego)
- zachowanie drożności korytarzy migracyjnych