6 Zapobieganie zaburzeniom psychicznym
advertisement
ZAPOBIEGANIE ZABURZENIOM PSYCHICZNYM dr n.med. Justyna Pełka-Wysiecka Katedra i Klinika Psychiatrii PUM Ochrona zdrowia psychicznego Zdrowie psychiczne jest fundamentalnym dobrem osobistym człowieka, a ochrona praw osób z zaburzeniami psychicznymi należy do obowiązków państwa. Działania zapobiegawcze w zakresie ochrony zdrowia psychicznego są podejmowane przede wszystkim wobec dzieci, młodzieży, osób starszych i wobec osób znajdujących się w sytuacjach stwarzających zagrożenie dla ich zdrowia psychicznego. NIE MA ZDROWIA BEZ ZDROWIA PSYCHICZNEGO Dominującym odczuciem wobec problemów zdrowia psychicznego jest przerażenie i bezradność lub obojętność, nieracjonalne stereotypy i uprzedzenia otwierające drogę społecznemu napiętnowaniu, nierówności i wykluczeniu osób z zaburzeniami zdrowia psychicznego. PROMOCJA ZDROWIA PSYCHICZNEGO I ZAPOBIEGANIE ZABURZENIOM PSYCHICZNYM Pozytywne zdrowie psychiczne jest „stanem dobrego samopoczucia, w którym jednostka realizuje swoje zdolności, potrafi radzić sobie z normalnymi stresami życia, może pracować wydajnie i owocnie, oraz jest w stanie ofiarować coś swojej społeczności. Brak pozytywnego zdrowia psychicznego jest zagrożeniem dla zdrowia publicznego, jakości życia i gospodarki Europy. W roku 2002 schorzenia neuropsychiatryczne były przyczyną jednej czwartej wszystkich przypadków chorób i przedwczesnych zgonów w Europie, przy czym depresja była drugą co do częstości przyczyną niepełnosprawności, tuż po niedokrwiennej chorobie serca. PROMOCJA ZDROWIA PSYCHICZNEGO I ZAPOBIEGANIE ZABURZENIOM PSYCHICZNYM Koszty społeczno-ekonomiczne złego stanu zdrowia psychicznego są dla społeczeństw rozległe, długotrwałe i olbrzymie. Koszty problemów związanych ze zdrowiem psychicznym szacuje się na 3% do 4% produktu krajowego brutto, w tym koszty opieki zdrowotnej wynoszą średnio 2% produktu krajowego brutto. Promocja zdrowia psychicznego to działania mające na celu wzmocnienie zdrowia psychicznego, dobrego samopoczucia i poprawę jakości życia całych populacji, grup i jednostek. Profilaktyka zaburzeń psychicznych to działania mające na celu redukcję zagrożeń dla zdrowia psychicznego i zmniejszenie liczby incydentów zaburzeń. Najbardziej stresujące sfery życia • codzienna praca – 36% • relacje, sprawy codzienne – 26% • problemy finansowe – 24% • problemy zdrowotne – 18% • zajęcia szkolne, na uczelni – 16% • życie w pośpiechu, presja czasu – 4% • budowanie kariery zawodowej – 3% • codzienne sytuacje – 3% Instytut Badania Opinii i Rynku PENTOR S.A. Najbardziej stresujące sytuacje • konflikty w rodzinie – 23% • choroba własna lub wśród bliskich osób – 20% • brak pieniędzy, konieczność oszczędzania – 19% • egzamin, klasówka, kolokwium – 13% • obawa utraty pracy – 11% • konflikty ze znajomymi, przyjaciółmi – 8% • ogólnie zajęcia w szkole, na uczelni – 7% • opieka nad dziećmi – 5% • rozmowa z szefem – 5% Dolegliwości wynikające z działania stresu • brak energii i osłabienie chęci do działania, • wzrost absencji w pracy (lub w szkole) z powodu odczuwania rzeczywistych lub urojonych dolegliwości, • przerzucanie odpowiedzialności na innych, • nadużywanie leków, alkoholu i narkotyków, • występowanie dziwnych form zachowania, nietypowych dla danej osoby, • konflikty z otoczeniem, wyładowywanie stresu na słabszych od siebie, • zjadanie nadmiernych ilości jedzenia lub niejedzenie, • trudności w zasypianiu, bezsenność lub senność nadmierna, • problemy z wysławianiem się, nasilenie jąkania. Sposoby radzenia sobie ze stresem • koncentracja na problemie, • koncentracja na emocjach. Osoby skoncentrowane na problemie próbują aktywnie przekształcać stresową sytuację lub swój własny sposób reagowania na nią. W tym celu: • planują, jak rozwiązać problem, potem realizują zamierzone działania krok po kroku, • starają się uzyskać od kogoś poradę, wsparcie, • próbują akceptować fakt, że coś już się stało i szukają w tym pozytywnych stron zamiast skupiać się na negatywnych, • traktują negatywne doświadczenia jako naukę, co pomaga im rozwijać się i doskonalić posiadane już umiejętności radzenia sobie. Sposoby radzenia sobie ze stresem Styl skoncentrowany na emocjach - aktywne działanie przesuwa na dalszy plan. Najważniejsze staje się opanowanie silnych negatywnych uczuć wywołanych przez sytuację stresową. To, w jaki sposób radzimy sobie ze stresem, zależy zarówno od rodzaju sytuacji stresowej (stresora) jak i od naszych osobistych cech. Najbardziej efektywne i godne polecenia sposoby radzenia sobie zarówno z codziennymi uciążliwościami, jak i z problemami większej wagi to: • aktywne działanie, • gotowość akceptowania zaistniałej sytuacji i szukania w niej dobrych stron („nie ma tego złego, co by na dobre nie wyszło”), • szukanie wsparcia społecznego. Wczesna detekcja jest niesłychanie istotna w odniesieniu do zaburzeń psychicznych rozpoczynających się w okresie adolescencji i wczesnej dorosłości, których skutki osobnicze i społeczne są bardzo istotne WHO, w swym głównym dokumencie Polityka Ochrony Zdrowia Psychicznego, Plany i Programy z 2004 roku, uznaje ochronę zdrowia psychicznego dzieci i młodzieży za priorytet w polityce ochrony zdrowia. Ten sam priorytet przyjmuje również Unia Europejska w tzw. Zielonej Karcie (Green Paper) z 2005 roku. Jest to najważniejszy dokument, zawierający wytyczne do tworzonej strategii na rzecz poprawy zdrowia psychicznego całej populacji kontynentu europejskiego Problemy ujawniające się w okresie okołoadolescencyjnym to nadużywanie i uzależnienie, głównie od środków psychoaktywnych, zaburzenia afektywne (jedno- i dwubiegunowe), psychozy z kręgu schizofrenii, fobie społeczne i zaburzenia odżywiania się. WHO podaje: Około 50% wszystkich zaburzeń zdrowia psychicznego prowadzących do nadużywania środków psychoaktywnych, agresji i przemocy oraz innych zachowań antyspołecznych, rozmaitych wykroczeń i ogólnego zaniedbania - ma swój początek w okresie dojrzewania. U 10-20% dorastających identyfikuje się problemy ze zdrowiem psychicznym. Zalecenia ogólne dotyczące zdrowia psychicznego według Światowego Raportu Zdrowia WHO 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. Zapewnić dostępność leczenia w pierwszym kontakcie. Udostępnić odpowiednie leki wszystkim chorym. Zapewnić opiekę ze strony społeczeństwa. Edukować społeczności. Zaangażować społeczności i rodziny. Ustanowić politykę narodową, programy i legislację. Rozwijać zasoby ludzkie. Ustanowić połączenia z innymi sektorami (takimi jak: edukacja, praca, opieka socjalna, itp.). Monitorować zdrowie psychiczne społeczeństwa. Wspomagać dalsze badania. WHO, maj 2012: niedostatek opieki Wśród osób z zaburzeniami psychicznymi w krajach o niskim i średnim statusie ekonomicznym, 76-85% nie otrzymuje właściwej opieki zdrowotnej W krajach rozwiniętych to od 35–50% WHO: rekomendacje Uwzględnianie problematyki zdrowia psychicznego na równi z innymi dziedzinami zdrowia Poprawa dostępności do właściwych świadczeń dla osób z zaburzeniami psychicznymi Ochrona praw osób z zaburzeniami psychicznymi Promocja i zapobieganie zaburzeniom psychicznym Europejski Pakt na rzecz Zdrowia i Dobrostanu Psychicznego Kraje Unii Europejskiej zobligowane są do prowadzenia polityki, która pomaga chronić i propagować zdrowie psychiczne. Realizacja tych założeń jest celem Europejskiego Paktu na rzecz Zdrowia i Dobrostanu Psychicznego, który ma pięć następujących priorytetów: Zapobieganie samobójstwom i depresji. Zdrowie psychiczne wśród młodych ludzi a edukacja. Zdrowie psychiczne w miejscu pracy. Zdrowie psychiczne ludzi starszych. Zwalczanie uprzedzeń i wykluczenia społecznego. PROMOCJA ZDROWIA PSYCHICZNEGO I ZAPOBIEGANIE ZABURZENIOM PSYCHICZNYM Polityka dla Europy Dziesięć obszarów działania 1. Wspieranie rodzicielstwa i pierwszych lat życia 2. Promowanie zdrowia psychicznego w szkołach 3. Promocja zdrowia psychicznego w miejscu pracy 4. Wspieranie zdrowego psychicznie starzenia się 5. Zajmowanie się grupami zagrożonymi zaburzeniami psychicznymi 6. Zapobieganie depresji i samobójstwom 7. Zapobieganie przemocy i szkodliwemu używaniu substancji psychoaktywnych 8. Zaangażowanie podstawowej i specjalistycznej opieki zdrowotnej 9. Zmniejszenie upośledzenia społecznego i zapobieganie stygmatyzacji 10. Nawiązanie współpracy z innymi sektorami Janć Janć-Llopis, E. & Andersom P. (2005). Mental Health Promotion and Mental Mental Disorder Prevention. Wspieranie rodzicielstwa i pierwszych lat życia Zainwestowanie w zdrowy start życiowy wpływa na rozwój w dzieciństwie, w okresie dojrzewania i w wieku dorosłym. W okresie ciąży i w pierwszych latach życia dziecka rodzice, zwłaszcza ze środowisk zubożałych, lub cierpiący na zaburzenia psychiczne, mogą mieć więcej problemów ze zdrowiem psychicznym i istnieje większe prawdopodobieństwo, że nie zapewnią zdrowego startu życiowego swoim dzieciom, co z kolei może prowadzić do zwiększenia problemów ze zdrowiem psychicznym i zaburzeń u dzieci. Problemy te utrzymują się w okresie dojrzewania i w wieku dorosłym, z konsekwencjami przekazywanymi z pokolenia na pokolenie. Cele Zwiększyć wsparcie rodziców i ich umiejętności, zwłaszcza w rodzinach z grupy ryzyka. Zmniejszyć spożycie alkoholu, narkotyków i tytoniu w czasie ciąży. Zwiększyć dostępność przedszkoli dla dzieci z rodzin z grupy ryzyka. Promocja zdrowia psychicznego w szkołach Jedna piąta dorastających poniżej 18 roku życia ma jakieś problemy rozwojowe, emocjonalne lub z zachowaniem, a jedna osoba na osiem ma zaburzenia psychiczne. Szkoła ma istotny wpływ na zachowanie i rozwój wszystkich dzieci i dorastających. Stanowi też skuteczny środek promowania zdrowia oraz rozwoju edukacyjnego i emocjonalnego młodych ludzi. Słabe wyniki w nauce i wcześnie występujące problemy ze zdrowiem psychicznym mogą zwiększyć ryzyko zachowań aspołecznych, wykroczeń, zaburzeń związanych z używaniem substancji psychoaktywnych, ciąży u nastolatek, problemów z zachowaniem oraz udziału w przestępstwach. Zaangażowanie w naukę szkolną wiąże się z pozytywnym rozwojem społecznym i emocjonalnym, zwiększeniem zatrudnienia i zarobków, oraz dostępem do zasobów zdrowotnych, socjalnych i istniejących w społeczności lokalnej. Cele Zwiększyć promocję zdrowia psychicznego w szkołach. Zwiększyć w szkołach liczbę metod profilaktyki zaburzeń psychicznych u dzieci i młodzieży z grup ryzyka. Zwiększyć uczestnictwo niechodzących do szkoły dzieci i młodzieży oraz tych z marginesu społecznego w edukacji oraz programach promocji zdrowia psychicznego i zapobiegania zaburzeniom psychicznym. Jakie właściwości i zdolności prezentują zdrowe psychicznie dzieci i nastolatki: Zdolność do przeżywania (doświadczania) i wyrażania szerokiego wachlarza emocji, jak: radość, smutek, gniew, przywiązanie - we właściwy i konstruktywny sposób Pozytywna samoocena Szacunek dla innych Głębokie poczucie bezpieczeństwa oraz zaufanie do siebie i świata Zdolność do funkcjonowania - zgodnie z normą rozwojową dla danego etapu rozwoju - w rodzinie, grupie rówieśniczej, szkole i społeczności, a także zdolność postrzegania siebie Zdolność do inicjowania i podtrzymywania znaczących głębszych relacji (przyjaźń, miłość) oraz uczenia się funkcjonowania w sposób produktywny w świecie (praca) Problemy i zaburzenia u dzieci i młodzieży spowodowane przez narażenie na stres Uszkodzenia ciała Zaburzenia lękowe, w tym fobia szkolna Znaczne obniżenie samooceny i poczucia własnej wartości Depresje Próby samobójcze i samobójstwa dokonane Zaburzenia psychosomatyczne (np. bóle brzucha, wymioty, bóle głowy, bóle mięśni, trudności z zasypianiem) Zachowania „wyładowujące” (nagłe gwałtowne reakcje, często agresywne, wynikające z bezradności i desperacji) Używanie środków psychoaktywnych - leków nasennych i uspokajających, alkoholu, narkotyków (dla obniżenia lęku, napięcia i poprawy nastroju) Pogorszenie osiągnięć w nauce (silne emocje utrudniają skupienie się na nauce) Częste zwolnienia lekarskie lub wagary (umożliwiają unikanie przykrości przez pewien czas) Najważniejsze czynniki chroniące przed rozwojem problemów w obszarze zdrowia psychicznego i zaburzeń u dzieci, związane ze szkołą Poczucie przynależności (więź ze szkołą) Pozytywny klimat szkoły (zwłaszcza dobre relacje pomiędzy nauczycielami i uczniami oraz między uczniami, przyjazna wspierająca atmosfera) Prospołecznie nastawiona grupa rówieśnicza Wymaganie od uczniów odpowiedzialności i udzielania sobie wzajemnej pomocy Okazje do przeżycia sukcesu i rozpoznawania własnych osiągnięć Zdecydowana niezgoda szkoły na przemoc Czynniki wspierające zdrowie psychiczne Wśród czynników, które sprzyjają zachowaniu zdrowia psychicznego są głównie te, które pozwalają na harmonijne współistnienie jednostki i jej otoczenia społecznego. W odniesieniu do ucznia będą to: • zachowanie właściwych proporcji między nauką, pracą, zabawą, snem i wypoczynkiem, • przestrzeganie zasad higieny pracy umysłowej, • znajomość zasad postępowania w stosunkach między ludźmi (życzliwość, uprzejmość, uczynność, sprawiedliwość, poszanowanie godności innych osób) i umiejętność ich stosowania w kontaktach społecznych, • właściwa atmosfera w szkole i w domu pozwalająca na konsekwentną realizację planów wychowawczych, ale jednocześnie respektująca potrzeby i możliwości rozwijającej się osobowości młodego człowieka i stwarzająca każdemu uczniowi szanse na odniesienie sukcesu. PROMOCJA ZDROWIA PSYCHICZNEGOW MIEJSCU PRACY W Europie 28% zatrudnionych podaje, że odczuwa stres w pracy - jest to drugi pod względem częstości występowania objaw zdrowotny. Stresujące warunki pracy zwiększają ryzyko zaburzeń lękowych, depresyjnych i wypalenia. Warunki pracy, które mogą prowadzić do problemów ze zdrowiem psychicznym, to między innymi negatywny styl zarządzania, małe wsparcie społeczne, słaba komunikacja i niedostateczna informacja, hałas, przeciążenie pracą, presja czasowa, powtarzające się zadania, konflikty interpersonalne, niepewność zatrudnienia, brak możliwości kontroli i niezależności w pracy, oraz zmiany organizacyjne. Szkolenie i dostarczenie wsparcia społecznego w pracy, oraz wzmocnienie pozycji pracownika może prowadzić do poprawy kompetencji i strategii zaradczych, wzrostu zadowolenia z pracy i wydajności pracy, oraz do zmniejszenia stresu. Cele Zwiększyć promocję zdrowia psychicznego w pracy. Zwiększyć liczbę zakładów pracy, które akceptują przepisy prawne dotyczące psychospołecznego środowiska pracy, przestrzegają ich i postępują zgodnie z nimi. Zwiększyć możliwość powstania większej liczby lepszych miejsc pracy, zgodnie z wytycznymi strategii lizbońskiej. WSPIERANIE ZDROWEGO PSYCHICZNIE STARZENIA SIĘ W latach 1998 - 2025 proporcja ludzi w wieku ponad 60 lat wzrośnie w Europie od 20 do 28% W ciągu następnych 30 lat liczba osób w wieku ponad 80 lat w populacji w przedziale wiekowym powyżej 65 lat, wzrośnie w całej Europie od 22% do ponad 30% . Ten gwałtowny wzrost populacji ludzi starzejących się oznacza zmianę struktury demograficznej społeczeństwa, przynosząc ze sobą zwiększone ryzyko niektórych zaburzeń psychicznych (np. otępienia i depresji), przewlekłych chorób związanych z wiekiem oraz spadku jakości życia w populacji ludzi starszych. Zdrowie psychiczne w populacji w starszym wieku można poprawić przez aktywność fizyczną i wsparcie społeczne. Ryzyko otępienia można prawdopodobnie zmniejszyć zapobiegając urazom czaszkowo-mózgowym oraz zmniejszając czynniki ryzyka dla chorób naczyniowych mózgu. Cele Poprawić zdrowie psychiczne populacji starzejących się, z osobami przewlekle chorymi włącznie. Zmniejszyć dyskryminację osób starszych. Zwiększyć akceptację, przestrzeganie i podporządkowanie się legislacji i polityce promującej zdrowie i dobre samopoczucie ludzi starszych. Zapobieganie depresji i samobójstwom Depresja, odpowiadająca za 7,6% przypadków chorób i przedwczesnych zgonów, jest drugą pod względem częstości przyczyną niepełnosprawności w Unii Europejskiej. Co roku na dużą depresję zapada około 3% mężczyzn i 5% kobiet w wieku dorosłym. W przypadku dzieci, które były maltretowane w niemowlęctwie i dzieciństwie, były świadkami przemocy pomiędzy rodzicami, straciły rodziców, których rodzice się rozwiedli, lub które mają rodzica chorego psychicznie, ryzyko wystąpienia problemów w szkole oraz zaburzeń psychicznych, m.in. depresji i lęku, jest o 50% wyższe. Chociaż wskaźniki częstości samobójstw w Europie spadają, pozostają jednak najwyższe na świecie, a w dziesięciu nowych krajach członkowskich są o ok. 80% wyższe, niż w krajach starej piętnastki. Po wypadkach drogowych samobójstwo jest drugą pod względem częstości przyczyną zgonów w populacji Europejczyków w wieku 15-35 lat. Ryzyko samobójstwa podwyższają zaburzenia związane z używaniem alkoholu oraz współwystępowanie depresji. Skuteczne działania profilaktyczne prowadzone na poziomie społeczności lokalnej w celu zapobiegania depresji i samobójstwom w populacji powinny być wielokierunkowe i należy je uważać za priorytetowe. Cele Zmniejszyć liczbę osób cierpiących na depresję. Zmniejszyć liczbę samobójstw, zwłaszcza w krajach i grupach ludności, w których wskaźniki te są obecnie wysokie. Zapobieganie przemocy i szkodliwemu używaniu substancji psychoaktywnych Agresja i przemoc w domu i w społeczności lokalnej prowadzi do lęku, depresji, przestępczości, kradzieży i wandalizmu, maltretowania, wykorzystywania seksualnego, morderstw i zabójstw. Przemoc wobec partnera w bliskim związku zdarza się we wszystkich krajach i obejmuje akty agresji fizycznej, a także przymuszania seksualnego, znęcania się psychicznego i nadmiernej kontroli. Kobiety, zwłaszcza z grup o niskich dochodach, są bardziej narażone na przemoc. Inne rodzaje przemocy, takie, jak maltretowanie i zaniedbywanie, dotykają również dzieci i osób w starszym wieku, prowadząc do problemów ze zdrowiem psychicznym i zaburzeń psychicznych. Młodzież ze środowisk o wysokim poziomie przestępczości i biedy w większym stopniu narażona jest na przemoc. Wskaźniki przemocy wśród młodzieży wzrastają w czasie konfliktów zbrojnych i represji, a także w okresie przemian społecznych, politycznych i ekonomicznych Zaburzenia związane z używaniem substancji psychoaktywnych klasyfikowane są jako zaburzenia psychiczne i współwystępują z wieloma różnymi zaburzeniami psychicznymi i zaburzeniami zachowania, m.in. z przemocą, depresją i samobójstwami. Prowadzą do zatrucia i uzależnienia, powodują wiele różnych szkód wśród innych osób i są ważną przyczyną nierówności społeczno-ekonomicznych w zakresie zdrowia. Szacuje się, że alkohol jest przyczyną ponad 25% zgonów z powodu samouszkodzenia wśród mężczyzn oraz 12% wśród kobiet, 40% zgonów z powodu zatrucia wśród mężczyzn i 25% wśród kobiet, oraz 40% zabójstw wśród mężczyzn i 30% wśród kobiet. Cele Zmniejszyć agresję i przemoc w społeczeństwie. Ograniczyć szkody spowodowane przez alkohol i nielegalne narkotyki. Zmniejszenie upośledzenia społecznego i zapobieganie stygmatyzacji Brak dochodów, wykształcenia i wykluczenie społeczne wynikające z upośledzenia społecznego należą do głównych czynników ryzyka w przypadku zaburzeń psychicznych. Wykluczenie społeczne spowodowane jest również przez rasizm, dyskryminację, stygmatyzację, wrogość i bezrobocie. Te procesy nie pozwalają ludziom uczestniczyć w systemie edukacyjnym lub szkolenia oraz uniemożliwiają dostęp do usług i działalności obywatelskiej. Ludzie, którzy przebywają w takich instytucjach, jak więzienia, sierocińce lub szpitale psychiatryczne albo też niedawno je opuścili, są szczególnie narażeni. Zmniejszenie upośledzenia społecznego prowadzi do zdrowia psychicznego, wzmocnienia więzi społecznych i poprawy zdrowia fizycznego oraz bardziej efektywnego działania. Z upośledzeniem społecznym i problemami ze zdrowiem psychicznym oraz zaburzeniami psychicznymi często zwiane jest naznaczenie, które pozbawia ludzi godności, przeszkadza im w pełni uczestniczyć w życiu społeczeństwa i narusza ich prawa człowieka. Z powodu stygmatyzacji cierpią nie tylko chorzy psychicznie, ale także ludzie o odmiennych przekonaniach, pochodzeniu kulturowym, czy sposobie zachowania. Stygmatyzacja i dyskryminacja należą do podstawowych przeszkód, jakie trzeba pokonać, jeśli ma się promować integrację społeczną i wzmacnianie więzi społecznych. Cele Zmniejszyć liczbę osób w złej sytuacji społeczno-ekonomicznej. Zmniejszyć wykluczenie społeczne i dyskryminację. Ograniczyć liczbę osób izolowanych społecznie i naznaczonych z powodu swoich przekonań lub zaburzenia psychicznego. Zwiększyć wsparcie społeczne i wzmocnić więzi w społeczności. DZIĘKUJĘ ZA UWAGĘ
