PKB i PNB - Ekonomicznie.pl
advertisement
M AKRO E KO NO M I A PRZEDMIOT MAKROEKONOMII: ..........................................................................................................................2 Racjonalność: .......................................................................................................................................................2 Metody badań ekonomicznych: ............................................................................................................................2 Pułapki poznawcze badań ekonomicznych .......................................................................................................3 PODSTAWOWE PROBLEMY EKONOMICZNE: ....................................................................................................4 Popyt: ....................................................................................................................................................................4 Podaż: ...................................................................................................................................................................5 Zależności między popytem a podażą: ................................................................................................................5 Klasyczna krzywa zależności podaży i popytu: .................................................................................................6 Keynesowska krzywa zależności podaży i popytu: ...........................................................................................6 PRODUKT KRAJOWY I NARODOWY BRUTTO – PKB I PNB ..............................................................................7 Metody obliczania PNB i PKB: ..............................................................................................................................7 PNB realny i nominalny ........................................................................................................................................8 INFLACJA ................................................................................................................................................................9 Rodzaje inflacji: ..................................................................................................................................................9 Podział inflacji ze względu na tempo wzrostu:...................................................................................................9 Pomiar inflacji........................................................................................................................................................9 Hamowanie wzrostu inflacji ................................................................................................................................10 koszty inflacji: ......................................................................................................................................................10 Skutki makroekonomiczne inflacji: ...................................................................................................................10 Skutki mikroekonomiczne inflacji: ....................................................................................................................10 Monetarystczna teoria inflacji .............................................................................................................................11 Inflacja a bezrobocie ...........................................................................................................................................11 BEZROBOCIE .......................................................................................................................................................12 Typy bezrobocia i ich przyczyny: ........................................................................................................................12 Skutki bezrobocia: ..............................................................................................................................................12 Sposoby zwalczania bezrobocia:........................................................................................................................13 Prawo Okuna: .....................................................................................................................................................13 POLITYKA FISKALNA PAŃSTWA ........................................................................................................................15 Budżet: ................................................................................................................................................................15 Deficyt budżetowy: ...........................................................................................................................................15 Rola polityki fiskalnej w gospodarce krajowej: ....................................................................................................16 Podatki ................................................................................................................................................................16 Krzywa Leffera .................................................................................................................................................17 MIARY DYNAMIKI W GOSPODARCE ..................................................................................................................18 Indeksy Laspeyersa: ........................................................................................................................................18 Indeksy Pashego: ............................................................................................................................................18 Indeksy Fishera: ...............................................................................................................................................18 PR Z EDM IO T M AK RO E KO NO M II: Ekonomia – nauka o tym, jak jednostki i społeczeństwo decydują o wykorzystaniu rzadkich zasobów (które mogą mieć alternatywne zastosowania) w celu wytwarzania różnych dóbr i rozdzielenia ich na konsumpcję obecną lub przyszłą pomiędzy różne grupy w społeczeństwie. Mikroekonomia – zajmuje się badaniem poszczególnych elementów (przedsiębiorstwa, gospodarstwa domowe) oraz analizowaniem sposobu poszczególnych uczestników życia gospodarczego. tworzących działania i gospodarkę zachowania Makroekonomia – zajmuje się badaniem agregatowych wielkości ekonomicznych dotyczących całej gospodarki (takich jak: całkowita produkcja i konsumpcja) oraz badaniem wielkości ekonomicznych, dających się zidentyfikować tylko w skali „makro” (np.: inflacja, bezrobocie). Ekonomia pozytywna – zajmuje się opisem faktów, okoliczności i wzajemnych zależności bez ich subiektywnej oceny. Ekonomia normatywna – zajmuje się opisem faktów, okoliczności i wzajemnych zależności oraz ich subiektywną oceną z punktu widzenia etyki i sądów wartościujących. Podstawowe zasoby gospodarcze: - naturalne – surowce mineralne, lasy, ziemia - ludzkie – siła robocza, nabyte doświadczenie - kapitałowe – przetworzone dobra Zmienne ekonomiczne: - endogeniczne (wewnętrzne) – są elementami danego procesu (np.: budżet, bezrobocie, inflacja) - egzogeniczne (zewnętrzne) – są elementami niezależnymi od danego procesu (np.: eksport innych krajów) Prawa ekonomiczne – mówią o wzajemnych zależnościach różnych części rynku; podstawowe cechy praw ekonomicznych: - obiektywność – niezależność - historyczność - stochastyczność – sprawdzalność Teoria ekonomiczna – powstaje w momencie połączenia wszystkich procesów ekonomicznych. RACJONALNOŚĆ: Racjonalność – polega na dążeniu do maksymalizacji wyników z danych nakładów lub do minimalizacji nakładów w celu osiągnięcia zadanych wyników. Działania racjonalne to działania oparte na logicznej ocenie zjawisk i zasad postępowania; nauka o racjonalnym działaniu - prakseologia (T. Kotarbiński). - określenie celu działania - wiedza o sposobach realizacji celu - wiedza o zachowaniu innych podmiotów METODY BADAŃ EKONOMICZNYCH: - obserwacja, pomiar – dotyczące wielu zjawisk ekonomicznych (np.: bezrobocia, inflacji). - analiza modeli ekonomicznych (kontrolowane eksperymenty) – modelem nazywamy teoretyczne uogólnienie określonego odcinka badanej rzeczywistości, które w sposób syntetyczny i w jakimś stopniu uproszczony stara się odwzorować zachodzące w nim procesy ekonomiczne. Z analizą modeli ekonomicznych wiąże się klauzula ceteris paribus – założenie niezmienności wszystkich czynników z wyjątkiem czynnika badanego. - formułowanie praw ekonomicznych – mówiących o wzajemnych zależnościach różnych części gospodarki. Prawa ekonomiczne sprawdzają się jedynie jako pewna przeciętna, a nie jako ścisła i dokładna zależność (zasada niepewności w życiu gospodarczym). - formułowanie i weryfikacja hipotez PUŁAPKI POZNAWCZE BADAŃ EKONOMICZNYCH - Błąd post hoc – błąd logiczny na drodze rozumowania, że „po czymś“ oznacza „z powodu czegoś“. Fakt, że wystąpienie zjawiska A zaobserwowano przed wystąpieniem zjawiska B, nie oznacza, że zjawisko A jest przyczyną B. - Błąd założenia – ma miejsce wtedy, gdy to co jest prawdziwe w odniesieniu do części, z tej wyłącznie przyczyny uznawane jest za nieuchronnie prawdziwe dla całości. - Subiektywność – te same fakty mogą być odmiennie interpretowane w zależności od przyjętych założeń polityki i systemu ekonomicznego. - Niepewność w życiu gospodarczym – ekonomia nie jest nauką ścisłą więc prawa ekonomiczne sprawdzają się jedynie jako pewna przeciętna, nie jako ścisła i dokładna zależność. PO D ST AW O W E PRO B LEM Y E KO N O M ICZN E : Rzadkość – ograniczoność zasobów Koszt alternatywny – to koszt zaniechanych możliwości. Mierzony jest wartością tej produkcji, której nie realizujemy, lub z której rezygnujemy w tym celu, aby zwiększyć produkcję innych dóbr lub innych wartości. Prawo malejących przychodów – przy założeniu stałego zasobu czynników produkcji przesuwanie części tych czynników do innej dziedziny produkcji powoduje, że na początku przyrosty produkcji pierwszej w stosunku do produkcji drugiej (zmniejszonej) są duże, ale w miarę kontynuowania tego procesu stosunek efektów dodatnich do ujemnych jest coraz mniejszy. produkt 1 Krzywa transformacji produktu (możliwości produkcyjnych) – graficzne przedstawienie różnych kombinacji dóbr, które mogą być wytworzone gdy wszystkie zasoby są w pełni wykorzystane. Krzywa ta obrazuje alternatywne kombinacje dwóch produktów, które społeczeństwo jest w stanie wytworzyć w danym czasie przy istniejących zasobach i danej technologii. m 1 m2 a2 a1 produkt 2 Prawo rosnących kosztów względnych – w zamian za uzyskanie kolejnych, jednakowych przyrostów ilości jednego dobra społeczeństwo musi zrezygnować ze stale rosnących ilości innego dobra (w miarę zwiększania produkcji produktu o jakąś stałą wielkość na osi pionowej będą coraz większe spadki). Substytucyjność – dwa dobra lub usługi są względem siebie substytucyjne gdy mają podobne właściwości i mogą zamiennie służyć zaspokajaniu tej samej potrzeby. Komplementarność – dwa dobra są względem siebie komplementarne, gdy posiadanie jednego z nich powoduje zapotrzebowanie na drugie (np.: benzyna jest komplementarna względem samochodu). POPYT: Popyt – ilość danego dobra jaką nabywcy są w stanie nabyć po określonej cenie i w określonym czasie. Popyt efektywny – popyt, przy którym chęć nabycia towaru jest poparta możliwościami dochodowymi nabywcy Popyt potencjalny – popyt, przy którym chęć nabycia towaru nie jest poparta możliwościami dochodowymi nabywcy Podział popytu w zależności od motywacji nabywców: - funkcjonalny – wynika z cech jakościowych danego dobra - niefunkcjonalny – wynika z oddziaływania efektów zewnętrznych o o o - owczego pędu – efekt związany z modą – jedni nabywcy kupują dane dobro ponieważ tak samo robią inni nabywcy. snobizmu – wzrost ceny danego dobra powoduje zwiększony popyt na niego wśród nabywców o dużych dochodach, którzy upatrują w zakupie dóbr luksusowych źródła dowartościowania veblenowski – spadek ceny dóbr luksusowych może spowodować spadek popytu na te dobra wśród nabywców o dużych dochodach, którzy przestają traktować takie dobra jako dobra luksusowe. spekulacyjny – wiąże się z oczekiwaniami co do kształtowania się cen Czynniki wpływające na popyt: 1. cenowe 2. pozacenowe - wysokość dochodu realnego - poziom cen dóbr substytucyjnych i komplementarnych - zmiany preferencji nabywców: moda, zwyczaje, gusta - zmiany struktury wiekowej i ilościowej populacji - oczekiwane zmiany sytuacji rynkowej – zmiany cen i dochodów - stopa procentowa cena Zależność między popytem a ceną – zależność odwrotna – wzrost ceny powoduje spadek popytu. Popyt jest funkcją ceny: P Q2 Q Q1 popyt Przesunięcie krzywej popytu – występuje wtedy, gdy zmieniają się pozacenowe determinanty popytu powodujące podniesienie lub obniżenie krzywej popytu. PODAŻ: Podaż – ilość danego dobra zaoferowana przez producentów do sprzedaży po określonej cenie i w określonym czasie. Czynniki wpływające na podaż: - koszty wytwarzania – przedsiębiorstwa zwiększają produkcję aż do punktu, do którego począwszy produkcja staje się nieopłacalna. Zwiększenie kosztów wytwarzania spowoduje przesunięcie krzywej podaży w lewo i w górę. - sytuacja na innych rynkach – wzrost cen innego dobra może spowodować zmianę produkcji na to dobro co spowoduje wzrost ceny i przesuniecie na lewo krzywej podaży na dobro pierwsze. - dostępność środków pieniężnych – spadek cen nakładów i podatków spowoduje obniżenie i przesunięcie w prawo krzywej podaży. - warunki klimatyczne – utrzymywanie się niekorzystnej pogody może spowodować zmniejszoną podaż (np.: w rolnictwie) - nowe technologie – obniżą krzywą podaży i przesuną w prawo - substytucja Zależność między podażą a ceną – zależność prosta – wzrost ceny powoduje wzrost podaży. Podaż jest funkcją ceny: S2 S cena S1 P Q2 Q Q1 podaż ZALEŻNOŚCI MIĘDZY POP YTEM A PODAŻĄ : D S cena cena Cena równowagi – cena wyznaczana przez punkt przecięcia się krzywej popytu i podaży. Jest to cena, po której ilość dobra, którą chcą kupić nabywcy równa jest ilości tego dobra, którą chcą sprzedać sprzedawcy. D D S S nadwyżka cena PM Pe cena minimalna P punkt równowagi niedobór Qe równowaga podaż Qd nadwyżka Qs podaż Q ilość Nadwyżka konsumenta – pieniężna miara satysfakcji z konsumpcji. Wyraża się różnicą między wydatkami poniesionymi przez konsumenta na zakup określonej ilości dobra X po obowiązującej cenie rynkowej P a wydatkami, jakie byłby on w tym celu skłonny ponieść. Nadwyżka producenta – różnica między przychodem uzyskanym ze sprzedaży określonej ilości dobra X po obowiązującej cenie rynkowej P a przychodem koniecznym do skłonienia producenta do dostarczenia tej ilości dobra X. Poziom cen KLASYCZNA KRZYWA ZALEŻNOŚCI PODAŻY I POPYTU: P1 P2 AS B A AD1 AD2 C Q2=Q1 Produkt realny (PNB) Krzywa AS, odzwierciedlająca ilości produktu oferowane przez przedsiębiorstwa przy różnych ogólnych poziomach cen, biegnie pionowo, ponieważ dzięki giętkości cen i płac na wszystkich rynkach podaż i popyt bardzo szybko się zrównują (klasycy założyli doskonałą giętkość cen i płac). Toteż przedsiębiorstwa dają podaż równą wielkości produktu potencjalnego bez względu na to, co się dzieje z cenami i inflacją. Jeżeli wskutek zwiększenia podatków lub wprowadzenia bardziej rygorystycznej polityki pieniężnej konsumenci albo przedsiębiorstwa postanawiają wydawać mniej, ceny i płace szybko się zmieniają i przywracają pełne zatrudnienie. KEYNESOWSKA KRZYWA ZALEŻNOŚCI PODAŻY I POPYTU: Poziom cen Krzywa AS, w przypadku Keynesowskim, w początkowej fazie biegnie poziomo co spowodowane jest założeniem, że płace i ceny, w odróżnieniu od modelu klasycznego, są zupełnie sztywne i że istnieją niezatrudnione zasoby. Dzieje się tak B w wyniku działania wielu czynników jak np.: związki zawodowe ( nie pozwalające na AS obniżenie płac), monopolizacja rynku. Na tym etapie wzrost produkcji (a co za tym A AD idzie dochodów) można osiągnąć poprzez zwiększenie zatrudnienia. W środkowej AD fazie krzywa AS jest prostą nachyloną, co spowodowane jest faktem zmniejszającej Q Q się liczby ludzi bezrobotnych, a przede wszystkim liczby wykwalifikowanych Produkt realny (PNB) bezrobotnych. Ceny zaczynają rosnąc gdy zatrudnienie osiągnie maksimum – tzn. dalsze zwiększanie produkcji nie jest możliwe, ponieważ nie można zwiększyć już zatrudnienia (wówczas większy dochód można osiągnąć tylko poprzez wzrost cen). AS 1 1 PR O D UKT K R AJ O W Y I N AR O DO W Y B RUT T O – PK B I P NB Produkt krajowy brutto (PKB) – jest miarą produkcji wytworzonej przez czynniki wytwórcze zlokalizowane na terytorium danego kraju, niezależnie od tego, kto jest ich właścicielem. Produkt narodowy brutto (PNB) – miernik całkowitych dochodów osiąganych przez obywateli danego kraju powiększonych o dochody netto z tytułu własności za granicą. Dochody netto są różnicą między dochodami otrzymanymi z tytułu własności za granicą a dochodami wypłacanymi z tytułu własności cudzoziemcom. Jeżeli odpływ dochodów otrzymywanych z tytułu usług czynników produkcji będących własnością kapitału zagranicznego jest większy niż przypływ dochodów z tytułu posiadanych czynników produkcji za granicą, wówczas PKB > PNB i odwrotnie. Słabe strony PNB: - nie uwzględnia kosztów amortyzacji problem „podwójnego liczenia” powstawanie efektów zewnętrznych szara strefa SNA – System of National Accounting – system rachunkowości narodowej MPS – Material Product System NEW – miernik, który teoretycznie koryguje PKB o szarą strefę Produkt narodowy netto (PNN) – jest to produkt narodowy brutto pomniejszony o koszty amortyzacji (zużycia kapitału). Jest miarą sensowniejszą niż PNB, ale rzadziej stosowaną ze względu na trudności w oszacowaniu kosztów amortyzacji. Ponadto w okresach jednorocznych zmiany PNB i PNN są mniej więcej równoległe. PNN = PNB - koszty amortyzacji METODY OBLICZANIA PNB I PKB: 1. PNB jako strumień dóbr (produktów finalnych) – PNB można zmierzyć sumując łączny strumień wydatków na zakupy konsumpcyjne w ciągu roku. Do zakupów konsumpcyjnych zalicza się dobra i usługi liczone w cenach rynkowych (ponieważ ceny rynkowe odzwierciedlają relatywną wartość produktu). PNB = C + I + G C I G Ti Tb Bt S PKB = C + I + G – Ti PKB – Tb + Bt = S + C konsumpcja; inwestycje brutto (inwestycje krajowe + eksport - import) – przyrost kapitału w danym społeczeństwie z pominięciem wydatków z tytułu zużycia kapitału (amortyzacja); wydatki rządowe na dobra i usługi z wyłączeniem płatności transferowych; podatki pośrednie podatki bezpośrednie wydatki transferowe oszczędności 2. PNB jako strumień dochodów – PNB można zmierzyć sumując dochody czynników wytwórczych (płac, procentów, rent i zysków) będących równocześnie kosztami wytworzenia dóbr końcowych w danym społeczeństwie. Zysk w tym przypadku definiuje się jako koszt rezydualny. Podatki bezpośrednie i pośrednie traktuje się jako składniki kosztów wytworzenia produktu finalnego. PNB = (płace, procenty, renty, zyski bez dóbr pośrednich) + (pośrednie podatki przedsiębiorstw) + (amortyzacja) Metoda wartości dodanej – aby uniknąć podwójnego liczenia, uważamy żeby do produktu narodowego brutto włączać tylko dobra finalne, opuszczając dobra pośrednie, kupowane od innych przedsiębiorstw, które zostaną wliczone do PNB na podstawie ich własnych rozliczeń. Wartość dodana – różnica między utargiem danego przedsiębiorstwa a dokonywanymi przez nie zakupami materiałów i usług od innych przedsiębiorstw. Do produktu narodowego brutto nie zalicz się płatności transferowych, które wchodzą w skład budżetu państwa. Płatności transferowe – wypłata kapitału bez oczekiwania, że zostanie wyświadczona za nie określona usługa np.: emerytury, zasiłki PN B R E A L N Y I N O M I N A L N Y PNB realny – mierzy całkowitą ilość produktu; jest to PNB nominalny skorygowany o wskaźnik cen, czyli o wpływ inflacji PNB nominalny – mierzy bieżącą wartość pieniężną produktu (po aktualnych cenach) nie uwzględniając wpływu inflacji Wskaźnik cen (deflator) – wskaźnik cen używany jest do korygowania wpływu inflacji na PNB – średnia ważona zmian cen całości dóbr wchodzących do PNB, przy czym każdemu z dóbr przypisana jest waga w zależności od jego procentowego udziału w całkowitym PNB. Realny PNB = Nominalny PNB / deflator INFL AC J A Inflacja – wzrost ogólnego poziomu cen rynkowych na towary i usługi Deflacja - spadek ogólnego poziomu cen rynkowych na towary i usługi Stagflacja – zjawisko polegające na szybkim wzroście cen (inflacji) w warunkach stagnacji gospodarczej, występujące w gospodarkach zmonopolizowanych RODZAJE INFLACJI: - ciągniona przez popyt – występuje gdy całkowita wielkość planowanych wydatków wzrasta szybciej niż całkowita wielkość produkcji. Taki efekt ma najczęściej miejsce w okresach wojen, kiedy olbrzymie wydatki państwa na zbrojenia i wysoki stopień wykorzystywania zdolności produkcyjnych powodują szybki (nieraz gwałtowny) wzrost cen. Za wzrost inflacji popytowej obciąża się odpowiedzialnością rząd, który dopuszcza do nadmiernych wydatków, bądź bank centralny, który zachęca do nadmiernej kreacji pieniądza poprzez tanie kredyty. - pchana przez koszty – występuje gdy cena jednego lub kilku zasobów ulega zwiększeniu oraz w sytuacji gdy nałożone są ograniczenia na podaż jednego lub kilku zasobów. Za wzrost inflacji kosztowej obciąża się odpowiedzialnością związki zawodowe, które nadmiernie żądają wzrostu płac. Inflację kosztową mogą również powodować przedsiębiorstwa monopolistyczne podnoszące ceny podstawowych surowców i dóbr finalnych. - strukturalna – występuje wtedy, gdy producenci nie są w stanie nadążyć za zmianami struktury popytu i pojawiają się niedobory najbardziej poszukiwanych produktów PODZIAŁ INFLACJI ZE W ZGLĘDU NA TEMPO WZROSTU: - pełzająca – do 5% w skali roku; nie wpływa ujemnie na gospodarkę - krocząca – 5-10% w skali roku - galopująca – do 150% w skali roku - hiperinflacja – powyżej 150% w skali roku Im mniejsza jest inflacja tym większe znaczenie mają jej zmiany. Większe znaczenie ma wzrost/spadek inflacji między 3% a 7% niż między 150% a 200% POMIAR INFLACJI Wskaźniki cen: Inflacja mierzona jest na podstawie zmian ogólnego poziomu cen. Natomiast ogólny poziom cen mierzony jest za pomocą wskaźników cen, stanowiących pewne średnie cen dla konsumentów lub cen dla producentów. 1. CPI – wskaźnik cen konsumpcyjnych (ew.: indeks kosztów utrzymania) – mierzy koszt pewnego rynkowego koszyka dóbr i usług konsumpcyjnych. Podstawowe grupy w owym koszyku to: żywność, dzież, mieszkanie, opał, transport i opieka lekarska. Wskaźnik cen konstruowany jest ważąc każde dobro zgodnie z jego znaczeniem ekonomicznym (czyli udziałem wydatków na to dobro w całej sumie wydatków konsumpcyjnych): CPI = p1t/p10 x 100 x (udział p1) + p2t/p20 x 100 x (udział p2) + … gdzie: pt – cena w roku t, p0 – cena w roku bazowym PPI – wskaźnik cen zbytu – jest wskaźnikiem cen hurtowych. Służy do mierzenia cen w miejscu pierwszej sprzedaży i charakteryzuje się dużą szczegółowością. 2. Deflator (GNB) – korektor PNB – wskaźnik cen dla całości produktu narodowego brutto. Definiowany jest jako stosunek PNB nominalnego do PNB realnego. Użyteczność deflatora wynika z faktu, że obejmuje on ceny wszystkich dóbr wchodzących do PNB, a nie tylko dóbr konsumpcyjnych jak CPI. Wady wskaźników: - trudności z przyjęciem okresu bazowego - ograniczenie środków budżetowych na badania – CPI nie uwzględnia faktu, że wraz z postępem technicznym zachodzą w produktach zmiany jakościowe. Gdyby były one uwzględniane to prawdopodobnie CPI rósłby wolniej. HAMOW ANIE W ZROSTU INF LACJI Problem inflacji jest skomplikowany i zależny od tak wielu czynników, że nie ma prostej reguły na jej zwalczenie. Sposób zahamowania tempa wzrostu cen zależny jest od jego źródła. Inflację można hamować poprzez: - odpowiednie hamowanie wzrostu płac pieniężnych (przekonanie związków zawodowych aby wzrost płac nie przekraczał wzrostu cen) - ograniczenie nadmiernego deficytu budżetowego (zmniejszenie dopływu pieniądza do gospodarki za pomocą zmniejszenia wydatków) - odpowiednie zmiany w systemie podatkowym (np.: wprowadzenie progresywnego podatku dla przedsiębiorstw) - odpowiednia regulacja dopływu pieniądza do obiegu za pośrednictwem polityki pieniężnej KOSZTY INFLACJI: SKUTKI MAKROEKONOMICZNE INFLACJI: - zagrożenie stabilności gospodarki: niepewność, spadek eksportu (ponieważ eksporterzy otrzymują wpływy w walucie krajowej, która stopniowo traci na wartości), zamieszanie na giełdzie papierów wartościowych. zniekształcenia relatywnych cen oraz wielkości produkcji różnych dóbr, a niekiedy produkcji i zatrudnienia w gospodarce jako całości. SKUTKI MIKROEKONOMICZNE INFLACJI: - redystrybucja dochodu i bogactwa między różne klasy – polega na przejściu bogactwa od ludzi posiadających aktywa o stałych nominalnych stopach procentowych, na rzecz tych, którzy mają długi o stałym oprocentowaniu nominalnym. - koszt zdartych zelówek – przy rosnącej inflacji ludzie poświęcają zasoby realne na zredukowanie swoich rezerw pieniężnych – znacznie częściej chodzą do banku - pełzanie podatkowe – wraz ze wzrostem dochodów podatnik wkracza w wyższy próg podatkowy, mimo że koszty utrzymania podnoszą się w równym tempie co dochody (czyli jego sytuacja się nie polepsza). - zniekształcenie informacji odnośnie cen – przy szybkiej inflacji ceny zmieniają się bardzo często, w wyniku czego konsumenci tracą orientację, w których sklepach ceny są niższe. Indeksowanie umów – zawarcie w umowie odpowiednich postanowień niwelujących działanie inflacji na środki pieniężne, płace, ceny i inne wartości w niej zawarte. Umowy zazwyczaj indeksowane są w stosunku do CPI (np.: renty i emerytury). Oddziaływaniami inflacji rządzą dwa główne czynniki: czy jest ona zrównoważona i czy jest antycypowana: Inflacja zrównoważona – relacje cen pozostają w dużej mierze niezmienne (wszystkie ceny rosną w jednakowym tempie) Inflacja antycypowana – dająca się przewidzieć Inflacja zrównoważona Inflacja nie zrównoważona Inflacja antycypowana Nie ma kosztów inflacji Straty efektywności Inflacja nie antycypowana Redystrybucja dochodu i bogactwa Straty efektywności i redystrybucja MONETARYSTCZNA TEORIA INFLACJI Przy założeniu, że w krótkim okresie czasu szybkość obiegu pieniądza w gospodarce (V) oraz realny poziom dochodów (Y) są stałe, poziom cen rynkowych będzie zmieniał się zgodnie z równaniem: MV = PY. A więc: M/M = P/P. Równanie to tłumaczy, że inflacja spowodowana jest nadmierną podażą pieniądza w stosunku do realnego produktu narodowego. INFLACJA A BEZROBOCIE stopa inflacji (%) Krótkookresowa krzywa Phillipsa: Między inflacją a bezrobociem istnieją bardzo wyraźne zależności (Phillips). Przy wysokiej stopie inflacji występuje niska stopa bezrobocia i odwrotnie przy niskiej inflacji – wysoka stopa bezrobocia. Zależności te obrazuje krzywa Phillipsa: B D A C stopa bezrobocia (%) stopa inflacji (%) 0 długookresowa krzywa Phillipsa Długookresowa krzywa Phillipsa: C Długookresowa krzywa Phillipsa musi być określona w postaci linii pionowej wznoszącej się w górę w punkcie odpowiadającym naturalnej stopie bezrobocia. Wynika to z tego, że w długim okresie jedynym poziomem bezrobocia mogącym współistnieć ze stabilną stopą inflacji jest jego stopa naturalna. D B A 0 Z ogólnego kształtu krzywej Phillipsa wynika, że przesunięcie z punktu A do B może spowodować pewien spadek bezrobocia, ale tylko za cenę silniejszego wzrostu inflacji. Krzywa ta sugeruje, że w polityce makroekonomicznej można wybierać między wyższą stopą inflacji a niższym bezrobociem lub odwrotnie. stopa bezrobocia (%) BE ZRO BO CI E Bezrobocie – zjawisko polegające na tym, że część osób zdolnych do pracy i chcących pracować pozostaje bez pracy. Bezrobotni – ludzie, zdolni do pracy i gotowi jej podjęcia w ramach stosunku pracy w pełnym wymiarze czasu pracy, pozostający bez pracy, lub czasowo zwolnieni. Stopa bezrobocia – jest to odsetek nie zatrudnionej siły roboczej w stosunku do ogólnej liczby ludzi zdolnych do pracy (zawodowo czynnych). Stopę bezrobocia można mierzyć na podstawie próby losowo wybieranej z populacji; na podstawie zapisów urzędów pracy. Naturalna stopa bezrobocia – stopa, przy której siły oddziałujące na wzrost bądź spadek cen i płac równoważą się. Przy stopie naturalnej inflacja cen i płac jest stabilna. We współczesnej gospodarce, nastawionej na zapobieganie wysokiej stopie inflacji, naturalna stopa bezrobocia oznacza ten najniższy poziom, który można utrzymać, nie ryzykując przy tym znacznego wzrostu inflacji; tym samym wyraża najwyższy dający się utrzymać poziom zatrudnienia i odpowiada potencjalnemu poziomowi produktu w danym kraju. Sposoby obniżenia naturalnej stopy bezrobocia: - synchronizacja rynku pracy szkolenia i przeszkolenia usunięcie przeszkód natury rządowej roboty publiczne Bezrobocie naturalne – bezrobocie frykcyjne + bezrobocie strukturalne. Bezrobocie naturalne oznacza, że chęć podjęcia pracy i chęć zatrudnienia nie pokrywają się z ich realizacją. Występują bowiem różnice niedostosowania o charakterze frykcyjnym lub strukturalnym. Bezrobocie dobrowolne – pozostawanie bez pracy osób, które nie podejmują pracy, bo obowiązujące na rynku pracy stawki płacy są ich zdaniem zbyt niskie. Bezrobocie przymusowe – pozostawanie bez pracy osób, które podjęłyby prace za obowiązującą na rynku stawkę, ale nie ma dla nich wolnych miejsc pracy. Stopa kompensacji – relacja między dochodem otrzymywanym w czasie bezrobocia a dochodem otrzymywanym przy zatrudnieniu. Pełne zatrudnienie – poziom zatrudnienia, przy którym wielkość podaży pracy i popytu na pracę są sobie równe, przy określonej przez konkurencyjny rynek realnej stawce płacy. TYPY BEZROBOCIA I ICH PRZYCZYNY: - bezrobocie strukturalne – występuje wtedy, kiedy istnieje niedopasowanie podaży pracowników i popytu na nich np.: gdy popyt na pracę jednego typu rośnie, spada na pracę innego typu, a podaż nie dostosowuje się dość szybko. Taki efekt jest obserwowany podczas zmian struktury gospodarki (np. z gospodarki o charakterze rolniczym na gospodarkę napędzaną przemysłem). - bezrobocie frykcyjne (przejściowe) – wynika z niedostosowania posiadanych kwalifikacji pracy i miejsca zamieszkania do wymaganych miejsc pracy w danym regionie. Wiąże się z nieustannym ruchem ludności, przechodzącej z jednego regionu do drugiego (przeprowadzki), z jednej pracy do innej (zmiana pracy na lepszą), z jednej fazy cyklu życia do innej (studenci poszukujący pracy po ukończeniu studiów). Istnieje wystarczająca ilość miejsc pracy dla bezrobotnych frykcyjnych, tyle że te dwie sfery się jeszcze nie spotkały. Bezrobocie frykcyjne zawsze będzie występować w gospodarce i nie jest zjawiskiem negatywnym. - bezrobocie koniunkturalne (cykliczne) – występuje wtedy, kiedy łączny popyt na pracę jest niski. Wynika to ze spadku koniunktury w gospodarce. Gdy obniżają się globalne wydatki i spada produkt to bezrobocie rośnie praktycznie wszędzie. SKUTKI BEZROBOCIA: Mikroekonomiczne: - trudności ze znalezieniem pracy – im dłużej ktoś jest bezrobotny tym szybciej jego doświadczenie zawodowe się dezaktualizuje - postępujący proces destrukcji – izolacja społeczna, niskie dochody, spadek kondycji intelektualnej Makroekonomiczne: - straty produkcji w wyniku niepełnego wykorzystania siły roboczej - obciążenie budżetowe z tytułu finansowania zasiłków dla bezrobotnych - straty we wpływach podatkowych (które byłyby większe gdyby bezrobotni pracowali i płacili podatki) SPOSOBY ZW ALCZANIA BEZR OBOCIA: Polityka pasywna: - zasiłki dla bezrobotnych - wcześniejsze emerytury Polityka aktywna: - polityka makroekonomiczna – oddziaływanie na globalny popyt - polityka zatrudnienia: publiczne programy zatrudnienia subsydiowanie płac szkolenia zawodowe rozwój pośrednictwa pracy ograniczenie rozmiarów podaży siły roboczej redukcja czasu pracy o o o o o o PRAW O OKUNA: Potencjalny PNB – całkowita wartość produkcji, która mogłaby zostać wytworzona w warunkach pełnego zatrudnienia. Luka PNB – różnica między potencjalnym PNB a rzeczywistym PNB. Prawo Okuna – mówi, że dla każdego procentu wzrostu rzeczywistej stopy bezrobocia powyżej naturalnej stopy bezrobocia, luka PNB powiększa się o 3% Luka PNB = -3(rzeczywista stopa bezrobocia - naturalna stopa bezrobocia) płace giętkie płace sztywne S Stawka płac S Stawka płac D W D W zatrudnieni bezrobotni E E zatrudnieni W F A F A S Aktywni zawodowo D L S Aktywni zawodowo D L PO L IT Y K A FI S K AL N A P AŃ S T W A Polityka fiskalna – obejmuje wszystkie posunięcia rządu w sferze wpływów i wydatków budżetowych w celu uzyskania kontroli i oddziaływania na podział dochodów oraz na ogólny poziom aktywności gospodarczej w kraju. Głównym sferą oddziaływania polityki fiskalnej jest popyt. Instrumenty polityki fiskalnej: - stopy podatkowe - wydatki budżetu państwa łącznie z transferami BUDŻET: Budżet – zestawienie wszystkich dochodów i wydatków niezależnie od szczebla struktury politycznoadministracyjnej państwa. - rzeczywisty – rejestruje rzeczywiste, wyrażone w jednostkach pieniężnych wydatki, przychody i deficyt w danym okresie. - strukturalny – ukształtowany poprzez aktywną, uznaniową politykę (taką jak określenie stawek podatkowych, świadczeń opieki społecznej lub wielkości armii). Budżet strukturalny oblicza, jakie byłyby rządowe dochody, wydatki i deficyt, gdyby gospodarka osiągnęła produkt potencjalny. koniunkturalny – oblicza wpływ cyklu koniunkturalnego na budżet, mierząc zmiany w dochodach, wydatkach i deficycie powstające, gdy produkcja różni się od potencjalnej, a gospodarka jest w okresie boomu lub recesji. Jest to różnica miedzy budżetem rzeczywistym a strukturalnym. Przychody rządowe: - podatki bezpośrednie od zysków przedsiębiorstw - podatki bezpośrednie od zysków indywidualnych obywateli - podatki pośrednie płacone w cenie nabywanych towarów (VAT), oznaczone łącznie symbolem T - cła (importowe, eksportowe) – mają na celu obronę interesów producentów krajowych - opłaty skarbowe – pobierane za świadczenie usług przez urzędy państwowe (znaczki skarbowe) Wydatki rządowe: - obrona narodowa, wojsko, sądownictwo - szkolnictwo, służba zdrowia - wyrównanie nierówności społecznych: wydatki transferowe (emerytury, renty), subsydia odsetki płacone od długu wewnętrznego i zadłużenia zewnętrznego DEFICYT BUDŻETOWY: Deficyt budżetowy – niedobór środków pieniężnych spowodowany przerostem sumy wydatków budżetowych nad sumą dochodów. Wyróżnia się deficyt: - rzeczywisty – różnica między deficytem strukturalnych a koniunkturalnym - strukturalny – zakładany już w momencie planowania budżetu - koniunkturalny – ukształtowany pasywnie (tzn. bez możliwości wpływu rządu) przez stan cyklu koniunkturalnego. Źródła finansowania deficytu budżetowego: - drastyczne cięcia w budżecie - co w praktyce powoduje pogorszenie zarobków strefy budżetowej, prowadzi do obniżenia efektywnego popytu i tym samym do zahamowania wzrostu lub wręcz spowodowania spadku dochodu narodowego. - zaciąganie kredytu w bankach komercyjnych – powoduje jednak zmniejszenie możliwości kredytowych dla sektora prywatnego i może spowodować podniesienie stopy oprocentowania kredytu, co wpływa niekorzystnie na rozmiary inwestycji w sektorze prywatnym. - Zwiększanie długu publicznego – polega na emisji przez skarb państwa obligacji (głównie krótkoterminowych o 3-miesięcznym okresie wykupu) i sprzedaży ich na wolnym rynku bankom komercyjnym, instytucjom ubezpieczeniowym, przedsiębiorstwom i indywidualnym osobom. Dług publiczny – całkowita kwota zadłużenia rządu w formie należnej zapłaty z tytułu sprzedanych papierów wartościowych skarbu państwa w celu pokrycia deficytu w budżecie (suma deficytów budżetowych z poprzednich lat). Do długu publicznego zalicza się dług zagraniczny, powstały w wyniku zaciągania kredytów (np.: w Klubie Paryskim, Banku Światowym) oraz ROLA POLITYKI FISKALN EJ W GOSPODARCE KRAJ OW EJ: Głównym celem oddziaływania polityki fiskalnej jest globalny popyt. Dzieje się to za sprawą możliwości kształtowania przez Rząd deficytu lub nadwyżki budżetowej. Te dwa czynniki w wyraźny sposób wpływają na poziom globalnego popytu w państwie. Wzrost deficytu budżetowego strukturalnego powoduje napływ do gospodarki środków pieniężnych a co za tym idzie wzrost popytu. Natomiast zmniejszenie deficytu strukturalnego lub w skrajnym przypadku osiągnięcie nadwyżki powoduje zmniejszenie ilości środków pieniężnych w gospodarce oraz zmniejszenie popytu. Zatem można wydzielić dwie tendencje polityki fiskalnej: - polityka restrykcyjna – mająca na celu zmniejszenie popytu globalnego poprzez: o o o zmniejszenie konsumpcji (C) i zwiększenie podatków zmniejszenie inwestycji (I) i zwiększenie podatków zmniejszenie wydatków polityka mająca na celu zwiększenie popytu globalnego poprzez: - polityka pasywna – prowadzona przez automatyczne stabilizatory gospodarki Automatyczne stabilizatory gospodarki: - progresywna skala podatkowa - zasiłek dla bezrobotnych – dzięki zasiłkom konsumpcja bezrobotnych nie spada do zera i popyt globalny jest sztucznie podtrzymywany Efekt wypychania – zjawisko występujące, gdy w wyniku reakcji rynku pieniężnego efektywność polityki fiskalnej zmniejsza się. Wzrost deficytu strukturalnego (w wyniku obniżek podatków lub zwiększenia wydatków rządowych) może prowadzić do wzrostu stopy procentowej, a przez to do mniejszych inwestycji. Tak więc część indukowanego wzrostu PNB może być zrównoważona, gdy większy deficyt wypycha inwestycje. Wypychanie jest związane z wpływem deficytu strukturalnego. PODATKI Podatek – przymusowe, bezzwrotne i nieodpłatne świadczenie pieniężne przekazane przez podatnika na rzecz budżetu państwa, miasta lub gminy: - podatek bezpośredni od dochodów przedsiębiorstw – ma charakter liniowy, tzn. stopa podatku dochodowego płaconego od zysku brutto jest jednakowa dla wszystkich producentów niezależnie od wysokości osiąganego dochodu. Progresywne opodatkowanie zysku zniechęcałoby do zwiększania produkcji i obniżania kosztów wytwarzania, gdyż przy wyższym poziomie zysku obowiązywałaby odpowiednio wyższa stopa podatku dochodowego. W Polsce podatek od dochodów przedsiębiorstw wynosi 30%. - podatek bezpośredni od dochodów indywidualnych – we wszystkich krajach zbudowany jest na zasadzie progresji podatkowej. Najniższa stopa podatku, płacona od najniższych dochodów, stopniowo wzrasta, aż osiąga górną granicę sięgającą czasami 50 czy też 60% od dochodów najwyższych. W Polsce dochody indywidualne opodatkowane są według stopy najniższej 21% i najwyższej 45%. Progresywna stopa podatków zmniejsza rozpiętości występujące między dochodami i zgodna jest z zasadą sprawiedliwości społecznej. W Polsce rozpiętość podatku od dochodów osób fizycznych wynosi 19%, 30% i 40%. - podatek pośredni od wartości dodanej (VAT – Value Added Tax) – opodatkowaniu w wysokości 22% podlegają wszystkie ogniwa produkcji i obrotu. W Polsce stosowane są dwie stawki podatkowe: podstawowa - 22% i preferencyjna - 7% (również występują stawki: 0% i 3%). Wszystkie towary objęte eksportem są wolne od podatku. - specjalny podatek pośredni – akcyza – stopa podatku od takich towarów, jak: alkohol, paliwa, samochody, zapałki, sól (produkty o dużej sztywności popytu – tzn. zmiana cen nie wpłynie znacznie na zmianę popytu), jest znacznie wyższa i bardzo zróżnicowana, co zapewnia łatwe i duże dochody do budżetu państwa. Typy podatków: - progresywny – istnieją różne stopy podatkowe rosnące w zależności od wzrostu dochodów - liniowy – wszyscy płacą według tej samej stopy podatkowej - degresywny – stopy podatkowe maleją wraz ze wzrostem dochodów - ryczałtowy – wszyscy płacą taką samą sumę podatku dochód z podatków KRZYWA LEFFERA b a Krzywa Leffera – ilustruje zależność między stopą opodatkowania dochodów a wpływami do budżetu państwa. Krzywa ta opiera się na założeniu, że wpływy do budżetu (z podatków T) zależą od dwóch wielkości: - podstawy opodatkowania (czyli wysokości dochodów) wysokości stóp podatkowych: h=T/Y Kształt krzywej wynika ze sposobu reagowania podatników na wzrost lub spadek stóp podatkowych. Przy niskich podatkach przedsiębiorcy wykazują wyższą skłonność do inwestowania i wzrostu produkcji, wykazując jednocześnie niską stopa podatkowa 100% 0 skłonność do unikania podatków i prowadzenia działalności nielegalnej. Z wykresu wynika, że zwiększenie stopy opodatkowania poza punkt optymalny b prowadzi do zmniejszenia łącznego dochodu fiskalnego, gdyż producenci nie wykażą chęci do zwiększenia produkcji (nie widząc w tym opłacalnego celu), a zaczną szukać alternatywnych, nielegalnych rozwiązań ominięcia podatków. M I ARY DY N AM I KI W G O S PO D AR C E INDEKSY LASPEYERSA: pIl – cenowy indeks Laspeyersa – mierzy zmianę cen: p q p q pIl 1 0 0 0 qIl – ilościowy indeks Laspeyersa – mierzy zmianę ilości: pq pq qIl 0 1 0 0 Indeksy Laspeyersa odnoszą się do cen bazowych i obliczane są według takiego samego mechanizmu co CPI. INDEKSY PASHEGO: pIp – cenowy indeks Pashego – mierzy zmianę cen: pIp p p q1 1 0 q1 qIp – ilościowy indeks Pashego – mierzy zmianę ilości: qIp p q pq 1 1 1 0 Indeksy Pashego odnoszą się do cen bieżących i obliczane są według takiego samego mechanizmu co deflator PNB. INDEKSY FISHERA: pIf – cenowy indeks Fishera – mierzy zmianę cen: pIf pIl pIp qIf – ilościowy indeks Fishera – mierzy zmianę ilości: qIf qIl qIp Iw – indeks wartości – mierzy zmianę wartości: Iw pq pq 1 1 0 0
