teorie-wyjasniajace-spektrum

Teorie wyjaśniające funkcjonowanie społeczne i poznawcze osób ze spektrum autyzmu.
Jednymi z koncepcji wyjaśniających przyczyny powstawania autyzmu są teorie poznawcze,
a szerzej: nieumiejętność tworzenia teorii umysłu oraz koncepcja braków w centralnej koherencji.
Termin „teoria umysłu” (TMM, Teory of Mind Mechanism)(Premack, Woodruff, 1978)
wywodzi się z psychologii poznawczej i oznacza wrodzoną zdolność do przypisywania stanów
psychicznych samemu sobie i innym ludziom w celu przewidzenia i wytłumaczenia ich zachowań.
Dzieje się to na podstawie obserwacji zachowania drugiej osoby, mimiki, komunikatów
niewerbalnych i werbalnych oraz oceny stanu własnego umysłu. Teoria umysłu jest właściwością
rozwojową i kształtuje się miedzy pierwszym a czwartym rokiem życia. Według Leslie (1987)tworzą
się w tym okresie dwa typy reprezentacji : „pierwotne reprezentacje” rzeczy i ludzi takimi, jakimi są w
rzeczywistości, oraz „metareprezentacje” umożliwiające wyobrażanie sobie i wykorzystanie
abstrakcyjnych skojarzeń i zdarzeń rozgrywających się głównie w sferze psychicznej. Uważa się, że
u dzieci autystycznych występuje deficyt poznawczy, który wyraża się zaburzeniem procesu
tworzenia metareprezentacji. Oznacza to, że osoby autystyczne nie posiadają umiejętności
rozpoznawania tego, co myślą inni, nie są w stanie przewidywać ich zachowania, nie są więc zdolne
do nawiązania prawidłowych relacji społecznych. Deficyt teorii umysłu jest podłożem jakościowych
zaburzeń w kontaktach społecznych, komunikacji i wyobraźni (Baron-Cohen, Leslie Firth 1985). Osoby
autystyczne nie są w stanie odróżnić „prawdziwych przekonań” innych ludzi od ich „fałszywych
przekonań” i „pragnień”. Powoduje to trudności w zrozumieniu emocji wywołanych przez fałszywe
przekonania. W związku z tym komunikacja intencjonalna u osób z autyzmem jest także upośledzona.
Zaburzenia zdolności odczytywania stanu umysłu występują także u osób z Zespołem Aspergera
i wyrażają się one poprzez (za: Srebnicki, 2011):
- trudność w braniu pod uwagę i rozumieniu tego, co myślą inni („myślę, że myślisz”),
- trudność w rozumieniu tego, że inni nie wiedzą, co ja myślę („skoro ja tak myślę, to wszyscy
myślą tak samo”),
- brak zdolności uczestnictwa w naprzemiennych interakcjach społecznych (nie
uświadamianie sobie istnienia potrzeb, intencji i zainteresowań rozmówcy),
- trudność w tworzeniu umysłowych reprezentacji stanów emocjonalnych innych osób,
- brak delikatności w relacjach społecznych, werbalizacja myśli,
- zaburzenia empatii,
- brak umiejętności negocjacji,
- przedmiotowe traktowanie innych,
- trudność w rozumieniu konwencji żartu, przenośni, ironii, przysłów,
- nieumiejętność zabawy w udawanie, przyjmowanie ról,
- nieprawidłowa ekspresja własnych emocji.
Centralna koherencja (Firth 1989) jest to funkcja poznawcza umożliwiająca łączenie różnych
informacji w jedną, spójną całość. Odpowiada ona za rozumienie istoty jakiegoś tematu oraz
odróżnienie od siebie rzeczy ważnych i nieważnych oraz daje możliwość scalenia różnych, często
sprzecznych informacji w celu określenia nowego znaczenia w danym kontekście. Koncepcję słabej
koherencji u osób ze spektrum autyzmu stworzyła Uta Frith. Zwróciła ona uwagę , że osoby z kręgu
autyzmu lepiej dostrzegają szczegóły od osób zdrowych (niezaburzonych). Natomiast zdecydowanie
gorzej radzą sobie z syntezą tych szczegółów i w odnajdowaniu relacji pomiędzy nimi.
Deficyty teorii umysłu i centralnej koherencji powodują
zaburzenia funkcjonowania
społecznego osób ze spektrum autyzmu takie jak np.:
- brak umiejętności wczuwania się (np. słowa „dzień dobry” oznaczają tylko dosłowną formę
powitania, natomiast osoba autystyczna nie odbiera komunikatu o nastroju rozmówcy,
wynikającego z sposobu, intonacji tej wypowiedzi ),
- jednostronność komunikacji – np. poruszenie przez kogoś tematu „pogoda”, dla osoby
autystycznej jest wyłącznie informacją na temat zjawiska meteorologicznego, a nie
pretekstem do zdawkowej uprzejmości (jeśli meteorologia jest wybiórczym – dziwacznym
zainteresowaniem osoby ze spektrum autyzmu - powie wszystko, co wie na ten temat, nie
zauważając zniecierpliwienia słuchacza),
- brak zdolności do uwzględniania konwenansów społecznych, wyglądający jak brak taktu,
- nie rozumienie udawania, pozorowania, „dyplomacji” w interakcjach z ludźmi,
- dosłowna interpretacja zachowań, nie rozumienie ironii, komplementów, oszustwa,
namowy – stąd możliwość stania się ofiarą.
Bibliografia:
Frith U.: Autyzm. Wyjaśnienie tajemnicy, Gdańsk, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne,
2008.
Namysłowska I. (red.): Całościowe zaburzenia rozwojowe w: Psychiatria dzieci i młodzieży, PZWL,
2007.
Pisula E.: Autyzm u dzieci. Diagnoza, klasyfikacja, etiologia, Wydawnictwo Naukowe PWN, 2001.
Randall P., Parker J.: Autyzm. Jak pomóc rodzinie, Gdańsk, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne,
2001.
Srebnicki T.: Materiały szkoleniowe: Dzieci ze spektrum autyzmu i dzieci z ADHD, Fraszka Edukacyjna,
2011.
Helena Magdalena Andrejczyk