Starożytny Rzym
advertisement
Starożytny Rzym Dwa tysiące lat temu miasto Rzym stało na czele jednego z największych imperiów, jakie widział świat. W przypadjących na II wiek n.e. czasach świetności rozciągało się ono na przestrzeni 4 000 km, od Szkocji po Morze Czerwone. Z bezlitosną konsekwencją Rzymianie wprowadzili swoją zaawasnowaną technologię i sposób życia w każdym zakątku Cesarstwa. Obywatele Rzymu mogli podróżować od Deva (Chester) do Damaszku i wciąż czuć się jak u siebie w domu. Spis treści Imperium rzymskie - Pryncypat Oktawiana Augusta - Dynastia julijsko-klaudyjska - Dynastie Flawiuszów i Antonimów - Cesarze-żołnierze - Organizacja cesarstwa - Reformy Dioklecjana i Konstantyna - Chrześcijaństwo - Koniec zachodniego cesarstwa Republika Rzymska - Ustrój republiki rzymskiej - Patrycjusze i plebejusze - Podbój Italii w okresie republiki - Wojny punickie - Narodziny imperium i początki kryzysu - Koniec republiki Historia Rzymu - Początki państwa rzymskiego - Upadek monarchii i początek republiki - Podboje rzymskie - Walki między patrycjuszami, a plebejuszami - Podboje w Italii - Rzymianie panami Półwyspu Apenińskiego - Wojny z Kartaginą - Armia rzymska i jej problemy - Wojny domowe w Rzymie - Pryncypat - Rzym cesarzy Romulus i Remus Bogowie Rzymscy Chrześcijaństwo w Imperium Rzymskim Prawo rzymskie Architektura Społeczeństwo Życie codzienne Imperium Rzymskie Imperium rzymskie powstało w 27 roku p.n.e., kiedy Gajusz Oktawiusz otrzymał z rąk senatorów tytuł „Augusta” – co oznaczało boski. Potwierdziło to jego pozycję, jako najważniejszego człowieka w państwie i przyniosło koniec republiki rzymskiej. Pryncypat Oktawiana Augusta Oktawian August panował w imperium od 27 roku p.n.e. do 14 roku n.e. i w tym czasie udało mu się przywrócić stabilizacje polityczna i społeczną na całym obszarze państwa. Cesarz zniósł ustrój republikański, natomiast skupił się na połączeniu kompetencji urzędów cywilnych z wojskowymi, w szczególności władzy konsula, trybuna ludowego i najwyższego kapłana. Tak, więc w jego rękach skupiła się władza trzech do tej pory podzielona miedzy trzy osoby. Cesarza określano również mianem zwycięskiego wodza oraz ojca ojczyzny. August zachował przywileje należne senatorom, podkreślając przez cały okres swojego panowania, że jest pierwszym wśród równych. W związku z tym jego rządy określano mianem pryncypatu. August należał do tych cezarów, którzy wprowadzili szereg reform, aby usprawnić administrację rzymską. Zastąpił skorumpowanych patrycjuszy administratorami ze stanu kwitów, czyli rycerzy, oddając w ich ręce kluczowe stanowiska w państwie. Zastąpił również skorumpowanych przedsiębiorców, którzy do tej pory zajmowali się gromadzeniem podatków, urzędnikami państwowymi. Te zmiany w połączeniu z rozsądnymi podatkami i stabilną walutą spowodowało rozwój handlu i wzrost gospodarczy w imperium. Cesarz zajął się również reformą religii i uzdrowieniem obyczajowości w państwie. Ustanowił szereg praw, zachęcających małżeństwa do posiadania dzieci, a także wprowadził kary za przestępstwa seksualne. Promował kulturę, która gwarantowała proste wiejskie życie i ceniła wartości rodzinne oraz pobożność. W czasie swojego panowania Oktawian August odnowił 82 świątynie i odnowił zaniedbane tradycje religijne. Dynastia julijsko-klaudyjska Następca Agusta - Tyberiusz był zarówno skutecznym dowódcą, jak i administratorem. Jednak zmęczony władzą, pod koniec panowania wycofał się do willi na Capri i pozostawił rządy w ręku prefekta pretorium Aeliusza Sejanusa. Ten jednak szybko przekazał władzę w ręce swojego bratanka Gajusa, zwanego Kaligulą. Początkowo Kaligula zyskał sobie przychylność znosząc podatek od sprzedaży i organizując igrzyska sportowe oraz przedstawienia. Jednak już wkrótce okazało się, że władza sprawowana przez niego nosi cechy tyranii. Mordował senatorów, gubernatorami mianował swoich przyjaciół z dzieciństwa i żądał oddawania sobie czci, porównując się do Jowisza. W końcu został zamordowany przez spiskowców, którzy nie mogli dużej znieść zaprowadzonej tyranii. Po gwałtownej śmierci Kaliguli rzymianie zastanawiali się nad przywróceniem Republiki, jednak pretorianie wymusili na senatorach uznanie nowego cesarza, którym został Klaudiusz. Odznaczał się on rozsądkiem w decyzjach politycznych oraz wprowadzeniem humanitarnych praw dla dłużników i niewolników. Jednak i on nie dzierżył władzy długo, bowiem został otruty przez swoja żonę Agrypinę, która postanowiła w ten sposób umożliwić swojemu synowi Neronowi, objecie tronu. Neron był władca, który zapoczątkował prześladowanie rzymian, wykorzystując do tego celu pożar Rzymu w 64 roku n.e.. Był władca o dużych ambicjach artystycznych, ale swoim śpiewem i aktorskimi popisami tylko wprawiał Rzymian w zakłopotanie. Jako cesarz rządził nieudolnie i wkrótce wybuchł przeciwko niemu bunt. On sam popełnił samobójstwo podczas ucieczki z Rzymu. Śmierć Nerona zapoczątkowała wojnę domowa, podczas której na tronie cesarskim zasiadali kolejno: Galba, Otton, Witeliusz i Wespazjan. Wtedy właśnie okazało się, że władza cesarza opiera się na armii. Dynastie Flawiuszów i Antonimów Tryumfatorem zmagań między czterema cesarzami był Wespazjan. Cesarska nominacja zastała go podczas tłumienia powstania żydowskiego. Powołując nowych senatorów spoza Italii oraz lojalnych dowódców zbudował poparcie dla nowej dynastii - Flawiuszy. Uzdrowił finanse państwa. Po nim władzę przejął syn cesarza Tytus. Jego krótkotrwałe rządy były dobrze wspominane przez Rzymian, natomiast jego brata Domicjana, uważali za tyrana i złej opinii nie poprawiły mu liczne sukcesy wojskowe. W końcu został zamordowany w wyniku spisku pałacowego. Po śmierci Domicjana senat powołał na tron Nerwę, który zapoczątkował dynastię Antonimów. Pięciu cesarzy z tego rodu, którzy po kolei zasiadali na tronie uważanych było za doskonałych administratorów i polityków. Udało im się między innymi zainicjować program budowy wielu obiektów w imperium, zreformować administrację, zainicjować program świadczeń społecznych, rozpocząc budowę nowych dróg i umocnień fortyfikacyjnych. Historycy uznali pięciu cesarzy – Nerwę, Krajana, Hadriana, Antoninusa Piusa i Marka Aureliusza - za dobrych cesarzy, jednak Kommodus – spadkobierca Marka Aureliusza – nie interesował się już losami państwa. Kiedy zarł, pretorianie przeprowadzili aukcję w której stawką był tron cesarski. Wkrótce rozpoczęła się wojna domowa, której zwycięzca miał objąć władzę nad imperium. Cesarze-żołnierze Wojna domowa wyniosła na cesarski tron Septymiusz Sewera - dowódcę armii Dunaju. Po pokonaniu rywali poświęcił większość panowania na gaszeniu płonących granic imperium. Nie ufał senatowi i pozbawił ich stanowisk dowódczych w armii. Nie ufał także gwardii pretoriańskiej, którą rozwiązał. Lojalność armii zapewnił sobie ustalając stały żołd oraz rozluźniając dyscyplinę. Powierzył żołnierzom szereg obowiązków administracyjnych, m.in. zbieranie podatków. Reformy te jednak raczej osłabiły państwo, a jego pięciu następców zostało zamordowanych mimo stałej polityki przekupywania wojsk. Panowanie dynastii Sewerów zakończyło się w zabójstwem cesarza Aleksandra Sewera. Armia poczęła się uważać za reprezentanta ludu rzymskiego i źródło wszelkiej władzy. Między 235 a 284 rokiem n.e., wojsko powołało około 20 cesarzy, którym udało się zająć Rzym, i 30, którym to się nie udało. Tylko jeden z tych cesarzy zmarł śmiercią naturalną. Upadek władzy spowodował załamanie się gospodarki: poborcy podatkowi żądali olbrzymich podatków dla walczących ze sobą armii, a zbankrutowani rolnicy stawali się poddanymi latyfundystów lub zajmowali się rabunkiem. Anarchia oraz zaniedbanie dróg i mostów sparaliżowała handel, co wywołało upadek wsi i miast. Pieniądz stracił wartość, co spowodowało przejście z gospodarki pieniężnej na wymianę barterową. Również podatki pieniężne zastąpiły podatki naturalne, pobierane u producentów np. w żywności, broni i odzieży. Zubożenie uderzyło także w szkolnictwo, kulturę, igrzyska i festiwale religijne. Za panowania Aureliana Rzym, który już dawno wykroczył poza mury postawione w IV wieku p.n.e., został otoczony nowymi murami. Był to widomy znak słabości cesarstwa. Organizacja cesarstwa W pierwszych wiekach swojego istnienia imperium rzymskie obejmowało terytorium, na którym obecnie znajduje się ponad 30 państw. Zamieszkiwało je około 50 milionów ludzi. Rzym stworzył wielka machinę biurokratyczną. Zrąb administracji imperium stanowił zespół prowincjonalnych urzędników, którzy w razie potrzeby mogli liczyć na armię. Zakres działania biurokracji ograniczały postawione przed nią cele. Jej podstawowym zadaniem było gromadzenie podatków. O ile do Rzymu napływały podatki, o tyle urzędnicy administracji rzymskiej nie wywierali żadnego wpływu na życie lokalnych wspólnot czy miejscowych zwyczajów. Reformę administracji rozpoczęto już za panowania Augusta. Jednak cokolwiek by nie powiedzieć, to administracja w imperium wyraźnie się poprawiła, w porównaniu z korupcją, jaka miała miejsce w Republice. Była ona znacznie bardziej scentralizowana i spójna. Całe imperium tworzyła mozaika samorządnych miast, którymi, wraz z przyległymi do nich terenami, rządziła miejscowa elita. Odpowiadała ona za prowadzenie bieżącej administracji, realizację wielu ustaw i ściąganie podatków. Miasta te były przeważnie kopiami stolicy imperium - miały własny senat i urzędników wybieranych corocznie spośród lokalnych wielmożów. Reformy Dioklecjana i Konstantyna Sytuacja gospodarcza i militarna zaczęła poprawiać się w latach 70. III wieku. Stabilizację polityczną przywrócił cesarz Dioklecjan. Uznawszy, że sam nie podoła obowiązkom, dobrał sobie jako współrządcę Maksymiana, któremu powierzył zarząd prowincji zachodnich. Wkrótce potem obaj cesarze dostali po pomocniku. System sprawowania władzy przez czterech cesarzy został stworzony przez Dioklecjana, jako stała instytucja. Z czasem Dioklecjan abdykował i przekazał władzę swojemu cezarowi. Pokojowe przekazanie władzy jednak się nie powiodła. Wybuchła wojna domowa, z której zwycięsko wyszedł Konstantyn, opanowując zachodnią i wschodnia stronę imperium. Podczas rządów Dioklecjana i Konstantyna cesarstwo zostało zreorganizowane. Armię rozbudowano i podzielono na broniących granic i ruchomą armię polową Prowincje zostały podzielone na mniejsze jednostki, aby ułatwić zarządzanie nimi. Przywróciło to ład społeczny, ale powstała rozbudowana warstwa administracji, która szybko okazała się nieudolna i skorumpowana. W dodatku wzrosły podatki. Chrześcijaństwo Chrześcijaństwo, które narodziło się w I wieku w Palestynie bardzo szybko zyskiwało popularność. Już na początku II wieku jego zwolennicy żyli w całym cesarstwie. Chrześcijanie często spotykali się z wrogością pozostałych mieszkańców imperium. Zarzucano im ateizm, gdyż nie wierzyli w pogańskich bogów. Poza nielicznymi wyjątkami władze cesarstwa jednak ich nie prześladowały. Wszystko zmieniło się w III wieku. W niepewnych czasach nowa religia zyskiwała na popularności. Rosnące szeregi chrześcijan zaniepokoiły władze i zaczęły się oficjalne prześladowania. Ich apogeum przypadło na pierwsze lata IV wieku. Bezlitosne, krwawe prześladowania nie złamały jednak Kościoła, wręcz przeciwnie - odwaga męczenników umacniała jego autorytet. Zrozumiał to Konstantyn i w 313 roku wydał edykt tolerancyjny. Dwadzieścia cztery lata później, będąc już na łożu śmierci, Konstantyn przyjął chrześcijaństwo. Wszyscy kolejni cesarze byli już chrześcijanami. Wyjątkiem okazał się panujący w latach 361-363 Julian, który podjął ostatnią - nieudaną - próbę ożywienia pogaństwa. Koniec zachodniego cesarstwa W 330 roku Konstantyn przeniósł stolicę państwa do Bizancjum, dawnej greckiej kolonii nad Bosforem, którą przemianował na Konstantynopol. W 395 roku nastąpił ostateczny podział cesarstwa na: część zachodnią ze stolicą w Rzymie i wschodnią ze stolicą w Konstantynopolu. Wkrótce po podziale doszło do załamania zachodniego cesarstwa. Liczne ludy germańskie wdarły się w jego granice. W 410 roku Wizygoci zdobyli Rzym - pierwszy raz od 800 lat miasto nad Tybrem padło łupem wrogiej armii. W tym samym roku cesarz Honoriusz zrezygnował z obrony Brytanii. Potem nastąpiła przejściowa poprawa. W 451 na Polach Katalaunijskich, w sojuszu z Germanami, cesarstwo odparło najazd wodza Hunów Attyli na Galię. Cztery lata później Wandalowie, którzy założyli własne królestwo w Afryce Północnej złupili Rzym. Resztki zachodniego cesarstwa wegetowały do 476 roku, gdy rzymski wódz germańskiego pochodzenia Odoaker zdetronizował Romulusa Augustulusa i ogłosił się królem Italii, natomiast wschodnia część cesarstwa przetrwała ninieszczęścia, jakie V wieku dotknęły imperium. Cesarstwo wschodniorzymskie o prawie tysiąc lat przeżyło imperium zachodnie. Republika Rzymska Około 509 p.n.e. zrażeni do monarchii mieszkańcy Rzymu usunęli króla Tarkwiniusza Pysznego i ustanowili republikę. Rzym dysponował wówczas rozległym – jak na miastopaństwo – terytorium, silną armią, szerokimi kontaktami handlowymi i dyplomatycznymi, nie tylko z sąsiednimi miastami latyńskimi, ale również z miastami etruskimi, greckimi koloniami na południu Półwyspu Apenińskiego oraz z odległą Kartaginą. Ustrój republiki rzymskiej Władza w republice rzymskiej władza podzielona była między lud, senat i urzędników. Najwyższą władzę prawodawczą i sądowniczą sprawował lud i wykonywał ją poprzez skomplikowany system zgromadzeń ludowych – zebrań całego ludu. Najwyższą władzę polityczną i administracyjną sprawował złożony z patrycjuszy senat. Władzę wykonawczą, w tym realizację uchwał senatu i ludu, sprawowali urzędnicy o ograniczonych kompetencjach, którzy wybierani byli kadencyjnie. Urzędnicy dzielili się na zwyczajnych, regularnie wybieranych na kadencyjne urzędy, takich jak: konsulowie, pretorzy, cenzorzy, edylowie plebejscy i kurulni, kwestorzy i trybuni ludowi. W republice istnieli również urzędnicy nadzwyczajni, powoływani w specjalnych okolicznościach, tacy jak: interreks, dyktator, dowódca jazdy, prefekt miasta. Patrycjusze i plebejusze Cała historia V i IV wieku p.n.e., czyli okres republiki, da się podsumować jako okres walk między patrycjuszami – dziedziczną elitą, której pochodzenie nie jest całkiem jasne – a plebejuszami – resztą ludności Rzymu – o równouprawnienie polityczne i cywilne. W 494 p.n.e. została ustanowiona funkcja trybuna ludowego, dla ochrony plebejuszy przed nadużyciami patrycjuszy i miała miejsce pierwszy bunt plebejuszy, zaś w 449 p.n.e. – drugi. W 366 p.n.e. wybrano pierwszego konsula plebejskiego. Za koniec konfliktu można uznać rok 287 p.n.e., w którym plebejusze uzyskali prawo stanowienia ustaw na swoich zgromadzeniach. Podbój Italii w okresie republiki Konflikt wewnętrzny między dwoma grupami obywateli nie był jedynym problemem rzymskiej republiki. W 486 p.n.e. rozpoczęła się trwająca około 50 lat wojna Rzymu z Ekwami i Wolskami. Był to początek wojen, podczas których Rzym opanował środkową Italię. W 390 p.n.e. Rzym przeżył najazd Galów, którzy złupili miasto. Obronił się tylko Kapitol. Po tym wypadku zdecydowano się zaopatrzyć miasto w nowe mury obronne, których budowę zaczęto w 378 p.n.e. – tzw. mury serwiańskie. Najazd Galów na Italię bardzo osłabił Etrusków, którzy po wielu latach wojen ulegli miastu znad Tybru. Podobny los spotkał inne ludy Italii. Zajęcie w 272 p.n.e. Tarentu, greckiego miasta na południu Italii, zakończyło podbój półwyspu. Tarentowi nie pomogła nawet interwencja Pyrrusa, króla Epiru. Podbite ludy musiały stać się sprzymierzeńcami Rzymu i wspierać go własnymi wojskami. Część zdobytych ziem zasiedlano kolonistami, resztę pozostawiono dotychczasowym właścicielom. By ułatwić sobie kontrolę nad półwyspem, Rzymianie budowę drogi. Pierwszą z nich była via Appia, której budowę rozpoczęto w 312 p.n.e. Wtedy też powstał pierwszy rzymski akwedukt. Wojny punickie W tym samym roku zaczął się nowy okres w dziejach Rzymu. Spór między rzymską republiką a Kartaginą, o wpływy na Sycylii przekształcił się w zbrojny konflikt. Pierwsza wojna punicka trwała 23 lata. Mimo ciężkich strat Rzymianie złamali morską potęgę Kartaginy, a sporna wyspa stała się pierwszą prowincją Rzymu. Pierwsze podboje pozaitalskie były odpowiedzią na napaści. Galowie znad Padu narazili się najazdami na Italię, a iliryjscy piraci atakowaniem rzymskich kupców. Po ich pobiciu Rzymianie musieli stawić czoła kartagińskiemu wodzowi Hannibalowi, który w 218 p.n.e. wkroczył do Italii zaczynając drugą wojnę punicką. Przez 14 lat wojska Hannibala przebywały w Italii i mimo kilku wielkich zwycięstw nie złamały Rzymu, który przeniósł wojnę na terytorium Kartaginy. W 202 p.n.e. pod Zamą Scypion Afrykański pobił Hannibala. Kartagina przegrała wojnę i musiała zrzec się większości swych ziem. Rzym stał się pierwszą potęgą świata śródziemnomorskiego. Swój mocarstwowy status potwierdził już w 197 p.n.e., masakrując pod Kynoskefalaj w Tesalii armię macedońską. Siedem lat później pod Magnezją w Azji Mniejszej rzymskie legiony pokonały wojska Seleucydów, pierwszej potęgi świata helleńskiego, udowadniając, że są najlepszą armią na świecie. Narodziny imperium i początki kryzysu Państwo rzymskie zaczęło się błyskawicznie rozrastać. W 146 p.n.e. ostatecznie podbite zostały Kartagina i Grecja. W 133 p.n.e. władca Pergamonu w Azji Mniejszej zapisał Rzymowi całe swoje królestwo jako spadek. W tym samym roku padło iberyjskie miasto Numancja, stawiające przez wiele lat opór legionom znad Tybru. W 121 p.n.e. Rzymianie opanowali południową Galię, dwadzieścia lat później Cylicję w Azji Mniejszej, a w 96 p.n.e. graniczącą z Egiptem - Cyrenajkę. Sukcesy te zwiększyły zamożność wyższych klas społecznych, które nabywały wielkie majątki ziemskie. Pracowali w nich niewolnicy. Ich praca zastępowała działalność drobnych posiadaczy ziemskich, którzy tworzyli trzon armii. Przebywając długo na wojnach w odległych krajach tracili swoje ziemie na rzecz wielkich posiadaczy ziemskich. Ubywało, więc średniozamożnych Rzymian, co wpływało na liczbę dostępnych rekrutów, ze względu na obowiązujący cenzus majątkowy przy naborze do armii. Rosnąca przepaść między biednymi i bogatymi wywołała ostry konflikt społeczny. By uzdrowić sytuację, Tyberiusz Grakchus, zaproponował w 133 p.n.e. reformę agrarną, która przewidywała rozdanie ubogim państwowej ziemi, którą zagarnęli bogaci. Pomysł spotkał się z silnym oporem. Grakchus został zamordowany. 10 lat później korzystne dla ubogich reformy próbował wprowadzić jego brat Gajusz Grakchus, ale podzielił los Tyberiusza. Pod koniec II wieku p.n.e. Mariusz przekształcił armię obywatelską, która coraz bardziej cierpiała na brak rekrutów, w armię zawodową, w której mogli służyć również najbiedniejsi. Tak zreformowana armia pobiła w 103 i 102 p.n.e. germańskie plemiona Teutonów i Cymbrów, które najechały Galię. Nikt się wtedy nie spodziewał, że reforma ta zabije republikę. Koniec republiki W 91 p.n.e. zbuntowali się italscy sprzymierzeńcy Rzymu. Po trzech latach walk bunt został stłumiony, ale kraj pogrążył się w wojnie domowej między dwoma rzymskimi wodzami Mariuszem i Sullą. Ich armie walczyły dla swoich wodzów, a nie dla republiki, jak armia obywatelska. Kresu wojnie nie położyła śmierć Mariusza w 86 p.n.e.. Pięć lat później zwycięski Sulla został dożywotnim dyktatorem. W 79 p.n.e. zrzekł się dyktatury i wkrótce potem zmarł. Kraj jednak pogrążony był w wojnach. W Hiszpanii wciąż walczyli przeciwnicy Sulli. Na wschodzie trwały wojny z Mitrydatesem, a w 73 p.n.e. w Italii wybuchło wielkie powstanie niewolników pod wodzą Spartakusa. Po wielkich sukcesach na wschodzie na pierwszą postać w republice wyrósł Pompejusz. Nie był jednak na tyle silny, by rządzić samemu. W 60 p.n.e. powstał pierwszy triumwirat. Pompejusz, Juliusz Cezar i Krassus podzielili się władzą w kraju, zachowując jednak całą fasadę republikańskiego ustroju. Triumwirat przetrwał do śmierci Krassusa pod Karrami w 53 roku p.n.e.. Cezar, który w latach 58-52 p.n.e. podbił Galię, i Pompejusz zostali sami. W 50 p.n.e. Cezar mimo senackiego zakazu wkroczył do kontrolowanej przez zwolenników Pompejusza Italii. Wojna między dwoma wielkimi wodzami objęła całe imperium. W 48 p.n.e. pod Farsalos w Grecji zwyciężył Cezar. Cała władza znalazła się w rękach jednego człowieka. 15 marca 44 roku p.n.e. przerażeni wizją powrotu monarchii spiskowcy, pod wodzą Marka Brutusa i Gajusza Kasjusza Longinusa zasztyletowali Cezara. Nie zdołali jednak przywrócić republiki, gdyż przeciwko nim stanęli dwaj najbliżsi współpracownicy Cezara – Marek Antoniusz i Marek Lepidus oraz jego dziedzic - Cezar Oktawian, którzy utworzyli drugi triumwirat. W 42 p.n.e. pod Filippi w Macedonii zabójcy zdobywcy Galii zostali pokonani. Wkrótce potem Lepidus został odsunięty z triumwiratu, a imperium zostało podzielone na dwie części – Oktawian rządził na zachodzie, a Antoniusz na wschodzie. Podział nie mógł jednak trwać wiecznie. We wrześniu 31 p.n.e. w bitwie morskiej pod Akcjum flota Oktawiana pokonała flotę Antoniusza i jego kochanki, egipskiej królowej Kleopatry. W następnym roku Oktawian przybył do Egiptu. Antoniusz i Kleopatra popełnili samobójstwo, a dziedzic Cezara przyłączył Egipt do imperium. Trzy lata później senat nadał mu tytuł „August” – boski. Tak narodziło się cesarstwo. Historia Rzymu Rzym powstał w 753 p.n.e. nad rzeką Tyber. Miejsce było zresztą szczęśliwie dobrane. Znajdowała się tu najwygodniejsza, przeprawa rzeczna, musiała więc prowadzić tędy droga wiodąca do nadbrzeżnych salin, miejsca pozyskiwania soli, niezbędnej dla górskich plemion sabelskich zajmujących się hodowlą bydła i owiec. Droga ta prowadziła zarazem w kierunku miast południowej Etrurii. Zakole Tybru tuż przy wyspie dawało wygodny port, do którego przybijać mogły fenickie i greckie statki z towarami różnego rodzaju. Innymi słowy było to wymarzone miejsce na ośrodek handlowy. Zamieszkiwali go Latynowie. Osada palatyńska połączyła się z drugą wioską, zamieszkałą przez Sabinów, skupioną na zboczach Kwirynału i Kapitolu. Oddzielające te dwie wspólnoty bagno zasypano i w ten sposób powstało Forum Romanum. Początki państwa rzymskiego Przez pierwsze 250 lat swego istnienia Rzym był monarchią. Za panowania rodu Tarkwiniuszy osiągnął pozycję jednej z najpotężniejszych monarchii na Półwyspie Apenińskim. W mieście krzyżowały się wówczas różnorakie wpływy kulturowe. Przodowała przede wszystkim kultura etruska, ale nie brakowało również wpływów greckich i fenickich. Mimo połączenia nie zaniknął odrębny język i kultura latyńska. Wręcz przeciwnie – stanowiły one o odrębności Rzymu w porównaniu z innymi ośrodkami miejskimi na terenie Italii. Upadek monarchii i początek republiki Po upadku monarchii Rzym stopniowo podupadał. Wyniszczały go spory wewnętrzne oraz wojny z Ekwami i Wolskami. Wewnętrzne spory złagodziło wprowadzenie w 449 p.n.e. Praw Dwunastu Tablic, pierwszej rzymskiej kodyfikacji prawa zwyczajowego. Kodyfikacja ta zuniformizowała społeczeństwo rzymskie. Od połowy V w., czyli od wprowadzenia Praw Dwunastu Tablic, Rzym przez długie lata był prymitywny pod względem kulturalnym, natomiast nastawionym na podboje zewnętrzne, społeczeństwem chłopskim. W pierwszym półwieczu po upadku monarchii doszło również do powstania podstawowych instytucji republikańskich, stanowiących o charakterze tego państwa na następne lata Władzę wykonawczą w miejsce monarchii przejęło dwóch konsulów wybieranych na okres jednego roku. Stosunkowo krótki okres sprawowania konsulatu skrajnie utrudniały przejęcie władzy przez jednostkę. Usankcjonowano również istnienie ciała doradczego przy konsulach, czyli senatu. W jego skład wchodzili naczelnicy najważniejszych rodów, które w społeczeństwie rzymskim odgrywały kluczową rolę. Podboje rzymskie Sukcesy w wojnach z Ekwami i Wolskami skłoniły Rzym do uderzenia na północ. Zdobyto Fideny – miasto, przy którym znajdowała się główna obok Rzymu przeprawa przez Tyber. Podbój ten stanowił jednak tylko wstęp do zwycięskiej wojny z Wejami. Podbój Wej dwukrotnie powiększył terytorium Rzymu, jednak o ile bardzo szybko podzielono ruchomy majątek Wejentynów, o tyle gorzej było z ziemią. Przełom nastąpił dopiero po zdobyciu Rzymu przez Galów w 386 roku p.n.e. Galowie opuścili zajęte terytorium w momencie, kiedy sojusznik Rzymu – Caere – wpłacił okup. Wkrótce potem tereny zajęte przez Rzym w czasie wojny z Wejentynami podzielono miedzy mężczyzn, co spowodowało, że Rzym na pewien czas stał się miastem, pozbawionym bezrolnych obywateli. Walki między patrycjuszami, a plebejuszami W tym samym czasie zaostrzyła się walka pomiędzy arystokracją patrycjuszowską, a obywatelami o znacznych majątkach, lecz pozbawionymi odpowiedniego pochodzenia, skupionymi w organizacji plebejskiej. Jej przywódcami byli wówczas trybuni ludowi – Gajusz Licyniusz Stolo i Lucjusz Sekstiusz Lateranus. W 367 roku p.n.e. doprowadzili oni do uchwalenia ustawy otwierającej plebejuszom drogę do konsulatu. Lucjusz Sekstiusz został w 366 roku p.n.e. pierwszym konsulem plebejskim. Prawo to umożliwiało plebejuszom ubieganie się o konsulat, ale od 342 p.n.e. zawężono je w taki sposób, że co roku jeden z konsulatów musiał być sprawowany przez plebejusza. Dopiero w 172 wybrano po raz pierwszy dwóch konsulów z rodzin plebejskich. Podboje w Italii W ciągu następnych kilkudziesięciu lat, rzymianie zajęli się podbijaniem Italii. Kolejne ludy i państwa były podbijane. Rzymianie konfiskowali znaczną część ziemi pokonanych przeciwników i tworzyli na tym terenie kolonie wojskowe. Jednocześnie zawierali sojusze wojskowe z pokonanymi wrogami, dla których jedyną szansą na odzyskanie majątku było współuczestniczenie w rzymskich podbojach i wzięcie udziału w kolejnych kolonizacjach. W ten sposób połączona armia, składająca się z Rzymian i ich sprzymierzeńców, rosła w siłę z roku na rok. Podbój łączył wszystkie grupy społeczne Wiecznego Miasta. Zwykli obywatele bogacili się i zyskiwali ziemię. Arystokracja zdobywała sławę, która stanowiła o pozycji społecznej i prestiżu otaczającym jednostkę. Rzymianie panami Półwyspu Apenińskiego Pełne panowanie Rzymu nad Półwyspem Apenińskim zagwarantowało zwycięstwo nad Samnitami w szeregu ciężkich wojen, toczonych w drugiej połowie IV i na początku III w. Kulminacyjnym momentem tej walki było zwycięstwo pod Sentinum w 295 roku p.n.e. nad połączoną armią Galów i Samnitów. Po ich pokonaniu na drodze Rzymian pozostał już tylko Tarent. W obronie tego miasta w 280 roku p.n.e. stanął Pyrrus – król Epiru.. Pokonał on Rzymian w bitwach, pod Herakleją i Ausculum, ponosząc jednak przy tym ogromne straty. Nie rozstrzygając wojny przeniósł działania zbrojne na Sycylię, występując przeciwko Kartaginie. Po powrocie do Italii poniósł w 275 p.n.e. klęskę w starciu z Rzymianami pod Benewentem i pozostawił Tarent samemu sobie. Miasto skapitulowało w 272 roku p.n.e. Po pokonaniu Tarentu, zhołdowaniu Apulii i Messapii w 266 roku p.n.e. oraz zdobyciu ostatniego wolnego miasta etruskiego – Volsinii w 264 roku p.n.e., Rzym panował nad całą Italią aż do północnego łuku Apeninów, za którym zaczynały się terytoria galijskie. W zachodniej części basenu Morza Śródziemnego istniały tylko dwie potęgi: Rzym i Kartagina. Wojny z Kartaginą Rzym pozytywnie ustosunkował się do prośby o wsparcie nadesłaną przez grupę kampańskich najemników Mamertynów, którzy zajęli Messanę. Kiedy Rzymianie pod wodzą Appiusza Klaudiusza Kaudeksa dotarli do Messany napotkali na oblegające ją połączone siły Kartagińczyków i Syrakuzańczyków. Ci ostatni szybko zawarli sojusz z Rzymem. Kartagina zdecydowała się na wojnę. Rozpoczęła się I wojna punicka. Pierwsza wojna punicka zakończyła się zajęciem Sycylii przez Rzym, a wkrótce po jej zakończeniu opanowaniem dawnych terenów kartagińskich na Sardynii i Korsyce. Druga stanowiła największą w dziejach miasta próbę militarną. W starciach z genialnym wodzem kartagińskim – Hannibalem – poległa ogromna część wojsk rzymskich. Pomimo to także to , że również to starcie zakończył on zwycięsko. Trzecia z wojen punickich była już tylko dobiciem niegdyś wspaniałego miasta, które w 146 p.n.e. zostało zburzone, a ziemię na której stało posypano solą, by nic nigdy już na niej nie wyrosło. W czasie II wojny punickiej Rzym interweniował w Hiszpanii i jednocześnie zaangażował się w kolejny konflikt -- z państwem macedońskim, ten zaś pociągnął za sobą starcie z państwem seleukidzkim. Kiedy w połowie II w. p.n.e. dym bitewny opadł, cały basen Morza Śródziemnego znalazł się pod panowaniem Rzymu. Armia rzymska i jej problemy Wkrótce potem dłuższy okres względnego spokoju wewnętrznego w Wiecznym Mieście dobiegł końca. Pierwsze niepokoje zaczęły się już w latach 50. II wieku p.n.e. Związane były z poborem do armii, która toczyła krwawe walki w Hiszpanii. Armia Rzymu była armią obywatelską, każdy mężczyzna zdolny do noszenia broni miał obowiązek w niej służyć. W II wieku p.n.e. legiony rzymskie stacjonowały w znacznej odległości od swojej stolicy i żołnierze przez wiele lat nie mogli wrócić do domu. Kiedy udało się żołnierzowi uzyskać zwolnienie z armii, nie otrzymywał żadnej odprawy. Dysponował tylko oszczędnościami z łupów. W tym samym czasie arystokracja bogaciła się coraz bardziej. Wodzowie mieli ogromny udział w łupach, kupcy rzymscy niemal zmonopolizowali handel w basenie Morza Śródziemnego. Przeciwko temu wystąpił Tyberiusz Semproniusz Grakchus, trybun ludowy. Przedstawił on propozycję ustawy, na mocy, której wykorzystać miano ziemie nabyte przez państwo rzymskie w okresie ekspansji na terenie Italii oraz majątki odebrane po II wojnie punickiej przedstawicielom społeczności italskich, którzy poparli Hannibala. Ziemia państwowa była jednak zajmowana przez wielkich właścicieli ziemskich. Tyberiuszowi nie udało się przeprowadzić żadnych reform w tym zakresie. Po śmierci Tyberiusza jego dzieło próbował kontynuować Gajusz. Jednak pomimo przejściowych sukcesów także i te próby zakończyły się niepowodzeniem, a on sam został zamordowany. Problem uposażenia weteranów kończących służbę w armii rzymskiej stał się nieustającym zarzewiem konfliktu i w ostatecznym rozrachunku był jedną z najważniejszych przyczyn upadku Republiki. Żołnierze, nie dysponując żadnymi gwarancjami ze strony państwa, mogli pokładać nadzieję na spokojną starość jedynie w działalności swoich wodzów. To uzależnienie ułatwiało wykorzystywanie państwowej armii do celów prywatnych. Rozpoczął się okres wojen domowych. Wojny domowe w Rzymie Wielcy protagoniści tych czasów - Mariusz, Sulla, Cezar, Pompejusz, Krassus, Oktawian, Lepidus, Antoniusz - dążyli do zyskania osobistej sławy oraz walczyli o osobiste bezpieczeństwo. Przegrani w wojnie domowej nie mieli prawa dalej istnieć. Z pierwszego starcia w latach 80. I w. p.n.e., pomiędzy Mariuszem i Sullą, zwycięsko wyszedł Sulla, który przeprowadził szeroko zakrojoną reformę ustroju. Po krótkich samodzielnych rządach złożył władzę i wycofał się z życia publicznego. Wkrótce potem zmarł naturalną śmiercią. Druga z wojen domowych toczyła się pomiędzy Pompejuszem a Cezarem. Pompejusz poniósł klęskę pod Farsalos w 48 roku p.n.e. i wydawało się, że Cezar stanie się jedynowładcą. W idy marcowe 15 marca 44 roku p.n.e. Cezar został zamordowany. Mordercy chcieli przywrócić dawne zasady rządzące republiką, ale przeliczyli się. Cezar zyskał ogromną popularność i jego reformy miały poparcie społeczne. Mordercy musieli schronić się na Kapitol, by uniknąć samosądu. Władzę w mieście przejęli cezarianie. Pomiędzy nimi właśnie doszło do ostatecznej rozgrywki, w wyniku, której republika upadła i powstał nowy ustrój zwany pryncypatem. Pruncypat Wprowadził w życie Oktawian August. Ppo zwycięstwie nad flotą Antoniusza i Kleopatry pod Akcjum w 31 roku p.n.e., „odnowił republikę” wprowadzając system rządów oparty na naczelnym zwierzchnictwie nad armią, władzy trybuńskiej oraz urzędzie najwyższego kapłana, które sprawował cesarz. Ograniczył liczbę senatorów do 600, wprowadził rozdzielenie dwóch stanów: ekwickiego i senatorskiego. Ekwici stali się podstawą administracji cesarskiej, obejmując stanowiska zakazane dla senatorów. Prowincje rzymskie zostały podzielone na senatorskie – z ograniczoną obsadą wojskową lub nawet w ogóle bez niej i cesarskie – z pełną obsadą wojskową zależną od sytuacji międzynarodowej. Pojawił się również już wówczas kult cesarski, silny zwłaszcza w prowincjach, początkowo związany z kultem bogini Romy. August zapewnił swoim żołnierzom odprawę po zakończeniu służby. Żołnierze niebędący przed wstąpieniem do armii obywatelami rzymskimi, otrzymali w nagrodę również pełne prawa obywatelskie. Zakreślone zostały także granice imperium rzymskiego, które później uległy niewielkim tylko modyfikacjom. Po klęsce Warusa w Lesie Teutoburskim w Germanii, granice Cesarstwa oparły się o rzeki: Eufrat, Ren i Dunaj. Jedynymi, którzy powiększyli jeszcze jego zasięg byli: Klaudiusz - zajął Brytanię i Trajan - Dację, Mezopotamię. Rzym cesarzy Największy rozkwit cesarskiego Rzymu przypadał na czasy tzw. dynastii Antonimów. Stabilności politycznej towarzyszył rozwój gospodarczy. Stopniowo poszerzał się zasięg języka łacińskiego. Powszechne było również rzymskie prawo i szkolnictwo W 212 roku n.e. proces ten był już tak zaawansowany, że cesarz Karakalla nadał obywatelstwo rzymskie wszystkim mieszkańcom imperium. W III w. nastąpił ostry kryzys, nasilony w latach 235-270. Imperium wyniszczały ciągłe wojny domowe, którym towarzyszyły najazdy barbarzyńców. Zwalczające się armie siały spustoszenie wśród cywilów i wyludnienie dotknęło całe regiony. Postępująca inflacja i spadek wartości monety niszczyły gospodarkę. W życiu religijnym pojawił się nowy czynnik, chrześcijaństwo, które w tym okresie znajdowało się w opozycji do władzy cesarskiej. Odnowicielem cesarstwa stał się Dioklecjan, który przeprowadził daleko idące reformy w armii i życiu politycznym cesarstwa. Podzielił on całe imperium na dwie części: Wschodnią i Zachodnią, tworząc w ten sposób podwaliny pod ostateczny podział cesarstwa. Wzmocnił też obronę granic poprzez rozbudowę systemu fortyfikacji i stworzył armię taktyczną, której zadaniem było wzmocnienie sił nadgranicznych w najbardziej zagrożonych rejonach kraju. Dioklecjan wprowadził również ceny maksymalne na wiele produktów, próbując ograniczyć w ten sposób inflację. Konstantyn Wielki, następca Dioklecjana, doprowadził do przemiany religijnej silnie faworyzując zwalczane dotąd chrześcijaństwo. Kontynuował też reformy Dioklecjana w sferze wojskowej. Nieśmiertelność zyskał dzięki założeniunowej stolicy cesarskiej: Konstantynopola. Jeden z następców Konstantyna, Julian, próbował odwrócić tok dziejów i odnowić religię pogańską. Jednak panował za krótko, by zapoczątkowane przez niego reformy mogły odnieść skutek. Zginął w wojnie przeciw Persji. Ostatnim z wielkich władców imperium był Teodozjusz Wielki, który poprawił stosunki cesarstwa z Gotami, zdusił opozycję ariańską, zakazał kultów pogańskich, a tuż przed śmiercią doprowadził do usankcjonowania podziału cesarstwa na część wschodnią i zachodnią. Następną zakończoną sukcesem próbę zjednoczenia państwa rzymskiego przeprowadził dopiero Justynian w pierwszej połowie VI w., lecz po jego śmierci koncepcja upadła. Romulus i Remus Rzymianie, którzy stworzyli pierwszą cywilizację, obejmującą cały świat zachodni, byli świadomymi swoich dokonań. W czasach, gdy imperium rzymskie zaczynało chylić się ku upadkowi, jego mieszkańcy, spoglądając wstecz, nadal czuli się takimi samymi Rzymianami jak ci, którzy je stworzyli. I byli nimi, choćby tylko przez fakt, że w to wierzyli i wiara ta była najważniejsza. Poza wszelkimi osiągnięciami kultury materialnej, sednem rzymskich dokonań była, bowiem idea, idea Rzymu, wartości, które wcielała i narzucała, wszystko to, co zawarte było w pojęciu „romanista” Idei tej przypisywano odległe pochodzenie. Rzymianie twierdzili, że ich rodzinne miasto w 753 roku p.n.e. założył Romulus. Nie musimy im wierzyć, ale legenda o wilczycy, która wykarmiła Romulusa i jego brata bliźniaka Remusa warta jest chwili zastanowienia. Na tym przykładzie widzimy, jak wielką rolę we wczesnej tradycji rzymskiej odgrywała spuścizna Etrusków, ludu panującego przed Rzymianami w Italii, którzy szczególna czcią otaczał wilki. Jezus i chrześcijaństwo Chrześcijaństwo jest religią monoteistyczną, zakładającą wiarę w jednego Boga. Większość wyznań podziela jednak dogmat trynitarny i głosi, że Bóg istnieje w trzech osobach Trójcy Świętej - jako Bóg Ojciec, Syn Boży i Duch Święty. Chrześcijanie wielu wyznań (zwłaszcza katolicy i prawosławni) czczą także Maryję - matkę Jezusa jako „Matkę Bożą”, świętych i aniołów. Żydowskie korzenie chrześcijaństwa Chrześcijaństwo wywodzi się z judaizmu i fakt ten miał zasadnicze znaczenie. Judaizm przez długi czas kształtował chrześcijaństwo. Z tego środowiska wywodzili się pierwsi wyznawcy Chrystusa. Był on także źródłem podstawowych idei chrześcijańskich – za pośrednictwem chrześcijaństwa mity i idee judaizmu nabrały charakteru uniwersalnego. Ich sedno stanowił pogląd głoszący, że dzieje mają wewnętrzny sens, a ich bieg kształtują zrządzenia opatrzności, w których Bóg objawia swoją wolę narodowi wybranemu. W przymierzu, jakie Bóg zawarł ze swym ludem można odnaleźć wytyczne właściwego działania, które polega na poddaniu się Jego Prawu. Złamanie tego Prawa pociągało za sobą karę, której doświadczał cały naród wybrany. Ten dramat był natchnieniem dla żydowskiego piśmiennictwa historycznego, w którym żyjący w Cesarstwie Żydzi odnaleźli model nadający sens ich życiu. Architektura rzymska Rzymianie stworzyli nowe podstawy urbanistyki jako dziedziny sztuki. Wynalezienie betonu i konstrukcji sklepień kopułowych zrewolucjonizowało formy architektoniczne. O raz pierwszy we wnętrzach budynków dostrzeżono coś więcej, niż tylko szereg pomieszczeń, wymagających dekoracji. Wśród najwspanialszych dzieł architektury rzymskiej znalazły się między innymi: Panteon, Forum Romanum i łuki tryumfalne, które nie tylko stanowiły o świetności Rzymu, ale jednocześnie prezentowały potencjał architektoniczny, drzemiący w starożytnych inżynieracharchitektach. Panteon Mianem Panteonu starożytni rzymianie określali poświęconą wszystkim bogom, okrągłą świątynię, wybudowaną na Polu Marsowym w 125 roku n.e. przez Hadriana, na miejscu starszej świątyni ufundowanej w 27 roku p.n.e. przez Agryppę, która uległa zniszczeniu w pożarze w 80 roku. Ze starej świątyni zachował się tylko portyk. Panteon Agryppy miał kształt prostokątny, Hadrian natomiast zbudował świątynie na planie koła. Składała się ona z trzech części: kolumnowego portyku, prostokątnego przedsionka i okrągłej celli z kopułą. W V wieku świątynia uległa uszkodzeniu, podczas najazdu barbarzyńców. W roku 609 cesarz Fokas podarował Panteon papieżowi Bonifacemu IV, który przemianował starożytną świątynię na kościół pw. Santa Maria ad Martyres. W XIV wieku Panteon zmieniono status Panteonu i stał się on fortecą obronną. Odnowiony i przywrócony do dawnej świetności stał się dopiero w okresie renesansu. Pracami kierował wówczas Rafael. W Panteonie pochowani są miedzy innymi: Rafael Santi oraz królowie włoscy Wiktor Emanuel II i Humbert I. Panteon stanowi rotunda o średnicy 43,3 metra. Jej wysokość jest dokładnie taka sama jak średnica, a jej proporcje są idealne. Przed wejściem do świątyni znajduje się portyk z kolumnami, ułożonymi w porządku korynckim. Jest ich 16, z czego 8 ustawionych w pierwszym rzędzie. Portyk zwieńczony jest tympanonem, pod którym widniej inskrypcja. Wysokość portyku wraz z tympanonem wynosi 25 metrów. Kopuła Panteonu odlana jest z betonu i posiada centralnie rozmieszczony otwór o średnicy 9 metrów, który jest jedynym źródłem światłą. W środku panteonu znajdują się rzeźby z brązu, kopuła ozdobiona jest kasetonami, a w ścianach znajdują się nisze. Do czasu zbudowania Panteonu największą budową kopułową na świecie był Skarbiec Atreusza w Grecji. Forum Romanum Forum Romanum było politycznym i ekonomicznym centrum Rzymu w czasie republiki, a w okresie cesarstwa jego rolę ograniczono do centrum życia religijnego. Od VI w. p.n.e. Forum Romanum pełniło rolę placu miejskiego, początkowo o znaczeniu głównie handlowym, z czasem stając się miejscem o ważnym znaczeniu kulturowym i politycznym. Ważność tego miejsca jest podkreślona przez istnienie wielu ważnych budowli związanych z polityką, religią i sądownictwem. Regia była początkowo siedzibą królów, Curia miejscem spotkań senatu, w Comitum i Rostra miał miejsce publiczne spotkania. Do najważniejszych świątyń na terenie Forum należy zaliczyć świątynię Kastora i Polluxa, świątynię Saturna i świątynię Westy. Z działalnością handlową i sądowniczą związane są budynki bazylik między innymi Bazylika Aemelia i Bazylika Julia. Najważniejsze budynki i budowle na Forum Romanum to: Cloaca Maxima - kolektor odprowadzający nadmiar wody; Comitium miejsce zgromadzeń ludowych; Curia - budynek senatu, wzniesiony za czasów Tullisa Hostiliusa; Regia - siedziba królów, zgodnie z legendą wzniesiona za czasów drugiego króla Rzymu Nnuma Pompilisza; świątynie Westy, Janusa, Kastora i Polluxa. Między IV w. p.n.e. a IV w. n.e. zbudowano na Forum Romanum świątynie: Concordii, Augusta, Cezara, Dioskurów, Wespazjana, Faustyny i Antonina, Romulusa, bazyliki Porcia, Aemilia, Sempronia, Opimia, Julia, Maksencjusza, łuki triumfalne Tyberiusza, Tytusa, Septymiusza Sewera. Forum Romanum zostało opuszczone pod koniec czwartego wieku. W okresie średniowiecza kilka dawnych świątyń przekształcono w kościoły. Następnie na Forum Romanum mieścił się targ bydła. Niestety marmury ze starożytnych budowli wykorzystywano jako materiał budowlany lub przerabiano na wapno. Dopiero w XIX wieku doceniono to miejsce prowadząc wykopaliska i zabezpieczając resztki dawnego Forum Romanum. Łuki Tryumfalne Były budowami w kształcie monumentalnej, wolnostojącej bramy, stawianej dla upamiętnienia ważnej osoby lub uczczenia ważnego wydarzenia politycznego. Pierwsze łuki tryumfalne powstawały w starożytnym Rzymie, bowiem Rzymianie przejęli ten zwyczaj od Etrusków. Później podobne budowle wznoszone były także w innych krajach. Zazwyczaj łuki miały charakter budowli trwałych i wiele z ich przetrwało po dzień dzisiejszy, jednakże zdarzało się, że budowano także prowizoryczne konstrukcje dla uczczenia jakiegoś wydarzenia. Pierwsze bramy stawiano na podwyższeniu z bloków o graniastym kształcie, a potem nad nim formowano otwór przejazdowy. Łuki wykonywano z kamienia ciosanego w kształcie arkadowym jako jedno-, dwu- lub trójprzęsłowe konstrukcje. Filary zdobione były półkolumnami lub tez wtopionymi w filar kolumnami, stawianymi na piedestałach, które miały za zadanie, podkreślać wielkość budowli. Wyraźnie zaakcentowane łuki przejazdów opierano na ozdobnych impostach. Belkowanie wieńczyła attyka. Wolne pola wypełniano reliefami, napisami mówiącymi o przyczynach powstania tego łuku. Na szczycie umieszczano kwadrygę z posągiem osoby, na cześć, której wzniesiono ten łuk. Do najsłynniejszych łuków tryumfalnych należy Łuk Tytusa, zbudowany między 81-96 rokiem przy Via Sacra, dla uczczenia zwycięstwa Wespazjana i Tytusa w wojnie z żydami i zdobycia Jerozolimy. Łuk ma wysokość 15,4 metra, jego szerokość wynosi 8,3 metra, a głębokość 3,35 metra. Posiada tylko jedną bramę przejazdową. Zbudowany jest z białego marmuru. Na attyce łuku umieszczona jest inskrypcja, poświęcona Tytusowi i Wespazjanowi. Reliefy wewnętrzne ukazują triumf Tytusa i zdobyte łupy, umieszczone po stronie wschodniej architrawu pokazują procesję podczas triumfu. Na ścianie północnej – są gloryfikacją jego dokonań. Strona wschodnia to relief jednoplanowy, pozostałe wykorzystują ujęcie wieloplanowe. Łuk Tytusa obrazuje ewolucję rzeźby rzymskiej w I wieku. Łuk był zwieńczony posągiem Cesarza. Społeczeństwo Rzymianie – społeczeństwo rzymskie W Rzymie, podobnie jak w całym świecie starożytnym istniał wyraźny podział na bogatych i biednych obywateli. W stolicy imperium była to prawdziwa przepaść, której nawet nie starano się w jakikolwiek sposób ukrywać. Różnice majątkowe, a status społeczny Różnice zamożności wyrażały się przede wszystkim w kontraście, między wystawnością rezydencji nuworyszów, których fortuny wyrosły dzięki rozwojowi imperium, a nędzą domów czynszowych, w których mieszkał rzymski proletariat. Rzymianie bez oporów akceptowali te różnice jako naturalny stan rzeczy. Zresztą bardzo niewiele cywilizacji starożytnych kiedykolwiek uważała taki stan rzeczy jako problematyczny, raczej akceptowała go bez zastrzeżeń. Jednak nie wiele z nich akcentowało taki podział majątkowy w sposób tak wyraźny jak cywilizacja rzymska. Podstawy społeczne Terminem „plebs”, w różnym czasie określano odmienne grupy społeczne. Podboje i nadawanie praw wyborczych nowym grupom ludności poszerzało liczbę pełnoprawnych obywateli.Typowy obywatel Rzymu z reguły mieszkał na wsi. Społeczeństwo rzymskie miało zawsze charakter wiejsko-rolniczy. Stosunek społeczeństwa rzymskiego do ziemi, z której żyło, wyrażał się w różnych formach, zawsze jednak stanowiła ona podstawę bytu społecznego. Tę prawdę o wczesnej historii Rzymu przesłania obraz jego wspaniałości w okresie Cesarstwa – wizja wielkiego pasożytniczego miasta. Podział społeczny w starożytnym Rzymie Społeczeństwo rzymskie dzieliło się na dwie grupy. Jedną z nich stanowili pełnoprawni obywatele, do których należały najznakomitsze i najbogatsze rody, określane jako patrycjusze, od łacińskiego określenia „patres” – ojciec. Patrycjusze byli uprzywilejowaną warstwą społeczną w republikańskim Rzymie. Posiadali pełne prawa polityczne i – do pewnego momentu – wyłączność na obejmowanie urzędów.Drugą grupę stanowili tak zwani obywatele niepełnoprawni, czyli plebejusze. Była to zdecydowana większość całego społeczeństwa rzymskiego. Plebejusze stanowili warstwę społeczną, wywodząca się od ludów pobliskich z podbitych terenów lub osiedlających się w Rzymie. Plebejusze byli wolni, lecz – do pewnego momentu – nie mieli praw obywatelskich.Najstarsi patrycjusze tworzyli senat. Był to organ doradczy, który pomagał w podjęciu najważniejszych decyzji, dotyczących państwa i społeczeństwa. Cechą charakterystyczną społeczeństwa rzymskiego w tym okresie była bezwzględna władza ojca. Ojciec decydował o życiu i śmierci członków swojej rodziny Niewolnictwo – podporą społeczeństwa Społeczeństwo rzymskie, tak jak wszystkie społeczeństwa starożytne, opierało się na niewolnictwie. Niewolnikiem można było zostać przez urodzenie, jako jeniec lub zdobycz wojenna, w momencie, kiedy zostało się złapanym przez handlarzy niewolników lub sprzedanym przez własną rodzinę albo też w przypadku, kiedy nie można było spłacić zaciągniętych długów. Położenie niewolników było różne. Zależało od tego, czy niewolnik został wyznaczony do pracy na wsi, czy w mieście. Warunki życia na wsi były prymitywne, a właściciele wielkich majątków, którzy potrzebowali wielu rąk do pracy, narzucali bezlitosną dyscyplinę i nie dbali o swoich niewolników. Wśród niewolników wielu było ludzi wykształconych. Przeważnie byli to Grecy, którzy zatrudnieni byli jako opiekunowie i wychowawcy synów swoich panów, lektorzy czy sekretarze. Zdarzał się również, że powierzano im bardziej odpowiedzialne stanowiska. I tak, na przykład prowadzili biblioteki lub też przepisywali książki. Lżejszą pracę mieli także niewolnicy i niewolnice przydzieleni do osobistych usług pana lub pani domu. Istnieli również niewolnicy publiczni, którzy należeli do wszystkich, do państwa, lub do poszczególnych miast, albo świątyń. Pełnili oni funkcje woźnych miejskich, robotników-konserwatorów, prowadzili sklepy lub niewielkie zakłady rzemieślnicze. Dochody, które wypracowywali w ten sposób, płynęły do skarbu miasta, będącego właścicielem tych niewolników. Niewolnik, zależny całkowicie od pana, mógł zostać ukarany z największą surowością. W przypadkach najcięższych przewinień skazywano go na karę śmierci przez ukrzyżowanie. Czasem właściciel przekazywał winowajcę urzędnikowi zajmującemu się organizacją igrzysk i wtedy nieszczęśnika rzucano na arenie cyrkowej dzikim zwierzętom na pożarcie. Właściciele jednak starali się unikać straty niewolników, za których zapłacili wysoką cenę i woleli niepoprawnych odsyłać do ciężkiej pracy na wsi. Niewolnicy sprawujący się dobrze bywali przez panów wyzwalani, albo otrzymywali zgodę na wykupienie się, płacąc tyle, ile właściciel wydał przy ich kupnie. Często wyzwalał ich testament po śmierci pana. Wyzwoleniec pozostawał związany z familią jako człowiek zaufany, sekretarz, zarządca itp. Wyzwoleńcy cesarscy zostawali nawet wysokimi urzędnikami państwowymi. Wyzysk i okrutne traktowanie niewolników doprowadziły u schyłku republiki do fali powstań niewolników. Największym i najgroźniejszym było powstanie Spartakusa (73 – 71 roku p.n.e.). Życie codzienne w starożytnym Rzymie Rodzina Rodzina już w początkach istnienia państwa rzymskiego posiadała bardzo silną pozycję społeczną. Rzymska familia miała charakter patriarchalny, to znaczy, że władzę w niej miał wyłącznie ojciec. W skład familii wchodzili: ojciec, matka, córki niezamężne oraz te, które zawarły małżeństwo, lecz nadal mieszkały w domu ojca, synowie nieżonaci i żonaci wraz z żonami i dziećmi oraz niewolnicy. Władza ojca rozciągała się na wszystkich członków rodziny, w najdawniejszych czasach miał on wobec dzieci prawo życia i śmierci ( mógł np. nie przyjąć do rodziny nowo narodzonego dziecka, jeśli uznał je za nieprawowite). Co ciekawe, syn – nawet dorosły i żonaty - nie miał prawa posiadać własnego majątku; dopiero na zasadzie testamentu mógł przejąć po ojcu jego spuściznę. Wobec niewolników ojciec rodziny miał władze nieograniczoną – mógł zabić go, sprzedać, odstąpić a także wyzwolić.W Rzymie były znane dwa rodzaje małżeństwa: conventio in manum, kiedy to kobieta przechodziła spod władzy ojca pod władzę męża i zostawała przyjmowana przez jego rodzinę oraz sine conventione in manum – kobieta nie przechodziła pod władze męża, jako mężatka nadal była zależna od swojego ojca, nie traciła związku z własną rodziną, zatrzymywała prawo dziedziczenia. Małżeństwa można było zawierać bardzo wcześnie – dolna granica wieku potrzebna do wstąpienia w ten związek wynosiła u dziewcząt 12 a u chłopców 14 lat ( w praktyce, zwłaszcza jeśli chodzi o mężczyzn, ta granica była znacznie wyższa). Zaślubiny poprzedzały zaręczyny, podczas których narzeczony wręczał swojej przyszłej żonie monetę lub żelazny pierścień. Sam ceremoniał zawarcia małżeństwa był zwykle taki sam. W obecności świadków narzeczeni podawali sobie ręce i wyrażali zgodę na zawarcie małżeństwa, następnie proszono bogów o błogosławieństwo. Wraz z pojawieniem się pierwszej gwiazdy narzeczona opuszczała ucztę weselną i udawał się do nowego domu. Czekający na progu małżonek ofiarowywał jej wodę i ogień, wtedy to panna młoda wypowiadała słowa Ubi tu Gaius, ibi ego Gaia ( gdzie Ty Gajus, tam ja Gaja). Narodziny dziecka były najważniejszym wydarzeniem w życiu rodziny. Zaraz po urodzeniu kąpano noworodka i składana go u stóp ojca. Jeśli ojciec podniósł je, uznane było one za prawowite. W dziesiątym dniu życia dziecko otrzymywało imię. Nazwisko obywatela rzymskiego początkowo było dwuczłonowe, w okresie rzeczypospolitej i później składało się z trzech części: imienia, nazwiska rodowego i przydomka. Liczba imion rzymskich była niewielka (kilkanaście), dlatego nie wahano się zastępować ich skrótami np. Marcus –M., Quintus – Qu. Rozrywka Rzymian Bogaci Rzymianie swój wolny czas spędzali na ucztach, które traktowane były jako pewnego rodzaju sport. Dużą popularnością cieszyły się koła literackie oraz publiczne odczyty. Niebywałą rozrywką były także urządzane co jakiś czas igrzyska oraz igrzyska cyrkowe, gdzie uciechy dostarczały między innymi wyścigi rydwanów. Mnóstwo czasu spędzano w termach, gdzie ze względu na urządzenie i charakter kwitło życie towarzyskie całego miasta. Przy wejściu do term urzędował capsarius, u którego pozostawiano na przechowanie pieniądze i kosztowności, po czym przechodziło się do szatni. Wszystkie termy składały się zasadniczo z trzech części: sali widnej, o kopulastym sklepieniu, gdzie znajdowały się baseny z zimna wodą; małej sali ogrzewanej oraz sali, w której odbywały się ciepłe kąpiele. Oprócz „zwykłych” kąpieli można było udać się do parni i zażyć kąpieli parowych. Tuż obok parni znajdowały się pomieszczenia, gdzie nacierano ciała olejkami. W termach były także stadiony i boiska oraz specjalne portyki, gdzie odpoczywano po ćwiczeniach fizycznych i kąpielach, zabawiając się dyskusjami, słuchając recytacji poetów i mówców. Były również biblioteki oraz bufety, z których korzystała jednakże raczej ludność zamożniejsza. Z term mogli korzystać wszyscy mieszkańcy miasta, nawet ci najbiedniejsi, gdyż opłaty za wejście były naprawdę niskie lub nie było ich wcale. Wstęp do łaźni miały również kobiety, jednakże po licznych skandalach wydano ustawę, nakazującą im korzystanie z term w innych godzinach niż mężczyźni.
