Rozwój mowy

Temat: Rozwój mowy. Metody diagnozowania
Opracowała:
mgr Agnieszka Starosta
SOSW nr 4
Łódź 2011
Agnieszka Starosta - Rozwój mowy. Metody diagnozowania [Wpisz tekst]
Strona 1
1. Rozwój mowy
Mowa to specyficzny tylko dla człowieka sposób przekazywania informacji. Jest ona
potrzebna do bezproblemowego porozumiewania się. Małe dzieci wyrażają swoje potrzeby,
upodobania czy pragnienia poprzez okrzyki, płacz, śmiech. Najbliższe otoczenie maluszka
rozumie, co one oznaczają. Urozmaicone słownictwo, poprawność dźwiękowa i gramatyczna,
swobodne wyrażanie swoich myśli to sprawności i umiejętności niezwykle ważne dla dziecka,
młodego człowieka czy dorosłego.
Znamy przysłowie „Czego Jaś się nie nauczy tego Jan nie będzie umiał", dlatego
kształtowanie i rozwijanie prawidłowej mowy dziecka powinno mieć swój początek już w
okresie życia prenatalnego (powstaje wówczas cały mechanizm umożliwiający uczenie się
dźwięków mowy: mózg, narządy artykulacyjne, narząd słuchu). Jednakże uwarunkowania
genetyczne nie wystarczą, aby dziecko nauczyło się komunikowania słownego z otoczeniem.
Potrzebny jest do tego odpowiedni wpływ środowiska rodzinnego i najbliższego otoczenia.
Dziecko, które jest częścią swojej rodziny jest też częścią społeczeństwa., musi więc umieć
się z tym społeczeństwem porozumieć. Mowa nie jest umiejętnością wrodzoną , dziecko
przyswaja sobie ją od najbliższego otoczenia , a przede wszystkim od matki, drogą
naśladownictwa. Wielokrotnie powtarzane przez nią nazwy przedmiotów, znajdujących się w
otoczeniu dziecka, zostawiają słuchowe ślady w jego mózgu. Rozwój mowy postępuje
równolegle z rozwojem motoryki narządów artykulacyjnych. Mowa wytwarza się dzięki
skoordynowanej aktywności muskulatury języka, warg, gardła itp. Do rozwoju i koordynacji
poszczególnych części aparatu artykulacyjnego potrzebny jest czas i aktywne ćwiczenia.
Dziecko ćwiczy narządy artykulacyjne poprzez czynności ssania, połykania , żucia. W ten
sposób język przygotowuje się do wymowy głosek. Najtrudniejsze głoski sz, ż, cz, dż oraz r
wymagają dodatkowych ruchów precyzyjnych, np. uniesienie języka, ruchy wibracyjne.
Prawidłowa artykulacja głosek warunkuje rozwój mowy dziecka. Opanowanie
systemu językowego jest procesem trudnym i długotrwałym. Człowiek przez całe życie
doskonali tę sztukę. Podstawy posługiwania się językiem każdy człowiek zdobywa w okresie
dzieciństwa. W tym czasie dziecko odkrywa relację zachodzącą pomiędzy słowem a jego
znaczeniem. W procesie tym ważną rolę odgrywają osoby dorosłe. Dziecko nie rodzi się ze
znajomością określonego języka , ale z możliwością nauczenia się go. Rozwój ten możliwy
jest tylko wtedy jeżeli spełnione są niezbędne do tego warunki - prawidłowa budowa
anatomiczno- fizjologiczna oraz dostateczna stymulacja. Wzory zachowań językowych
dziecko przyswaja sobie przez naśladowanie. Podstawową zasadą stymulacji mowy małego
dziecka jest mówienie o rzeczach ,które dziecko aktualnie widzi , czuje lub o zjawiskach , w
których aktualnie uczestniczy . Takie sytuacje najkorzystniej wpływają na kształtowanie się
mowy dziecka. Dzięki temu bogaci ono zarówno bierną jak i czynną stronę języka , która
umożliwia mu zarówno rozumienie wypowiedzi kierowanych do niego oraz możliwość
samodzielnego werbalizowania myśli .
Agnieszka Starosta - Rozwój mowy. Metody diagnozowania [Wpisz tekst]
Strona 2
Wyróżniamy cztery okresy kształtowania się mowy:
 okres melodii (0-1 rok życia)
 okres wyrazu (1-2 rok życia)
 okres zdania (2-3 rok życia)
 okres swoistej mowy dziecięcej (3-7 rok życia).
Okres melodii
Początkowo dziecko komunikuje się z otoczeniem za pomocą krzyku. W ten sposób maluszek
sygnalizuje swoje potrzeby (że jest głodny, ma mokro itp.). Chociaż płacz dziecka jest
odruchem bezwarunkowym, to należy go uznać za początek mowy. W 2 - 3 miesiącu życia
pojawia się głużenie (piski, mlaski, pomruki), również będące odruchem bezwarunkowym.
Odgłosy są jednakowe u dzieci na całym świecie, występują też u dzieci głuchych. Głużenie
jest nieświadomym treningiem narządów artykulacyjnych. Etap ten jest przygotowaniem
wydawania podstawowych dźwięków. W mózgu powstają wówczas pierwsze skojarzenia
między dźwiękami a ruchami aparatu artykulacyjnego. Około 6 miesiąca życia głużenie
przekształca się w gaworzenie. Gaworzenie jest odruchem warunkowym, oznacza
zamierzone wydawanie i powtarzanie dźwięków. Dziecko bawi się ich wytwarzaniem. Na
początku tego okresu pojawiają się pierwsze sylaby (np. „ma, ta, ba”, później: „ma-ma, ta-ta,
gu-gu”), które dziecko powtarza wielokrotnie, ale nie przypisuje im konkretnego znaczenia.
Około 7-8 miesiąca życia dziecko zaczyna reagować na mowę. Początkowo główną rolę
odgrywa melodia, intonacja, a nie znaczenie wyrazu. Na ostry ton mamy dziecko reaguje
płaczem, zaś uśmiecha się, gdy zwraca się do niego pieszczotliwie. Od 9 miesiąca życia
dziecko zaczyna rozumieć, co do niego mówimy. Jest w stanie zidentyfikować kilka wyrazów,
skojarzyć zasłyszane nazwy z odpowiednimi przedmiotami. Następnie maluszek zaczyna
podejmować próby wymawiania pierwszych wyrazów, które posiadają określone znaczenia,
są nazwami przedmiotów, zjawisk.
Okres wyrazu
Pod koniec 1 roku życia dziecko zaczyna wymawiać pierwsze wyrazy: daj, da, na, nie, mama,
baba. W tych pierwszych wyrazach wymawia ono samogłoski: "a, o, u, e, y, i", oprócz
nosowych "ą, ę" oraz spółgłoski: p,b,m,n,t,(ti)d,(di),ś,ć. Pozostałe spółgłoski zastępuje wciąż
innymi, łatwiejszymi lub je opuszcza. Upraszcza grupy spółgłoskowe. Czasem wymawia w
wyrazie tylko pierwszą sylabę lub tylko końcówkę. Potrafi powtarzać za dorosłym proste
wyrazy. Początkowo, każde słowo kojarzy się z konkretnym przedmiotem, np. "lalka"
używane jest wyłącznie do jednej, ulubionej lalki, dopiero z czasem uogólni je na wszystkie
lalki. Zaczyna też używać słów do oznaczenie przedmiotów, które są nieobecne. Pod koniec
tego okresu używa kilkudziesięciu słów (większość to rzeczowniki). Dwuletnie dziecko
rozumie wypowiedzi rodziców. Czasowniki oznaczające czynności i ruch mogą być używane
Agnieszka Starosta - Rozwój mowy. Metody diagnozowania [Wpisz tekst]
Strona 3
w formie bezokolicznika (jechać, pić, jeść). Użycie form gramatycznych często jest
niewłaściwe, . Używa kilkunastu przymiotników, zaczyna używać spójników. Głoski "s,z,c,dz"
zamienia na "ś,ź,ć,dź". Głoskę "r" zastępuje łatwiejszą do wymówienia "j". Przed
ukończeniem drugiego roku życia pojawia się pierwsze zestawienie słów, które przypomina
zdanie. "Dzidzia lulu" oznacza: "dziecko śpi",". dziecko używa wielu samogłosek z wyjątkiem
nosowych „ą”, „ę” oraz wypowiada spółgłoski: „p, b, m, t, d, n, ś”, a czasami też „ć, k, g”.
Pozostałe spółgłoski zastępuje innymi, podobnymi. Cechą charakterystyczną tego etapu jest
to, iż maluszek wypowiada tylko pierwszą lub ostatnią sylabę wyrazu. Rozszerza się zakres
rozumienia wypowiedzi otoczenia.
Okres zdania
W tym czasie dziecko rozwija wypowiedzi pod względem gramatycznym, fonologicznym i
leksykalnym. Zauważalny jest postęp w wymowie dziecka. Prawidłowo brzmią już wszystkie
samogłoski, wszystkie spółgłoski wargowe twarde i zmiękczone p, b, p’, b’, m, m’, wargowozębowe twarde i zmiękczone f, v, f’, v’, środkowo-językowe ś, ź, ć, dź, ń, tylnojęzykowe
zwarte twarde i zmiękczone k, g, k’, g’ oraz szczelinowa twarda h. Dziecko wymawia t, d, ł.
Pojawia się przedniojęzykowo-dziąsłowe, półotwarte l, l występuje w miejscu r, j
wymawiane jest w normalnych pozycjach, ale może też występować w miejscu l lub r.
Dziecko wymawia 1000 – 1500 słów.
Okres swoistej mowy dziecięcej
Okres ten obejmuje czas od trzeciego roku życia dziecka do siódmego. Dziecko posługuje się
już rozbudowanymi zdaniami choć układ zasad ich budowania nie jest jeszcze w pełni
utrwalony. W wypowiadanych przez dziecko wyrazach pojawiają się przestawienia głosek i
sylab, charakterystyczne dla tego okresu jest tworzenie przez dziecko swoistych tworów
językowych, powstają one np. z połączenia dwóch wyrazów. ("pomasłować"). Dziecko
trzyletnie dużo głosek potrafi już wymawiać poprawnie w izolacji, jednak w mowie
spontanicznej są one jeszcze zamieniane. Wymowę dziecka w tym wieku cechuje
zmiękczanie głosek. Głoski [s, z, c, dz];[ š, ž, č, dž] często są wymawiane jako [ś, ź, ć, dź], a
głoska [r] może być wymawiana jako [j].
Po okresie swoistej mowy dziecięcej około szóstego siódmego roku życia dziecka pojawia się
już mowa spontaniczna. Dziecko idące do szkoły powinno mieć mowę w pełni ukształtowaną
pod względem fonicznym, dysponować już dużym zasobem słownikowym i poprawnie
budować zdania. Po tym okresie rozwój mowy jest już zakończony, a wszelkie
nieprawidłowości w zakresie artykulacji mogą świadczyć o jej nie zakończonym, opóźnionym
lub zaburzonym rozwoju.
Agnieszka Starosta - Rozwój mowy. Metody diagnozowania [Wpisz tekst]
Strona 4
Przyczyny opóźnionego rozwoju mowy
Przyczyny opóźnionego rozwoju mowy można podzielić na:
 zewnętrzne
 wewnętrzne
Do przyczyn zewnętrznych zalicza się:
-oddziaływanie wychowawcze środowiska, np.: słabe zainteresowanie się dzieckiem i jego
potrzebami
-pozbawienie dziecka kontaktu z matką
-nadmiar wzorców językowych, których dziecko nie jest w stanie opanować
Do przyczyn wewnętrznych zalicza się:
-zaburzenie słuchu
-upośledzenie umysłowe
-organiczne uszkodzenie ośrodkowego układu nerwowego (OUN)
-zaburzenia metabolizmu (wadliwa przemiana materii wymiernie blokująca działanie na
rozwój komórek nerwowych, istotnych dla procesu rozwoju mowy )
Mając na uwadze prawidłowy rozwój mowy dziecka:
 należy motywować je do mówienia przez częste rozmowy z nim. Staramy się przy tym
mówić prostymi zdaniami używając znanych dziecku słów.
 nie przerywajmy dziecku, pozwólmy dokończyć wypowiedź
 dostarczajmy prawidłowych wzorców mowy - słuchanie jest pierwszym etapem
rozwoju mowy
 nie zmuszajmy a zachęcajmy do mówienia
 stosujmy tzw. "kąpiel słowną", która polega na mówieniu o wszystkim, co dziecko
otacza. Wykorzystujemy do tego zwykłą codzienną aktywność. Mówimy o tym, co
dzieje się tu i teraz.
 przekształcajmy komunikaty dziecka (także gesty) w tekst.
 prowadźmy przy dziecku dialog - zadawajmy sobie pytania i odpowiadajmy na nie
 zapewnijmy dziecku kontakt z rówieśnikami np. na placu zabaw, w przedszkolu.
Agnieszka Starosta - Rozwój mowy. Metody diagnozowania [Wpisz tekst]
Strona 5
 powtarzajmy z dzieckiem wyrazy dźwiękonaśladowcze,
 czytajmy dziecku książeczki, nazywajmy to co widzimy na ilustracjach
 ćwiczmy z dzieckiem narządy mowy w formie zabawy np. oblizujemy się jak kotek po
wypiciu mleka, liczymy językiem ząbki, próbujemy dotknąć językiem podniebienia,
kącików ust.
 stosujmy ćwiczenia oddechowe polegające na wprawianiu w ruch lekkich
przedmiotów (np. papierków, piórek)
 śpiewajmy, powtarzajmy wierszyki, wyliczanki.
Jeżeli jednak dwulatek mówi jedynie kilka słów i nie powiększa ich repertuaru, a trzylatek
nie próbuje układać zdań powinniśmy skonsultować się z logopedą.
2 Metody diagnozowania
Diagnoza to rozpoznanie danego stanu rzeczy i jego tendencji rozwojowych na podstawie
ogólnych prawidłowości
Wg Ziemskiego diagnoza składa się z dwóch etapów:
 eksploracyjnego polegającego na poznaniu badanego zjawiska
 weryfikacyjnego polegającego na sprawdzeniu trafności postawionej diagnozy
Podstawowymi metodami diagnozowania mowy dziecka są:
 obserwacja-umożliwia dokładne rejestrowanie werbalnych zachowań dziecka w
różnych okresach rozwoju językowego
 wywiad-stanowi ważne uzupełnienie obserwacji. Źródłem informacji najczęściej są
rodzice
 próby niestandardowe najczęściej mają kształt „ kart mowy dziecka”. Zawierają one
informacje pochodzące z obserwacji i wywiadu oraz dotyczące rozumienia wyrazów,
zdań, poprawności gramatycznej
 testy językowe( fonologiczne, gramatyczne, semantyczne-słownikowe)
Mowa, która jest narzędziem- sposobem porozumiewania się między ludźmi wytwarza się dzięki
skoordynowanej pracy języka, warg, gardła, podniebienia, krtani i płuc. Mówienie zatem jest
sprawnością wyuczoną i doskonaloną przez pierwszych kilka lat życia. Problem pojawia się w sytuacji
,gdy rozwój dziecka ze względu na pewne dysfunkcje nie przebiega harmonijnie. Dzieci z
niepełnosprawnością intelektualną stanowią dużą grupę populacji z wielorakimi zaburzeniami mowy.
Agnieszka Starosta - Rozwój mowy. Metody diagnozowania [Wpisz tekst]
Strona 6
U dzieci upośledzonych umysłowo wady wymowy występują znacznie częściej niż u dzieci
prawidłowo rozwijających się. Częstotliwość występowania wad wymowy uzależniona jest od:
•
stopnia upośledzenia umysłowego
•
środowiska wychowawczego
•
szybkości uczenia się, umiejętności naśladowania wzoru wymowy osób dorosłych
A. Styczek wymienia następujące rodzaje wad wymowy występujące u dzieci upośledzonych
umysłowo:
 dysglosja- spowodowana jest wada zgryzu, rozszczepem podniebienia

dysartia- powstaje na skutek uszkodzenia dróg nerwowych wywołujących zaburzenia pracy
mięsni biorących udział w procesie mowy
 afazja- spowodowana jest uszkodzeniem obszaru kory mózgowej , który aktywnie
uczestniczy w procesie mowy
 jąkanie o złożonej etiologii i patogenezie
 wady funkcjonalne
Mówiąc o mowie niepełnosprawnych intelektualnie w kontekście logopedycznym często używa się
terminu oligofazja ( mowa bełkotliwa) Stopień niedorozwoju mowy rośnie wprost proporcjonalnie
do stopnia upośledzenia umysłowego ,co oznacza że im głębszy jest deficyt intelektualny , tym
większe upośledzenie myślenia abstrakcyjnego i opóźnienie rozwoju mowy.
Celem diagnozy logopedycznej w przypadku dzieci z niepełnosprawnością intelektualną jest
uzyskanie informacji na temat:
-
jakości zachowań werbalnych dziecka
-
stopnia opóźnienia rozwoju mowy
-
patologicznych zjawisk językowych , które uniemożliwiają lub utrudniają porozumiewanie się
z otoczeniem
Poziom opanowania mowy zależy od możliwości intelektualnych dziecka i wielu innych czynników
takich jak: środowisko, sposób wychowania językowego czy cechy psychiczne. Stopień upośledzenia
umysłowego wyznaczana na tyle kierunek badania logopedycznego, iż w każdym indywidualnym
przypadku zmierza się do ustalenia co dla danego dziecka jest podstawowym problemem
utrudniającym lub uniemożliwiającym komunikację językową. Zakłócenia procesu porozumiewania
się mową u każdego upośledzonego dziecka przejawiają się w inny sposób i różny może być stopień
obserwowanych zaburzeń mowy .
W przypadku osób z upośledzeniem umysłowym w stopniu lekkim diagnoza logopedyczna
obejmuje:
-badanie stanu i sprawności aparatu artykulacyjnego
Agnieszka Starosta - Rozwój mowy. Metody diagnozowania [Wpisz tekst]
Strona 7
-badania kinestezji mowy
-badanie słuchu fonematycznego
-orientacyjne badanie słuchu i pamięci słuchowej
-badanie zdolności rozumienia
-badanie zasobu leksykalnego
-badanie aspektu gramatycznego i semantycznego
( słownikowego)
-badanie aspekty artykulacyjnego
-badanie sprawności komunikacyjnej
Badania te mają na celu ocenę stanu i sprawności aparatu artykulacyjnego, fonacyjnego i
oddechowego .
W przypadku osób z upośledzeniem umysłowym w stopniu umiarkowanym diagnozy
dokonuje psycholog, który kieruje dziecko do logopedy.
Badania logopedyczne obejmują na wstępie wywiad i obserwację oraz badania jak w przypadku osób
upośledzonych w stopniu lekkim. Dodatkowo przeprowadza się :
•
badania rozumienia- im głębszy stopień upośledzenia tym mniejsze zdolności rozumienia
mowy ( nastawienie na odbiór informacji kanałem niewerbalnym)
•
badania nadawania- w przypadku głębiej upośledzonych jest ono ukierunkowane na ocenę
opanowania umiejętności składających się na kompetencje komunikacyjne.
Mowę osób upośledzonych w stopniu umiarkowanym cechuje:
 zwolnione tempo mowy, zaburzenia płynności mowy
 mowa bełkotliwa ( oligofazja)
 mowa z licznymi wadami ( agramatyzmy)
 ubogi zasób słownictwa
 zaburzenia artykulacji
 brak myślenia przez analogię
 trudności w werbalizowaniu własnych myśli
Terapia logopedyczna dzieci upośledzonych umysłowo jest specyficzna ponieważ w każdym
przypadku trzeba stworzyć indywidualny program dla konkretnego dziecka uwzględniając poziom
Agnieszka Starosta - Rozwój mowy. Metody diagnozowania [Wpisz tekst]
Strona 8
jego funkcjonowania komunikacyjnego, możliwości, potrzeby, aktualny stan fizyczny i psychiczny ,
zainteresowania i samopoczucie.
Terapię rozpoczyna się od wypracowania właściwych nawyków związanych z mówieniem np.:
emisja głosu, przełykanie śliny, zamykanie ust, patrzenie na rozmówce, prawidłowe oddychanie.
Następnie uczy się prostych słów, formułowania prostych pytań, próśb i poleceń., sygnalizowania
własnych potrzeb, życzeń, prowadzenia rozmowy, odpowiadania na pytania.
Wczesna diagnoza i zastosowana terapia zwiększa szansę na zniwelowanie wad wymowy i
usprawnianie komunikacji werbalnej.
Istotną rolę w terapii logopedycznej ucznia z niepełnosprawnością intelektualną pełni nauczyciel,
który przekazując poprawne językowo treści nauczania jest wzorem dla uczniów. Dodatkowo
pracując nad usprawnianiem funkcji oddechowej, fonacyjnej i motoryki aparatu artykulacyjnego jest
w stanie przyspieszyć terapię logopedyczną.
Ważna sprawą jest to by ćwiczenia były przeprowadzone w formie zabawy w zajęciach
wychowania fizycznego, w czasie przerw śródlekcyjnych czy na wycieczce.
Agnieszka Starosta - Rozwój mowy. Metody diagnozowania [Wpisz tekst]
Strona 9
Bibliografia
1. G. Demelowa, Elementy Logopedii. WSiP Warszawa 1979,
2. L. Kaczmarek, Nasze dziecko uczy się mowy. Lublin 1966,
3. T. Zalewski, Opóźniony rozwój mowy PZWL Warszawa 1992
4. K. Kozłowska, Wady wymowy możemy usunąć. Kielce 1998,
5. Ross Vasta, Marshall M. Haith, Scott A. Miller, Psychologia dziecka. Warszawa 1995,
6. I. Styczek , Logopedia. Warszawa 1980,
Agnieszka Starosta - Rozwój mowy. Metody diagnozowania [Wpisz tekst]
Strona 10