Świadomość-ekologiczna-i-postawy-wobec
advertisement
1 Anita Majchrowska Świadomość ekologiczna i postawy wobec środowiska naturalnego wśród mieszkańców Lubelszczyzny Kapitał Intelektualny Lubelszczyzny 2010-2013 Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego 2 WSTĘP Stale pogarszający się stan środowiska naturalnego otaczającego człowieka zmusza współczesne społeczeństwa do poszukiwania coraz efektywniejszych dróg zrównoważonego rozwoju, a co za tym idzie skuteczniejszych sposobów dbałości o otaczającą przyrodę. Życie w harmonii z naturą wymaga działań w co najmniej trzech obszarach: 1. Obszar przyrodniczo-technologiczny, w którym niezbędne jest poszukiwanie nowych technologii chroniących przyrodę i wspomagających przywracanie równowagi ekosfery. 2. Obszar działań polityczno-społecznych, prawnych i ekonomicznych, w którym pożądana jest współpraca między organizacjami społecznymi i ekonomicznymi dla opracowania skutecznych mechanizmów ochrony środowiska i efektywnego ich wdrażania. 3. Obszar działań wychowawczych odnoszący się do świadomości indywidualnej i społecznej1, w którym niezbędna jest zmiana postaw ludzi wobec środowiska, uwrażliwienie na jego problemy oraz wypracowanie takich aspiracji i stylów życia, które będą sprzyjały dbałości o otaczającą przyrodę. Istotną konstatacją szerokich analiz dotyczących działań na rzecz środowiska naturalnego jest stwierdzenie, iż warunkiem niezbędnym jest przemiana świadomości ekologicznej mieszkańców Ziemi warunkującej postawy wobec ekosystemu. Jak zauważa A. Hłobił „konsekwentne zwiększanie środków inwestycyjnych na ochronę środowiska jest równie ważnym zadaniem, jak budzenie świadomości ekologicznej i wychowanie kolejnego pokolenia w poczuciu bezpieczeństwa oraz przygotowanie do życia w zgodzie z ideą zrównoważonego rozwoju”2. Wymaga to głębokich przemian świadomościowo-aksjologicznych zarówno w skali indywidualnej jak i makrospołecznej. Zdaniem Frątczaka „świadomość ekologiczna wyznacza bowiem stosunek ludzi do przyrody i otoczenia, oznacza zmianę sposobu myślenia, przeżywania i wartościowania środowiska przyrodniczego”3. Ostatecznie bowiem, to człowiek i jego działania warunkowane wyznawanym przez niego systemem wartości są źródłem i przyczyną zmian zachodzących w otaczającym go środowisku, zarówno społeczno-ekonomicznym jak i przyrodniczym. J. Frątczak, Świadomość ekologiczna dzieci, młodzieży i dorosłych w aspekcie edukacji szkolnej i nieszkolnej, Wyd. WSP, Bydgoszcz 1995, s. 5. 2 A. Hłobił, Teoria i praktyka edukacji ekologicznej na rzecz zrównoważonego rozwoju, Problemy Ekorozwoju, 2010, 2: 87-94 3 J. Frątczak, Świadomość ekologiczna, op. cit. s. 7. 1 Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego 3 Takie założenie wskazuje na rolę, jaką mają do odegrania w obszarze ochrony środowiska nauki o zachowaniu. Już wiele lat temu W. Piątkowski postulował włączenie nauk społecznych, a zwłaszcza socjologii w nurt działań na rzecz ochrony środowiska. Wykorzystanie metod badań socjologicznych dla badania problemów środowiskowych, a socjotechnicznych strategii dla ich rozwiązania może uczynić socjologię jednym z ważniejszych partnerów dla działań na rzecz ochrony środowiska naturalnego4. Wyraźne związki socjologii z ekologią można dostrzec w obszarze ekologii społecznej5, jednak szczególnie istotnym partnerem może być socjologia medycyny, której zainteresowania badawcze oscylują wokół zdrowia, choroby i ich socjokulturowych korelatów. Akceptowane na terenie socjologii medycyny holistyczne koncepcje zdrowia, takie jak Mandala Zdrowia6, społeczno-ekologiczny model zdrowia H. Noacka7, koncepcja łańcucha etiologicznego Saxona Grahama8, czy też koncepcja pól zdrowia M. Lalonda9 wskazują na wielorakie uwarunkowania zdrowia człowieka, zwracając uwagę na przystosowanie do otaczającego środowiska społecznego i fizycznego. Zdrowe środowisko, które jest ostatecznym celem działań ekologów jest warunkiem do zachowania zdrowia jednostkowego i społecznego, stąd troska o satysfakcjonujący stan środowiska naturalnego leży w obszarze zainteresowań obu dziedzin. Tym bardziej, że jak zauważa W. Piątkowski, w sprawach dotyczących środowiska, zdrowia i choroby, będących w kręgu zainteresowań socjologii (medycyny) interdyscyplinarność, kompleksowość i komplementarność są optymalnym podejściem10. W. Piątkowski, Socjologia w ochronie środowiska, Przyroda Polska, 1985,12, s. 22; W. Piątkowski, S. Kosiński, Socjologia i sozologia. Perspektywa Konwergencji, Folia Societatis Scientiarum Lublinensis, 1986, 2: 62. 5 Z.T. Wierzbicki, Sozoekologia społeczna. Główne problemy – materiały – rozwiązania, WMK –WSEiZ, Toruń – Warszawa 2008, s. 25. 6 B. Bik, Koncepcja promocji zdrowia, w: Zdrowie publiczne, A. Czupryna, S. Poździoch, A. Ryś, C. Włodarczyk (red.), Vesalius", Kraków 2001. 7 W. Piątkowski, W stronę socjologii zdrowia, w: W stronę socjologii zdrowia, W Piątkowski (red.), Wyd. UMCS, Lublin 2002, s. 24. 8 Ibidem, s. 25. 9 M. Lalonde, A New Perspective on the Health of Canadians: A Working Document. ed. Ottawa: Minister of Supply and Services Canada, 1981. 10 W. Piątkowski, Socjologia w ochronie środowiska, Przyroda Polska, 1985, 12: 22. 4 Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego 4 1. PROBLEM BADAWCZY Niepodważalna rola świadomości ekologicznej w procesie kształtowania postaw społecznych wobec otaczającego środowiska naturalnego czyni ją istotną kategorią badawczą w obszarze relacji człowiek-środowisko. Poziom i elementy świadomości ekologicznej oraz jej społeczno-demograficzne uwarunkowania mogą być pomocne zarówno w projektowaniu działań edukacyjnych jak i na etapie wdrażania konkretnych projektów środowiskowych. Problemem podjętym w pracy jest zarysowanie poziomu świadomości ekologicznej mieszkańców Lubelszczyzny oraz deklarowanych przez nich postaw wobec różnych aspektów otaczającego środowiska przyrodniczego. 2. METODA BADAWCZA __________________________________________________________________________ Dla zrealizowania podjętego zadania przyjęto metodę wtórnej analizy danych występujących w publikacjach tematycznych z obszaru badań nad świadomością ekologiczną oraz postawami wobec środowiska przyrodniczego. Wtórna analiza danych ma bogatą tradycję intelektualną w naukach społecznych, jej dużą wartością jest fakt, iż w przypadku porównywalnych badań pozwala na dokonanie empirycznego opisu długofalowych zmian oraz wskazanie jak różnią się analizowane zjawiska w zależności od ich czasoprzestrzennego występowania11. Problematykę pracy zaprezentowano w oparciu o wybraną literaturę przedmiotu z ostatnich trzydziestu lat, dostępną zarówno w postaci publikacji zwartych jak i wydawnictw ciągłych. Jak zauważono, największe zainteresowanie problemem świadomości ekologicznej dało się zaobserwować w latach dziewięćdziesiątych dwudziestego wieku oraz na początku lat dwutysięcznych. Obecnie szczegółowy temat świadomości ekologicznej ustępuje szerzej pojmowanym zagadnieniom związanym ze zrównoważonym rozwojem współczesnych społeczeństw. Ch. Frankfort-Nachmias, D. Nachmians, Metody badawcze w naukach społecznych, Wyd. Zysk i S-ka, Poznań 2001, s. 322-331. 11 Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego 5 3. USTALENIA TERMINOLOGICZNE – ŚWIADOMOŚĆ EKOLOGICZNA JAKO KATEGORIA POJĘCIOWA Jak wynika z literatury przedmiotu jednoznaczne zdefiniowanie pojęcia „świadomość ekologiczna” jest dość trudne, bowiem pojęcie to zawiera w sobie zarówno elementy z dziedziny nauk społecznych jak i przyrodniczych. Sam termin „świadomość” – jak rozważa Mirowski – odnosi się do sfery zainteresowań nauk humanistycznych, gdyż uwzględnia świadomość ludzką12. Natomiast termin „ekologiczny” wiąże się z naukami przyrodniczymi, bowiem wskazuje na relacje, jakie występują pomiędzy człowiekiem/zbiorowością a otaczającą go przyrodą13. Można więc uznać, iż świadomość ekologiczna jest specyficznym wymiarem świadomości społecznej, stąd dla ustalenia ostatecznego znaczenia tego terminu niezbędne wydaje się scharakteryzowanie bardziej ogólnego pojęcia jakim jest „świadomość społeczna”. Jak podaje słownik socjologiczny świadomość społeczna to: „wzajemnie powiązana i zintegrowana całość treści życia duchowego, poglądów, wartości, idei, postaw i przekonań charakterystycznych dla danej zbiorowości, grupy społecznej czy też społeczeństwa w całości: należą do niej także pewne utrwalone, zinstytucjonalizowane przejawy aktywności i wytwory społeczne, nauka, sztuka, prawo, etyka”14. Piotr Sztompka natomiast definiuje świadomość społeczną jako: zbiór szeroko rozpowszechnionych i akceptowanych w danej zbiorowości poglądów, idei i przekonań, które stają się wzorcami czy schematami myślenia wpajanymi jej członkom i egzekwowanymi przez społeczny nacisk”15 nadając świadomości społecznej wyraźnie zbiorowy charakter. Jednak pamiętać należy, iż świadomość społeczna określając schematy myślenia, to, w co w danej społeczności się wierzy, co się uważa i co sądzi – powraca niejako do świadomości jednostkowej, kształtując i formułując jej przekonania.16 Rozwijanie i kształtowanie świadomości polega na uczestnictwie w doświadczeniu innych, uogólnianiu wyniesionej stąd wiedzy i tworzeniu społecznych W. Mirowski, Świadomość ekologiczna współczesnego społeczeństwa polskiego w świetle badań naukowych, w: Świadomość ekologiczna i społeczne ruchy „Zielonych” w Polsce, W. Mirowski, P. Gliński (red.), Wyd. IFiS PAN, Warszawa 1999, s. 9. 13 K. Górnicki, Wybrane problemy badań świadomości ekologicznej, w: Kapitał ekologiczny Polski północnowschodniej, K. Górnicki (red.), Wyd. Fundacja Zielone Płuca Polski, Białystok – Bydgoszcz – Toruń – Olsztyn – Warszawa 2010, s. 14. 14 K. Olechnicki, P. Załęski, Słownik socjologiczny, Wyd. Graffiti BC, Toruń 1997, s. 215. 15 P. Sztompka, Socjologia. Analiza społeczeństwa, Wyd. Znak, Kraków 2002, s. 307. 16 Ibidem, s. 293. 12 Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego 6 systemów jej obiegu17. Ten zwrotny charakter świadomości społecznej pokazuje związek między świadomością indywidualną i zbiorową, co ma niebagatelne znaczenie w kontekście dalszego definiowania świadomości ekologicznej. Z. Hull, definiując bowiem pojęcie świadomości ekologicznej nadał jej dwa wymiary: indywidualny i zbiorowy. W wymiarze indywidualnym odnosił ten termin do przeżywania i sposobów myślenia przez jednostki o sferze przyrodniczej, w wymiarze zbiorowym natomiast, do standardów pojmowania, przeżywania i wartościowania biosfery. Świadomość ekologiczna to według niego „swoista forma świadomości społecznej manifestująca się zarówno w myśleniu i przeżyciach konkretnych ludzi jak i w funkcjonujących społecznie standardach rozumienia, przeżywania i wartościowania biosfery”18. Papuziński dokonując przeglądu definicji świadomości ekologicznej wskazuje na występujące dwa podstawowe jej ujęcia: wąskie oraz szerokie. W wąskim znaczeniu świadomość ekologiczna to wiedza, poglądy i wyobrażenia o środowisku. Natomiast w znaczeniu szerokim, współcześnie bardziej akcentowanym, jest to całokształt uznawanych idei, wartości i opinii o środowisku jako miejscu życia i rozwoju człowieka bądź społeczeństwa19. Zdaniem Papuzińskiego, między interpretacjami świadomości ekologicznej w kategoriach świadomości indywidualnej i społecznej nie ma zasadniczej różnicy, bowiem świadomość społeczna jako zespół wierzeń i uczuć wspólnych dla członków danego społeczeństwa nie jest niczym odrębnym wobec świadomości jednostek, niemniej jednak na terenie nauk społecznych, w tym również socjologii daje się dostrzec takie rozróżnienie20. U jego podstawy leży przekonanie, iż świadomość społeczna odzwierciedla się w myślach i zachowaniach członków zbiorowości jedynie wybiórczo. Jest bowiem „przepuszczona przez filtr doświadczeń życiowych i indywidualnej socjalizacji”21 co nadaje jej indywidualny i niepowtarzalny charakter. Warto jednak zwrócić uwagę, iż większość badań świadomości ekologicznej posługuje się kategorią świadomości zbiorowej, na co wskazują chociażby najczęściej stosowane ilościowe metody badania tego zagadnienia22. 17 R. Holly, Założenia psychospołecznej koncepcji świadomości, Studia Socjologiczne 1988, 3: 95-123. Z. Hull, Świadomość ekologiczna (II), Aura, 1984, 11: 3-4. 19 A. Papuziński, Świadomość ekologiczna w świetle teorii i praktyki (Zarys politologicznego modelu świadomości ekologicznej), Problemy Ekorozwoju, 2006, 1,1: 33-40. 20 Ibidem, s. 35. 21 Górnicki K., Wybrane problemy badań świadomości ekologicznej, w: Kapitał ekologiczny Polski północnowschodniej, K. Górnicki (red.), Wyd. Fundacja Zielone Płuca Polski, Białystok – Bydgoszcz – Toruń – Olsztyn – Warszawa 2010, s.19. 22 Ibidem, s.19. 18 Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego 7 Wśród badaczy świadomości ekologicznej nie ma zgody co do zakresu, jaki powinno obejmować to pojęcie. Z. Hull konstruując pojęcie świadomości ekologicznej wskazał, iż jest to orientacja biocentryczna funkcjonująca na dwóch sferach: opisowo-technicznej oraz aksjologiczno-normatywnej. W sferze opisowo- technicznej można wyróżnić: 1. Wiedzę ekologiczną, obejmującą: znajomość procesów zachodzących w ekosferze i poszczególnych ekosystemach, wiedzę o zależnościach i wzajemnych powiązaniach stanowiących o równowadze ekosystemu, wiedzę o zależnościach między różnymi sferami działalności człowieka a środowiskiem, wiedzę o zagrożeniach środowiskowych. 2. Wyobraźnię ekologiczną będącą swoistą dyspozycją, umiejętnością przewidywania ekologicznych skutków podejmowanych działań, to zdolność całościowego widzenia i ujmowania powiązań pomiędzy działaniami człowieka a procesami przyrodniczymi. Natomiast sfera aksjologiczno-normatywna zawiera biocentrycznie zorientowany system wartości i norm oraz ocen etyki ekologicznej23. J. Frątczak proponuje następujące składniki świadomości ekologicznej:24 podstawy wiedzy o środowisku, zdolność dostrzegania specyfiki i złożoności zjawisk przyrodniczych oraz odnajdywania w nich głównych związków, współzależności i prawidłowości, zdolność otwartego, wprowadzenie twórczego innowacji myślenia gwarantujących warunkująca zwiększenie podatność na bezpieczeństwa ekologicznego. J. Wódz natomiast, w zakresie tego pojęcia proponuje zawrzeć całość społecznych poglądów, opinii i ocen, oraz społecznych wartości, norm i wzorów zachowań, związanych ze stosunkiem człowieka do otoczenia przyrodniczego25. Z. Hull, Świadomość ekologiczna (II), Aura, 1984, 11: 3-4. J. Frątczak, Świadomość ekologiczna dzieci, młodzież i dorosłych w aspekcie edukacji szkolnej i nieszkolnej, op. cit., s. 20. 25 J. Wódz, Świadomość ekologiczna mieszkańców Górnego Śląska – postawienie problemu, w: Problemy świadomości ekologicznej, J. Wódz (red.), Wyd. ŚIN, Katowice 1990, s. 13. 23 24 Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego 8 Pewnym wymiarem świadomości ekologicznej jest świadomość zagrożeń. Jak zauważa P. Gliński, jest ona dobrym wskaźnikiem wartości ekologicznych. Jej struktura jest następująca: intuicyjne przekonania o zagrożeniu przyrody lub negatywnym wpływie tego zagrożenia na potrzeby człowieka (najczęściej występujący rodzaj świadomości), wiedza o mechanizmach zagrożeń, procesach degradacji przyrody oraz świadomość tego, w jaki sposób środowisko (lub jego elementy) oddziałują na człowieka, reakcja emocjonalna wiążąca się z potwierdzonymi badaniami, stresogennym wpływem zdewastowanego środowiska na sferę psychiczną, poziom behawioralny, odnoszący się do działań proekologicznych, zarówno indywidualnych jak i zbiorowych26. Uwzględnienie takich poziomów jest spójne z propozycją W. Mirowskiego trzech sfer świadomości ekologicznej27: 1. informacje – czyli stan wiedzy o przyrodzie i zagrożeniach środowiska, 2. oceny – z którymi łączy się zaangażowanie emocjonalne, 3. postawy – od których zależy motywacja do działań. Socjologiczny model świadomości ekologicznej zwraca szczególną uwagę na przyrodnicze podstawy życia społecznego w kontekście ich ochrony. Zakres tej koncepcji wyznaczają kategorie operacyjne najczęściej wykorzystywane w badaniach świadomości ekologicznej. W praktyce oznacza to zainteresowanie tematyką ochrony środowiska, stopniem poczucia zagrożenia kryzysem ekologicznym, poziomem aprobaty degradacji środowiska naturalnego, relacjami między ochroną praw człowieka i ochroną środowiska oraz poziomem i źródłami posiadanej wiedzy ekologicznej charakterystycznymi dla określonych grup czy społeczności28. P. Gliński, Świadomość ekologiczna społeczeństwa polskiego, Kultura i Społeczeństwo, 1998,3: 181-196. W. Mirowski, Świadomość ekologiczna współczesnego społeczeństwa polskiego w świetle badań naukowych, op. cit., s. 15. 28 A. Papuziński, Świadomość ekologiczna w świetle teorii i praktyki, op. cit. s. 37. 26 27 Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego 9 3. STAN BADAŃ OGÓLNOPOLSKICH 4.1. Badania świadomości ekologicznej osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych XX wieku Pierwsze badania poświęcone społecznym problemom ochrony środowiska, świadomości ekologicznej i postaw wobec środowiska naturalnego przeprowadzono w Polsce w latach osiemdziesiątych dwudziestego wieku. Zdaniem T. Burgera pierwszymi badaniami w całości poświęconymi świadomości ekologicznej były badania tarnobrzeskie z 1983 roku29. Wyniki badań wielu autorów i jednostek z tych lat pozwalają stwierdzić, że poziom świadomości ekologicznej różnych grup był niewystarczający, a postawy wobec środowiska miały charakter incydentalny, co nie pozwalało na wypracowanie aktywnej działalności dla dobra przyrody30. Jonderko na postawie swoich badań identyfikował tylko elementarne przejawy świadomości ekologicznej i niekonsekwencję w zachowaniach wobec środowiska31, zaś Graczyk badający reakcje społeczne na zanieczyszczenie środowiska mieszkańców województwa leszczyńskiego stwierdził, iż świadomość zagrożeń nie pokrywa się z rzeczywistością, a nawet istniejąca świadomość nie prowadzi do działań na rzecz środowiska32. Wiele kolejnych badań potwierdza poprzednie spostrzeżenia, wyjątkiem mogą być jedynie wspomniane wyżej badania tarnobrzeskie, gdzie zidentyfikowano dość wysoki poziom świadomości ekologicznej mieszkańców tego regionu. P. Gliński dokonując podsumowania polskich badań w tym obszarze z lat osiemdziesiątych wskazuje na następujące cechy świadomości ekologicznej Polaków z tamtych lat: 1. Środowisko przyrodnicze było raczej wartością uznawaną niż realizowaną – bowiem za deklaracjami nie idą konkretne zachowania proekologiczne. 2. Wyższą rangę w społeczeństwie uzyskiwały wartości ekologiczne o charakterze instrumentalnym, a nie autotelicznym (czystość wody pitnej czy powietrza były przedmiotem większej troski niż przyroda „w ogóle”). T. Burger, Świadomość ekologiczna społeczeństwa polskiego, Wyd. Instytut Gospodarki Przestrzennej i Mieszkalnictwa, Warszawa 2005, s. 47. 30 J. Frątczak, Świadomość sozologiczna ludzi dorosłych, Studia Przyrodnicze, 1992, 1: 5-17. 31 G. Jonderko, Świadomość ekologiczna społeczeństwa Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego w oczach lekarza, w: Problemy świadomości ekologicznej. (red.) J. Wódz, Katowice 1990, s. 163. 32 A. Graczyk, Kształtowanie się niektórych reakcji społecznych na zanieczyszczenie środowiska, Studia Socjologiczne, 1989, 4:4, za: Frątczak J, Świadomość ekologiczna, op. cit. s. 52. 29 Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego 10 3. Dość powszechna była świadomość zagrożeń środowiskowych, miała ona jednak charakter intuicyjny, rzadko poparty głębszą wiedzą na temat charakteru zagrożeń i sposobów ich przezwyciężania. 4. Charakter świadomości ekologicznej zdeterminowany był przede wszystkim doświadczeniem indywidualnym poszczególnych osób i zbiorowości, tj. istniejącymi zagrożeniami lokalnymi – im większe zagrożenie, tym zazwyczaj większa świadomość33. Ważną informacją może być fakt, iż poziom świadomości ekologicznej był istotnie skorelowany z poziomem wykształcenia respondentów. Wyższy poziom wykształcenia owocował wyższym poziomem wiedzy ekologicznej, większym krytycyzmem w ocenie stanu środowiska oraz większą częstością deklaracji na temat pozytywnego stosunku do przyrody współistniejącą z podejmowaniem działań na rzecz jej ochrony34. Na początku lat dziewięćdziesiątych dwudziestego wieku ogólnopolskie badania nad świadomością ekologiczną zainicjował Instytut na rzecz Ekorozwoju. Pierwsze badania zrealizowane przez Centrum Badania Opinii Społecznej na zlecenie Instytutu miały miejsce w 1992 roku i były powtarzane w kolejnych latach (1993,1997, 2000, 2004). Już pierwsze badania pozwoliły na wyodrębnienie kategorii respondentów, którą można było nazwać „proekologiczną”. Do tej grupy, stanowiącej ok. 1/3 ogółu badanych zaliczono osoby, które jednocześnie: wskazały na zatrucie środowiska naturalnego jako jednego z największych zagrożeń cywilizacyjnych, były zaniepokojone w dużym i bardzo dużym stopniu stanem środowiska naturalnego w Polsce, uważały, że zdecydowanie warto i raczej warto zakazać produkcji szczególnie uciążliwej dla środowiska, lub zamknąć zakłady trujące środowisko, nawet jeśli decyzje te przyniosą wzrost bezrobocia w naszym kraju, zanegowały opinię mówiącą, że w obecnej sytuacji rozwój produkcji przemysłowej jest ważniejszy niż ochrona środowiska35. Do grupy tej należeli przede wszystkim najlepiej wykształceni, stosunkowo zamożni, oraz młodsi respondenci zamieszkujący większe miasta. Podsumowanie tych wieloletnich badań prowadzonych nad świadomością ekologiczną Polaków pozwoliło na wyciągnięcie następujących wniosków: P. Gliński, Świadomość ekologiczna społeczeństwa polskiego, Kultura i Społeczeństwo, 1988, 3: 182-196. J. Frątczak J, Świadomość ekologiczna, op. cit. s. 52. 35 T. Burger, Świadomość ekologiczna społeczeństwa polskiego, op. cit., s. 60. 33 34 Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego 11 W pierwszych latach badań widoczny był lęk i przekonanie o stale pogarszającym się stanie środowiska naturalnego w Polsce, a jednocześnie duże zainteresowanie problematyką ekologiczną i znaczne przyzwolenie dla działań, które zmniejszałyby zagrożenie ekologiczne i poprawiały stan środowiska36. Wiedza miała jednak charakter intuicyjny i negatywny. Dominowała raczej wiedza o zagrożeniach, a nie o profilaktyce. W opinii społecznej to władze różnych szczebli miały być odpowiedzialne za działania proekologiczne, niski był poziom świadomości o indywidualnym wkładzie w ochronę środowiska. Obserwowane było niskie poczucie sprawstwa obywatelskiego, poczucie braku możliwości działań społecznych oraz przekonanie o niskiej skuteczności działań obywatelskich w obszarze ochrony środowiska naturalnego37. W miarę poprawy obiektywnych wskaźników obrazujących stan środowiska nastąpiło zmniejszenie poczucia zagrożenia przy wysokim poziomie zainteresowania ekologią. Rozwiązanie problemu środowiskowego kierowano początkowo w stronę samorządu lokalnego, natomiast w kolejnych badaniach coraz bardziej podkreślano indywidualny wkład w ochronę środowiska. Stan świadomości z początku nowego, XXI wieku (lata 2000 i 2004) charakteryzuje się niższą wrażliwością ekologiczną i spadkiem zainteresowania problematyką środowiskową. Zmienia się postrzeganie poszczególnych problemów środowiskowych, dawne problemy zaczynają być niejako „oswojone” a przez to mniej groźne, pojawiają się natomiast nowe, dotychczas uznawane za odległe i egzotyczne, np. wycinanie lasów tropikalnych. Postawy proekologiczne korelują z wyższym poziomem wykształcenia, zamożnością oraz niższym wiekiem i zamieszkaniem w dużym mieście. Do zachowań proekologicznych skłaniają ludzi głównie motywy zdrowotne, drugi motyw – ekonomiczny, jest w tych badaniach słabo uświadamiany38. Podsumowując, można za T. Burgerem stwierdzić, iż recepcja kwestii ekologicznej w Polsce „znormalniała”, ustały wahania emocji, a ludzie prawidłowo zaczęli oceniać sytuację ekologiczną i identyfikować problemy. I choć wartości ekologiczne - jak zauważa Gliński – 36 Ibidem, s.111-115. P. Glińsk, Polscy Zieloni. Ruch społeczny w okresie przemian, Wyd. IFiS PAN, Warszawa 1996, s. 133-145. 38 T. Burger, Świadomość ekologiczna społeczeństwa polskiego, op. cit., s. 111-115. 37 Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego 12 uzyskały status społeczny i stały się elementem świadomości społecznej 39 to jednak głownie funkcjonowały w sferze deklaratywnej. 4.2. Aktualne badania nad świadomością ekologiczną Polaków Współcześnie, kontynuując tradycję z końca dwudziestego wieku – cykliczne badania postaw wobec środowiska naturalnego i różnych wymiarów świadomości ekologicznej prowadzi na reprezentatywnej próbie Polaków Instytut na rzecz Ekorozwoju we współpracy z Centrum Badania Opinii Społecznej. Wśród ostatnich badań warto wymienić „Polacy w zwierciadle ekologicznym” (2008), „Świadomość ekologiczna Polaków” (2009), oraz „Badanie świadomości ekologicznej Polaków ze szczególnym uwzględnieniem energetyki przyjaznej środowisku” (2010). Jak wskazują ostatnie badania Instytutu problemy związane ze środowiskiem naturalnym nie są sytuowane przez Polaków zbyt wysoko, co może oznaczać, że mają oni dość wysokie poczucie bezpieczeństwa ekologicznego. Ryc. 1 Najważniejsze zagrożenia cywilizacyjne Polski w opinii badanych Źródło: Badanie świadomości ekologicznej Polaków ze szczególnym uwzględnieniem energetyki przyjaznej środowisku” (2010), http://www.ine-isd.org.pl/lang/pl/page/raporty/id/40/ 39 Gliński P., Polscy Zieloni. Ruch społeczny w okresie przemian, Wyd. IFiS PAN, Warszawa 1996, s. 144. Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego 13 Jedynie katastrofy naturalne zostały wskazane jako znaczące przez ok. 40% Polaków, co pozwoliło im zająć trzecią pozycję (jak jednak wskazują autorzy badań może być to powodowane wydarzeniami związanymi z powodzią w 2009 roku). Zanieczyszczenie środowiska przyrodniczego jest istotnym problemem jedynie dla 14% badanych (spadek o dwa punkty procentowe wobec poprzednich badań), a wyczerpywanie się zasobów naturalnych dla 7% (również spadek o 3%). Wybrane wyniki szczegółowe prowadzonych badań40 pozwalają stwierdzić, że: Polacy zaczynają doceniać znaczenie udziału obywateli w procesie podejmowania decyzji dotyczących ich samych i środowiska, w którym żyją. Oczekiwania działań i odpowiedzialności za stan środowiska lokowane są coraz wyraźniej w organach władzy lokalnej oraz w postawach społeczeństwa. Motywem skłaniającym ludzi do działań na rzecz środowiska jest uznanie jakości środowiska za wartość samą w sobie, choć jak stwierdzają autorzy badań, wartości instrumentalne (ekonomiczne i zdrowotne) mogłyby mieć większą moc mobilizującą. Większość społeczeństwa pozytywnie postrzega osoby aktywne, angażujące się w działalność na rzecz ochrony środowiska przyrodniczego – działaczy ekologicznych. Większość badanych (około 70%) raczej nie postrzega relacji między ochroną środowiska a wzrostem gospodarczym w kategoriach konfliktu. Wyraźnie widoczne są opozycyjne grupy respondentów o odmiennych priorytetach w odniesieniu do ochrony środowiska i wzrostu gospodarczego: prośrodowiskowi (ok. 20%) i prorozwojowi (15%) oraz dość liczna grupa nie mająca opinii na ten temat (15%). Są również i takie wyniki, które nie napawają optymizmem: Większą wiarę jako społeczeństwo w odniesieniu do ochrony zasobów naturalnych będących obecnie podstawą rozwoju gospodarczego pokładamy w zmianach technologicznych niż w zmianie nawyków konsumpcyjnych czy edukacji. Ekologiczne organizacje pozarządowe są słabo rozpoznawane w społeczeństwie i nikła jest wiedza o ich działaniach. 40 Wybrane wnioski z badań: „Polacy w zwierciadle ekologicznym” (2008), „Świadomość ekologiczna Polaków” (2009), „Badanie świadomości ekologicznej Polaków ze szczególnym uwzględnieniem energetyki przyjaznej środowisku” (2010) prowadzonych na zlecenie Instytutu na rzecz Ekorozwoju. http://www.ineisd.org.pl/lang/pl/page/raporty/id/40/ Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego 14 Widoczna jest duża rozbieżność między deklaracjami Polaków, a rzeczywistymi działaniami i zachowaniami41. Centrum Badania Opinii Społecznej, oprócz badań prowadzonych na zlecenie Instytutu na rzecz Ekorozwoju prowadzi również niezależne, cykliczne badania świadomości ekologicznej Polaków i ich postaw wobec środowiska naturalnego. Najnowsze badania z 2011 roku, dzięki porównaniu wyników z lat wcześniejszych pozwalają wskazać trendy w postrzeganiu zagrożeń środowiska. Wydaje się, iż Polacy mają coraz wyższe poczucie bezpieczeństwa ekologicznego. W ostatnich latach ponownie (po wzroście w 2008 roku) spada odsetek osób zaniepokojonych stanem środowiska naturalnego, a rośnie (wprawdzie nieznacznie), udział tych, którzy nie widzą żadnego zagrożenia. O dziwo – Polacy bardziej martwią się stanem środowiska przyrodniczego na świecie niż w naszym kraju (o ile w sumie 61% respondentów wyraża obawę o stan środowiska naszego kraju, o tyle aż 69% jest zaniepokojonych środowiskiem w skali globalnej)42. Ryc. 2 Zagrożenie środowiska naturalnego w ocenie Polaków Źródło: CBOS, Zachowania proekologiczne Polaków, Warszawa 2011 Jak pokazują wyniki badań Polacy są również coraz bardziej świadomi swojego udziału w procesie kształtowania otaczającego ich środowiska. Z niewielkimi wahaniami, ale 41 A. Bołtromiuk, T. Burger, Polacy w zwierciadle ekologicznym. Raport z badań nad świadomością ekologiczną Polaków w 2008 r. http://www.ine-isd.org.pl/lang/pl/page/raporty/id/40/ 42 CBOS, Czy Polacy dbają o środowisko naturalne, Warszawa 2008. Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego 15 jednak daje się zauważyć rosnące przekonanie o możliwościach indywidualnego wpływu na środowisko, a co za tym idzie indywidualnej za nie odpowiedzialności (Ryc. 3). Ryc. 3 Czy Pan(i) lub ktoś z Pana(i) najbliższej rodziny może swoim działaniem przyczynić się do poprawy stanu środowiska w swojej miejscowości? Źródło: CBOS, Zachowania proekologiczne Polaków, Warszawa 2011 Rośnie również udział tych, którzy zdają sobie sprawę, iż ich własny sposób życia ma wpływ na środowisko naturalne, bowiem poprawa bądź degradacja środowiska naturalnego wynika z sumy działań wszystkich ludzi (z 71% w 2009 roku do 79% - w 2011). Można zaryzykować stwierdzenie, iż takie przekonanie Polaków przekłada się na ich zachowania w kontekście dnia codziennego. Spora część badanych deklaruje bowiem realizację zachowań, które mogą być traktowane jako proekologiczne. Aż do ¾ wzrosła liczba Polaków segregujących śmieci (55% - w 2008), prawie dwukrotnie wzrósł odsetek osób rezygnujących z torebek foliowych w sklepach na rzecz toreb wielokrotnego użytku (z 48% do 83%), znacznie też wzrosła liczba osób deklarujących posiadanie energooszczędnego sprzętu i energooszczędnych żarówek (Ryc. 4). Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego 16 Ryc. 4 Zachowania proekologiczne deklarowane przez Polaków Źródło: CBOS, Zachowania proekologiczne Polaków, Warszawa 2011 Dla uszczegółowienia problematyki codziennych zachowań Polaków w kontekście ochrony środowiska naturalnego zadano im pytania o konkretne zachowania realizowane w ciągu ostaniego roku (Ryc. 5). Ryc. 5 Zachowania realizowane w ciągu ostatniego roku Źródło: CBOS, Zachowania proekologiczne Polaków, Warszawa 2011 We wszystkich obszarach daje się zauważyć wzrost odsetka osób deklarujących realizację działań, które bardziej bądź mniej bezpośrednio przyczyniają się do ochrony Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego 17 środowiska naturalnego. Autorzy badań zadają sobie jednak pytanie czy faktyczną motywacją dla np. oszczędności wody, prądu bądź gazu jest wysoki poziom świadomości ekologicznej, czy też – co bardziej prawdopodobne – względy ekonomiczne. Niemniej jednak, co należy podkreślić, w kolejnych latach rosła liczba osób segregujących odpadki domowe, zbierających surowce wtórne, czy też w ostatnim roku – ograniczających zakupy towarów szkodliwych dla środowiska. Nie zdziwi fakt, iż analiza społeczno-demograficznych uwarunkowań różnych aspektów postrzegania środowiska naturalnego i zachowań realizowanych na jego rzecz, nie różni się znacząco od specyfiki zidentyfikowanej we wcześniejszych badaniach, zarówno z lat osiemdziesiątych jak i dziewięćdziesiątych. Największe zaniepokojenie problemem środowiska naturalnego wyrażają osoby najlepiej wykształcone, młodsze i zamieszkujące duże miasta. Ta grupa osób posiada również większe poczucie wpływu na stan otaczającego nas środowiska. W siłę sprawczą jednostkowego działania także wierzą przede wszystkim osoby dobrze wykształcone, zamożniejsze i zamieszkujące większe miasta. Po raz kolejny poziom wykształcenia oraz pozycja społeczna są istotnymi zmiennymi różnicującymi poziom świadomości ekologicznej. Pogłębione i bardzo szczegółowe badania dotyczące różnych aspektów świadomości ekologicznej Polaków przeprowadziła w 2010 roku firma CBM Test na zlecenie stowarzyszenia Ptaki Polskie w ramach kampanii pTAK! finansowanej przez Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej. Reprezentatywna próba licząca 1019 osób pozwala uogólniać wyniki na całe społeczeństwo polskie. Ze względu na ograniczone ramy opracowania nie sposób przytoczyć wszystkich wyników tych badań, warto jednak wskazać na wnioski jakie nasunęły się autorom po ich przeanalizowaniu43: 1. Polacy (ponad 90%) mają świadomość, iż za stan przyrody odpowiedzialne jest całe społeczeństwo, a postępowanie każdego ma wpływ na jej jakość. Jednak większość odsuwa od siebie osobiście odpowiedzialność, przenosząc ją na władze państwowe i samorządowe. Wiele osób uważa, iż rząd powinien przeznaczyć więcej funduszy na finansowanie działań mających na celu ochronę środowiska. Tylko niewielki procent Polaków (1/5) deklaruje chęć finansowego wsparcia, 43 Raport z badania wiedzy i postaw Polaków wobec przyrody oraz idei jej ochrony, Polska i Polacy z lotu Ptaka, 2010, http://www.jestemnaptak.pl/artykul/badania-i-raporty/polska-i-polacy-z-lotu-ptaka Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego 18 poprzez przekazanie 1% podatku organizacjom zajmującym się taką działalnością. Polacy sami przyłączają się do dbania o środowisko głównie z pobudek ekonomicznych (np. opłaty za jednorazowe reklamówki, wysokie rachunki za prąd) lub gdy jest im to w znaczny sposób ułatwione (np. bliskość pojemników do segregacji śmieci, zbiórka zepsutego sprzętu RTV). 2. Jako społeczeństwo Polacy popierają ideę ochrony zasobów naturalnych, przyrody oraz krajobrazu, jednak postawa ta ulega zmianie, gdy planowane w najbliższej okolicy przedsięwzięcie, naruszające dobro przyrody, może poprawić jakość życia lub przynieść inne korzyści komuś osobiście. Z jednej strony brak społecznego poparcia dla osuszania bagien i wycinania starych drzew, z drugiej zaś istnieje przyzwolenie na realizację inwestycji w miejscu występowania rzadkiego gatunku lub wycinkę drzew tam, gdzie przeszkadzają lub stanowią potencjalne zagrożenie dla ruchu pojazdów. 3. Polacy dobrze postrzegają stan przyrody i środowiska w Polsce w stosunku do krajów europejskich i świata, a także zaznaczają, iż jakość środowiska uległa poprawie. Zaznacza się tutaj postrzeganie w skali lokalnej – znacznie lepiej społeczeństwo ocenia stan środowiska w regionie niż w skali świata lub nawet Polski. Również widoczna jest taka postawa w przypadku zagrożeń środowiska – istnieje poczucie, iż utrata bioróżnorodności w skali regionu jest poważniejszym zjawiskiem, niż na skalę światową. 4. Niestety społeczeństwo dość negatywnie postrzega działania organizacji ekologicznych (50% ankietowanych), uważając je za „hamulec” dla rozwoju regionu, a nawet kraju. Problem globalnego ocieplenia przez 45% osób postrzegany jest jedynie jako propaganda i sposób na wzbogacenie się pewnych grup interesu. 5. Mimo negatywnego nastawienia wobec organizacji ekologicznych, społeczeństwo popiera inicjatywę tworzenia nowych miejsc chronionych (parków narodowych, a nawet obszarów Natura 2000), jednak nieliczne osoby potrafią wymienić już istniejące miejsca objęte ochroną. 6. Poniżej 40% społeczeństwa słyszało o Europejskiej Sieci Natura 2000, przy czym większość z tych osób kojarzy ją w związku z głośną „aferą Doliny Rospudy”. Stąd też często respondenci wskazują, iż Natura 2000 chroni cenne przyrodniczo Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego 19 obszary oraz wymieniają wśród terenów objętych taką ochroną istniejących parków narodowych, miejsc atrakcyjnych turystycznie i krajobrazowo. Jedynie osoby mieszkające w pobliżu terenów objętych siecią Natura 2000 potrafią wymienić chronione przez ten „system” elementy przyrody, a nawet podać nazwę obszaru Natura 2000. 7. Duża część społeczeństwa polskiego (ponad 80%) deklaruje chęć poszerzania swojej wiedzy na temat otaczającej przyrody, np. oglądając programy edukacyjne, czytając artykuły. Jednocześnie respondenci zgłaszają potrzebę poświęcenia większej uwagi tej tematyce w mediach, brakuje również szeroko rozpowszechnionych akcji na rzecz ochrony przyrody. 8. Poparcie dla idei ochrony środowiska i przyrody niestety nie idzie w parze z wiedzą na ten temat. Niewielu Polaków zna lub słyszało o instytucjach zajmujących się tą tematyką. Brak również wiedzy na temat problemów, z jakimi zmagają się środowiska przyrodników – utratą bioróżnorodności. 9. Polacy nie szukają także możliwości samodzielnego działania na rzecz przyrody, a jedynie przyłączają się do regionalnych lub ogólnopolskich akcji, takich jak „sprzątanie świata”. 10. Polacy chętnie popierają ideę ochrony środowiska i przyrody, szczególnie jeśli jej założenia realizowane są przez rząd i organizacje ekologiczne. Jednak osobiście nie wykazują gotowości do przyjęcia odpowiedzialności i dbania o swoje otoczenie. Przeprowadzenie tych pogłębionych badań pozwoliło ich autorom na ogólne stwierdzenie, iż Polacy posiadają dość wysoki poziom świadomości ekologicznej. Niemała część społeczeństwa deklaruje postawy proekologiczne oraz popiera ideę ochrony środowiska naturalnego. Niska jest jednak wiedza Polaków na temat otaczającej przyrody i działalności na rzecz ochrony zasobów naturalnych44. 44 Raport z badania wiedzy i postaw Polaków wobec przyrody oraz idei jej ochrony, Polska i Polacy z lotu Ptaka, 2010, http://www.jestemnaptak.pl/artykul/badania-i-raporty/polska-i-polacy-z-lotu-ptaka Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego 20 4. LUBELSZCZYZNA W BADANIACH NAD ŚWIADOMOŚCIĄ EKOLOGICZNĄ I POSTAWAMI WOBEC ŚRODOWISKA NATURALNEGO Analiza dostępnej literatury pod kątem badań świadomości mieszkańców Lubelszczyzny pozwoliła stwierdzić, iż niewiele jest ekologicznej takich, których bezpośrednim przedmiotem jest poziom wiedzy ekologicznej oraz postawy mieszkańców tego regionu wobec środowiska naturalnego. Można jednak zidentyfikować szereg projektów badawczych, w których niejako pobocznie uwzględniane są pewne aspekty postaw różnych grup mieszkańców wobec otaczającego środowiska i poziom posiadanej przez nich wiedzy. Nie sposób tych badań porównywać, bowiem je cechuje różnorodny warsztat metodologiczny, aparatura pojęciowa, sposób operacjonalizacji, a często również cele badawcze. Warto jednak przytoczyć niektóre z nich dla wskazania pewnych cech charakterystycznych postaw mieszkańców Lubelszczyny wobec środowiska przyrodniczego i specyfiki ich przemian na przestrzeni ostatnich kilkudziesięciu lat. Wydaje się, iż jednym z pierwszych badań był projekt badawczy realizowany przez zespół A. Bieli na początku lat osiemdziesiątych (1981), który koncentrował sie na doświadczaniu stresu psychologicznego przez mieszkańców terenów zagrożonych ekologicznie. Badania terenowe realizowane były wśród mieszkańców dwóch wsi z województwa lubelskiego (Wronów oraz Krężnica Jara) oraz jednej z ówczesnego województwa legnickiego (Bogomice)45. Wsie cechował różny poziom zagrożenia ekologicznego (Bogomice – bardzo wysoki - usytuowanie w pobliżu Huty Miedzi „Głogów”, Wronów – średni – pobliskie Zakłady Azotowe w Puławach”, Krężnica Jara – brak zagrożenia, jedynie bliskie usytuowanie dużego miasta, Lublina)46. U podłoża badań leżało przekonanie, iż „człowiek pozostający w relacji ekosystemowej reaguje zespołem objawów kryzysu psychologicznego na istotne zaburzenie stanu równowagi w ekosystemie człowiek – środowisko przyrody”47. Istotne wydaje się również stwierdzenie, iż to właśnie mieszkańcy wsi (rolnicy) mają najwyższy poziom poczucia koegzystencji ze środowiskiem naturalnym. Przedmiotem badań była wprawdzie sytuacja psychologiczna mieszkańców, będąca konsekwencją poczucia zagrożenia ekologicznego, niemniej jednak można było na ich podstawie wyodrębnić pewne cechy świadomości ekologicznej badanych mieszkańców wsi: Wieś Bogomice obecnie już nie istnieje, ze względu na duże skażenie środowiska powodowane bliskością Huty Głogów w drugiej połowie lat osiemdziesiątych mieszkańcy zostali przesiedleni w bezpieczniejsze rejony. 46 A. Biela A, Wstępne badania terenowe sytuacji psychologicznej mieszkańców wsi zagrożonych ekologicznie, w: Stres psychiczny w sytuacji kryzysu ekologicznego, A. Biela (red.), Wyd. TN KUL, Lublin 1984, s. 40. 47 A. Biela A, Sytuacja psychologiczna mieszkańców wsi zagrożonych ekologicznie, w: Stres psychiczny w sytuacji kryzysu ekologicznego, A. Biela (red.), Wyd. TN KUL, Lublin 1984, s. 9. 45 Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego 21 1. Jednym z najważniejszych czynników kształtujących świadomość stanu zagrożenia był dostęp do źródeł informacji ekologicznej. Oprócz własnego doświadczenia jako źródła informacji, ważne również było doświadczenie zbiorowe, zdobywane w trakcie rozmów sąsiedzkich, koleżeńskich czy rodzinnych. Doświadczenie zbiorowe funkcjonowało w postaci powszechnie uznawanych w środowisku opinii, przekonań i sądów, które pełniły funkcję społecznego selektora informacji ekologicznych płynących z innych źródeł. 2. Na kształtowanie poczucia zagrożenia ekologicznego mieszkańców wsi miały również wpływ takie czynniki jak odległość gospodarstwa od zakładu przemysłowego oraz inne czynniki obiektywne (rzeźba terenu, kierunek wiatrów lub osłona lasu). 3. Proces uświadamiania sobie przez mieszkańców wsi stanu ekologicznego środowiska miał charakter rozumowania indukcyjnego. Na podstawie dostrzeganych szczegółowych skutków ekologicznych (np. wysychanie drzew) wyciągane były ogólne wnioski odnośnie przyczyny (zanieczyszczenie gleby czy powietrza przez pobliski zakład przemysłowy). 4. Ważnym czynnikiem różnicującym poziom świadomości zagrożenia był poziom wykształcenia – im wyższy tym większa świadomość48. Jak stwierdzali autorzy badań w odniesieniu do poziomu świadomości ekologicznej, stan wiedzy badanych mieszkańców wsi był stosunkowo niski, a przypuszczenia co do stanu środowiska opierały się często na intuicyjnym łączeniu faktów, co pozwalało na ujmowanie związków między niektórymi zdarzeniami jako sygnałami zagrożenia, a stanami rzeczy następującymi po nich. Brak dostępu do informacji ekologicznej powodował chaos informacyjny nie pozwalający na podejmowanie działań „ekokorekcyjnych” zmierzających do przywrócenia równowagi w systemie49, stanowiąc dodatkowe zagrożenie zarówno psychologicznej jak i zdrowotnej kondycji badanych. Kolejnym projektem badawczym skupiającym się na identyfikacji poziomu świadomości ekologicznej mieszkańców Lubelszczyzny były badania z 1989 roku L. Sychuta i T. Chmielewskiego. Szczególną ich cechą jest fakt, iż były one prowadzone wśród mieszkańców regionów chronionych. W latach osiemdziesiątych stan środowiska A. Biela, Sytuacja psychologiczna mieszkańców wsi zagrożonych ekologicznie, w: Stres psychiczny w sytuacji kryzysu ekologicznego, op.cit. s. 20-22. 48 A. Biela, Wstępne badania terenowe sytuacji psychologicznej mieszkańców wsi zagrożonych ekologicznie, w: Stres psychiczny w sytuacji kryzysu ekologicznego, A. Biela (red.), Wyd. TN KUL, Lublin 1984, s. 40. 49 Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego 22 naturalnego w Polsce był uważany za katastrofalny, co zaowocowało w kolejnych latach zmianą polityki ekologicznej. Jednym z jej przejawów było tworzenie obszarów chronionych, wolnych od zagrożeń ekologicznych. Na terenie Lubelszczyzny, słabiej zindustrializowanej i zurbanizowanej również znajdowało się wiele takich obszarów. Badania (ze względu na usytuowanie na obszarach chronionych) prowadzono w gminach: Sosnowica, Zwierzyniec, Urszulin, Karczmiska, Wilków i Susiec, na których znajdują sie parki krajobrazowe lub narodowe. Zamieszkiwanie na takich terenach wymagało swoistego zaakceptowania i wdrożenia przez mieszkańców takiego modelu gospodarowania w skali lokalnej, który pozwoliłby na aktywne wzbogacanie walorów przyrodniczych regionu i budowanie funkcjonalnej harmonii przyrody i gospodarki, co z kolei nie zawsze spotykało się z aprobatą społeczności lokalnych 50 . Wyniki badań wskazały dość jednoznacznie, iż sam fakt zamieszkiwania na terenie o znacznej wartości ekologicznej nie przyczynia się do wzrostu świadomości ekologicznej: 1. Znaczna część mieszkańców twierdziła, że ich działalność nie ma wpływu na stan środowiska przyrodniczego. 2. Tylko co czwarty badany wiedział o akcjach na rzecz ochrony środowiska, a jedynie co siódmy brał w nich udział. 3. Połowa badanych nie zaobserwowała faktu niszczenia środowiska, a nawet jeśli część zaobserwowała - nie reagowała. 4. Poprawę warunków życia mieszkańcy upatrywali bardziej w rozbudowie infrastruktury technicznej wsi niż dbałości o środowisko naturalne51. Należy jednak zwrócić uwagę, iż pewne aspekty świadomości ekologicznej mieszkańców terenów chronionych z tamtych lat napawały optymizmem: 1. Większość mieszkańców traktowała przyrodę jako dobro ogólnoludzkie i była świadoma wzajemnej zależności między człowiekiem a przyrodą. 2. Mieszkańcy doceniali konieczność istnienia takich jej elementów, które mogą być dla człowieka niebezpieczne (dzikie zwierzęta, rośliny chronione). 3. Znaczna część badanych podkreślała znaczenie lasów i opowiadała się za utrzymaniem ich obszarów a nawet powiększeniem. W. Sychut, J.T. Chmielewski, Świadomość ekologiczna mieszkańców obszarów chronionych, Instytut Gospodarki Przestrzennej i Komunalnej, Lublin 1990, s. 3-4. 51 Ibidem, s. 62-63. 50 Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego 23 4. Zdaniem połowy badanych działania na rzecz ochrony środowiska powinni podejmować mieszkańcy i władze administracyjne52. Autorzy badań dokonując wnikliwej analizy uzyskanych wyników wyciągnęli następujące wnioski ogólne na temat cech świadomości ekologicznej mieszkańców terenów chronionych: Znaczna, ale niepełna wiedza o przyrodzie i jej uwarunkowaniach dla człowieka. Bardziej instrumentalna i egoistyczna niż bezinteresowna motywacja działań mających związek ze środowiskiem, jego eksploatacją i dążeniem do jego zachowania. Dysonans pomiędzy aktywnością werbalną na rzecz ochrony środowiska a działaniami podejmowanymi w tym zakresie53. Warto zwrócić uwagę na badania prowadzone przez W. Piątkowskiego w 1991 roku na terenie Lubelszczyzny. Choć nie dotyczyły one bezpośrednio świadomości ekologicznej, to jednak identyfikowały wagę problemów ekologicznych oraz sposób ich postrzegania przez liderów politycznych z tego regionu. Przedmiotem badań była bowiem analiza programów partii politycznych startujących w wyborach pod kątem zawartości wątków ekologicznych w tych programach. Jak stwierdził autor badań, problematyka ochrony środowiska była w nich omówiona pobieżnie i ogólnikowo (nawet w programach partii ekologicznych), brakowało konkretnych rozwiązań jak pogodzić konflikt pomiędzy rozwojem gospodarczym a wymogami ochrony środowiska. Symptomatyczne może być również to, iż zdecydowana większość partii upatrywała rozwiązania problemów ekologicznych na poziomie makrospołecznym, brakowało zaś propozycji działań na poziomie społeczności lokalnych i wspólnot terytorialnych54. Z badań prowadzonych przez Instytut na rzecz Ekorozwoju w latach 1992-2004 również można wyodrębnić pewien wątek dotyczący Lubelszczyzny (choć nie odnoszący się do precyzyjnie geograficznie wydzielonego regionu). Jedną ze zmiennych obranych w tych wieloletnich badaniach było miejsce zamieszkania w jednym z ośmiu obszarów wyodrębnionych dla celów badawczych. Wśród nich znajdował się region środkowo- 52 Ibidem, s. 62-63. Ibidem, s. 64. 54 W. Piątkowski, Problematyka ekologiczna w programach partii i stronnictw politycznych, Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska, Lublin – Polonia, 1991/1992, 28: 263- 271. 53 Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego 24 wschodni grupujący ówczesne województwa: bialsko-podlaskie, chełmskie, lubelskie, siedleckie i zamojskie. Agregacja ta była wykorzystana tylko w pierwszym cyklu badań, który pozwolił (jak wcześniej wspomniano w pracy) na identyfikację grupy proekologicznej spośród mieszkańców Polski. Warto przypomnieć, iż zaliczono do niej osoby, które jednocześnie: wskazały na zanieczyszczenie środowiska przyrodniczego jako jedno z największych zagrożeń cywilizacyjnych, były zaniepokojone w dużym i bardzo dużym stopniu stanem środowiska przyrodniczego w Polsce, uważały, że warto ograniczyć produkcję szczególnie uciążliwą dla środowiska, lub zamknąć przedsiębiorstwa zatruwające środowisko, nawet jeśli decyzje te przyniosą wzrost bezrobocia w kraju, zanegowały opinię, że w obecnej sytuacji kraju rozwój produkcji przemysłowej jest ważniejszy niż ochrona środowiska55. W regionie południowo-wschodnim (do którego została zakwalifikowana Lubelszczyzna) grupa proekologiczna liczyła 24% w roku 1992 (co sytuowało go na przedostatnim miejscu spośród 8 regionów), natomiast w roku 1993 odsetek osób zaliczanych do grupy proekologicznej wzrósł do 29%, co pozwoliło regionowi przesunąć się na piątą pozycję). W kolejnych badaniach podział na regiony został dokonany w oparciu o kryterium ekologiczne, tj. stan środowiska. Wówczas poszczególne tereny Lubelszczyzny zostały zakwalifikowane do różnych obszarów: np. dawne województwa zamojskie i bialskopodlaskie do obszarów względnie czystych ekologicznie (grupa A), podczas gdy lubelskie i chełmskie do obszarów posiadających zagrożenia regionalne (grupa B). W grupie A – proekologiczne postawy deklarowało 39% badanych, zaś w grupie B – 30%. Badania z 2000 roku uwzględniały już nowy podział terytorialny kraju, wówczas województwo lubelskie wraz z podlaskim zostało zakwalifikowane do regionu północnowschodniego. Wydaje się, iż mieszkańcy regionu, do którego została zakwalifikowana Lubelszczyzna (północno-wschodni) prezentowali na tle innych stosunkowo wysoki poziom świadomości ekologicznej (Tab. 1). A. Bołtromiuk, T. Burger, Polacy w zwierciadle ekologicznym. Raport z badań nad świadomością ekologiczną Polaków w 2008 r., . http://www.ine-isd.org.pl/lang/pl/page/raporty/id/40/ 55 Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego 25 Tab. 1 Wybrane elementy świadomości ekologicznej mieszkańców poszczególnych regionów Polski REGIONY Północno- Północno- zachodni wschodni Wielkopolska Centrum Śląsk małopolska Ogółem Zatrucie środowiska jako ważne zagrożenie cywilizacyjne 2000 64% 63% 70% 57% 73% 65% 66% 2004 57% 67% 57% 56% 63% 56% 59% Stan środowiska jako źródło niepokoju 2000 69% 66% 79% 73% 71% 66% 72% 2004 55% 68% 64% 61% 63% 56% 59% Czyste środowisko za cenę bezrobocia 2000 55% 40% 47% 50% 51% 43% 48% 2004 52% 52% 53% 44% 40% 42% 46% Poparcie dla powiększania powierzchni parków narodowych 2000 84% 71% 76% 74% 75% 58% 74% 2004 85% 74% 82% 76% 79% 77% 78% Segregacja odpadów w miejscu zamieszkania 2000 35% 17% 32% 27% 26% 31% 28% 2004 71% 57% 71% 58% 68% 57% 63% Źródło: Opracowanie własne na podstawie: T. Burger, Świadomość ekologiczna społeczeństwa polskiego, Warszawa 2005, s. 101-105. Spośród wszystkich regionów mieszkańcy regionu północno-wschodniego najczęściej uznali zatrucie środowiska za ważne zagrożenie cywilizacyjne i jednocześnie wyrażali obawę o stan środowiska naturalnego w naszym kraju. Częściej niż w większości regionów opowiadali się za priorytetem czystego środowiska nawet za cenę bezrobocia. Jedynie w przypadku poparcia dla parków narodowych wynik z regionu północno-wschodniego był niższy od przeciętnej, a w przypadku segregacji odpadów – był jednym z najniższych w Polsce. Niepokoić może jednak fakt, iż grupa identyfikowana jako „proekologiczna”, czyli osoby, które konsekwentnie deklarowały relatywnie duże wyczulenie na problemy ekologiczne z roku na rok zmniejszała swój udział procentowy w całości badanych (Tab. 2). Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego 26 Tab. 2 Udział grupy proekologicznej w populacji badanych BADANIA Z LAT: POPULACJA POLSKI LUBELSZCZYZNA 1992 34% 24% 1993 31% 29% 1994 32% Grupa A – 30%; grupa B – 39% 2000 22% 15% 2004 16% 17% 2008 11% 8% Źródło: opracowanie własne na podstawie: Burger T., Świadomość ekologiczna społeczeństwa polskiego, Warszawa 2005; Bołtromiuk A., Burger T., Polacy w zwierciadle ekologicznym. Raport z badań nad świadomością ekologiczną Polaków w 2008 r., . http://www.ine-isd.org.pl/lang/pl/page/raporty/id/40/ Na przestrzeni ostatnich 20 lat zmniejszyła się trzykrotnie, zarówno w skali całego kraju, jak i na terenie Lubelszczyzny, w której i tak miała bardzo niską reprezentację. Z ostatnich badań, w których brano pod uwagę zróżnicowania regionalne, z terenu województw lubelskiego i podlaskiego tylko 8% badanych można było określić, jako osoby o postawach proekologicznych. Społeczny aspekt relacji człowiek-środowisko w opiniach młodzieży z terenu Lubelszczyzny badała E. Albińska pod koniec lat dziewięćdziesiątych. Wynika z nich, że młodzi ludzie mają stosunkowo wysoki poziom świadomości ekologicznej i zdecydowana większość z nich zdaje sobie sprawę z relacji człowiek-przyroda: ¾ badanych potwierdza indywidualny wpływ człowieka na środowisko, co drugi wyraża zaniepokojenie ingerencją człowieka w przyrodę, 83% widzi potrzebę informowania ludzi o szkodliwości używanych przez nich produktów, 81% uważa, że korzystając z zasobów przyrody powinniśmy myśleć o przyszłych pokoleniach, 70% opowiada się za sankcjonowaniem osób/podmiotów łamiących przepisy o ochronie przyrody, 71% posiada wiedzę o cennych terenach przyrodniczych w Polsce. Ale już tylko: 30% zdaje sobie sprawę z zanieczyszczeń występujących w województwie lubelskim, 35% uważa, że rozwój gospodarczy przyczynia się do degradacji środowiska, 50% uważa, że opakowania jednorazowe świadczą o marnotrawstwie surowców, 30% uważa, że podwyższanie standardu życia często łączy się z niszczeniem przyrody, Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego 27 44% potwierdza, że człowiek powinien rezygnować ze stosowania urządzeń i środków zagrażających otoczeniu przyrodniczemu56. Taki rozkład wyników badań zdaje się wskazywać iż młodzi ludzie cenią przyrodę i środowisko naturalne w kategoriach wartości autotelicznej. Kiedy natomiast pojawia się potencjalny konflikt pomiędzy troską o przyrodę a np. rozwojem technologicznym i czy gospodarczym – odpowiedzi młodych ludzi nie są już tak zdecydowane w określaniu priorytetu środowiska. Z kolei badania z 2007 roku przeprowadzone wśród turystów odwiedzających rezerwaty przyrody (w tym Szumy nad Tanwią na Lubelszczyźnie) wskazują na wysoki poziom ich wiedzy oraz wrażliwości ekologicznej, umiejętność dostrzegania potencjalnych zagrożeń środowiskowych, oraz – co szczególnie istotne – umiejętność wskazania możliwych rozwiązań problemów ekologicznych i degradacji krajobrazu57. Najnowsze badania dotyczące postaw mieszkańców Lubelszczyzny wobec środowiska naturalnego przeprowadziło w roku 2010 Regionalne Centrum Edukacji Ekologicznej w ramach projektu „Wyczuj klimat”. Badania przeprowadzono wśród 771 osób zamieszkujących województwo lubelskie. Z badań wynika, iż mieszkańcy Lubelszczyzny mają poczucie odpowiedzialności za otaczające nas środowisko (90% badanych uważa, że sami mamy wpływ na stan naszego środowiska), a wedle deklaracji co drugi podejmuje proekologiczne zachowania. U podłoża tych zachowań najczęściej leży troska o zdrowie swoje i najbliższych (55%) oraz przekonanie o słuszności działań (46%). Dla wdrożenia zachowań proekologicznych zdaniem badanych niezbędne jest wprowadzenie edukacji ekologicznej na wszystkich etapach kształcenia (35%) oraz tworzenie pożądanych wzorców zachowań i ich promowanie przez media (33%). Ważna jest - zdaniem badanych – poprawa stanu polskiej gospodarki, a co za tym idzie poprawa standardu życia Polaków58. W swoim codziennym życiu, jak deklarują badani – starają się realizować zachowania chroniące środowisko (Ryc. 6). Ryc. 6 Zachowania proekologiczne deklarowane przez mieszkańców Lubelszczyzny E. Albińska, Społeczny aspekt relacji człowiek-środowisko w ocenie młodzieży Lubelszczyzny, Człowiek i Przyroda, 1999/2000, 1-12: 73-92. 57 D. Bieniek, S. Kowalczuk, M. Kucharczyk, Ochrona przyrody a turystyka – rezerwaty „Szumy nad Tanwią” i „Czartowe Pole” w świadomości społecznej, w: Świadomość ekologiczna a rozwój regionalny w Europie Środkowo-Wschodniej, E. Rydz, A. Kowalak (red.), Akademia Pomorska w Słupsku, Słupsk 2008, s. 102. 58 Badanie postaw proekologicznych mieszkańców Lubelszczyzny, http://www.lfosn.org.pl/index.php?kat=57 56 Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego 28 Źródło: Badanie postaw proekologicznych mieszkańców Lubelszczyzny, http://www.lfosn.org.pl/index.php?kat=57 Wydaje się, że najczęściej realizowane działania proekologiczne mają jednak podłoże ekonomiczne, bowiem sprowadzają się do ograniczania zużycia prądu i wody w gospodarstwach domowych. Znacznie mniej osób segreguje odpady, rezygnuje z wanny na rzecz prysznica, czy też stara się kupować towary bez niepotrzebnych opakowań. Sami realizatorzy badań po przeanalizowaniu odpowiedzi badanych i wyliczeniu tzw. śladu ekologicznego, potwierdzają, że gdyby każdy człowiek realizował taki styl życia jak badani mieszkańcy Lubelszczyzny, dla zaspokojenia potrzeb ludności potrzebowalibyśmy dwóch planet59. PODSUMOWANIE I WNIOSKI 59 Badanie postaw proekologicznych mieszkańców Lubelszczyzny, http://www.lfosn.org.pl/index.php?kat=57 Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego 29 Z zaprezentowanych badań zarówno ogólnopolskich jak i z obszaru Lubelszczyzny wyłania się dość niejednolity obraz świadomości ekologicznej Polaków. Werbalizowana przez respondentów troska o środowisko naturalne niestety nie zawsze idzie w parze z faktycznymi zachowaniami realizowanymi w kontekście dnia codziennego. Jak zauważa wielu autorów, wartościowanie środowiska przyrodniczego często ma charakter autoteliczny, a nie instrumentalny, który z pewnością miałby większą moc sprawczą w procesie przekształcania zachowań ku proekologicznym. Pomimo przekonania, że stan środowiska zależy od nas samych, wydaje się, iż w procesach poznawczych jednostek brakuje logicznego powiązania pomiędzy indywidualnymi zachowaniami, a późniejszymi konsekwencjami w stanie środowiska naturalnego. Stąd też często badani poprawę stanu środowiska upatrują w działaniach podejmowanych na poziomie makrospołecznym, rzadziej na lokalnym i indywidualnym właśnie. Niemniej jednak po przeanalizowaniu wielu badań na przestrzeni ostatnich trzydziestu lat, z całą pewnością można stwierdzić, iż poziom świadomości ekologicznej Polaków rośnie. Postawy wobec środowiska są mniej zabarwione emocjonalnie, zdecydowanie zmalało obserwowane w latach osiemdziesiątych poczucie zagrożenia ekologicznego, a różnorakie instrumenty ekonomiczne pomagają we wdrażaniu proekologicznych zachowań (np. płatne torby jednorazowe). Trudno jednoznacznie wypowiadać się o poziomie świadomości ekologicznej mieszkańców Lubelszczyzny przy tak ogromnym niedostatku projektów badawczych realizowanych w tym obszarze. Wydaje się, iż tak niezadowalający stan badań jest paradoksalnie spowodowany dość satysfakcjonującym stanem środowiska naturalnego Lubelszczyzny. Regiony o dużym zagrożeniu ekologicznym cieszyły się znacznie większym zainteresowaniem ze strony badaczy tego problemu. Pierwsze badania z lat osiemdziesiątych i początku lat dziewięćdziesiątych odkrywały bardzo niski poziom wiedzy (szczególnie mieszkańców wsi), brak kompetentnych źródeł edukacji ekologicznej i niezbyt duże zainteresowanie problemem, zarówno ze strony samych mieszkańców, jak i instytucji czy lokalnych liderów. W kolejnych dekadach dały się zaobserwować podobne trendy jak w skali ogólnopolskiej, tj. wzrost poziomu wiedzy ekologicznej, uwrażliwienie na problemy środowiska naturalnego oraz przeniesienie ciężaru odpowiedzialności za środowisko z instytucji państwowych na poziom samorządowy, społeczności lokalnych oraz indywidualny. Niestety, podobnie jak i w całym kraju daje się zauważyć duża rozbieżność pomiędzy deklarowanymi wartościami a faktycznie realizowanymi działaniami. Świadomość istnienia wartości ekologicznych nie jest niestety Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego 30 tożsama z ich realizacją60. Dotyczy to szczególnie mieszkańców wsi, którzy mają niższy poziom wiedzy ekologicznej niż zazwyczaj lepiej wykształceni mieszkańcy dużych miast. Jak zauważa J. Antoszek, mieszkańcy wsi werbalnie uznają racje ekologiczne, ale w znacznie mniejszym stopniu kierują się nimi w praktyce. Uznanie dla przyrody nie przeszkadza właścicielom wielu gospodarstw wiejskich realizować i tolerować zachowań, które stoją w sprzeczności z zasadami ochrony środowiska naturalnego61. Ogólną bowiem specyfiką postaw wobec środowiska przyrodniczego jest akceptacja proekologicznych działań, ale tylko wówczas, gdy nie stanowią poważnego ograniczenia w codziennym życiu i nie obniżają jego standardu. Prostą drogą do podniesienia poziomu świadomości ekologicznej jest dobrze przemyślana edukacja ekologiczna, której celem jest rozbudzanie świadomości i wrażliwości ekologicznej oraz kształtowanie nowej etyki zachowań wobec środowiska. Edukacja ma przygotować społeczeństwo do racjonalnego korzystania z zasobów przyrody, dążenia do kontaktu z czystym środowiskiem oraz poczucia odpowiedzialności za środowisko62. Edukacja ekologiczna do zrównoważonego rozwoju została wpisana do „Programu ochrony środowiska województwa lubelskiego na lata 2008-2011 z perspektywą do roku 2015”63 i jest realizowana zarówno w postaci edukacji formalnej jak i pozaformalnej. Jednak pamiętać należy, że podstawą tworzenia kompleksowej i zintegrowanej polityki ekologicznej zarówno na szczeblu państwowym jak i lokalnym jest właściwe oszacowanie (diagnoza) stanu środowiska naturalnego, a także rozpoznanie jego odbioru przez obywateli i ich reakcji na stan i zmiany w przyrodzie64. To wydaje się być punktem wyjścia dla planowania działań edukacyjnych w regionie. Jak wynika z „Raportu z wykonania programu ochrony środowiska województwa lubelskiego za lata 2009-2010”65, na terenie województwa podejmowanych jest szereg działań edukacyjnych, ale gros z nich skierowanych jest do uczniów szkół, nauczycieli, oraz mieszkańców większych miast na terenie Lubelszczyzny. A. Bieniasz-Marek, Świadomość ekologiczna – czym jest i jak się kształtuje, Środowisko i Rozwój, 2004, 2: 83-87. 61 A. Antoszek, Koncepcja zrównoważonego rozwoju i szanse jej realizacji na obszarach wiejskich Lubelszczyzny (w świetle badań ankietowych), Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Lublin – Polonia, Sectio B, 11: 193-209. 62 L. Tuszyńska, Świadomość środowiskowa polskiego społeczeństwa, Problemy Ekologii, 2007, 5: 233-236. 63 Program Ochrony Środowiska województwa lubelskiego na lata 2008-2011 z perspektywą do roku 2015. Zarząd Województwa Lubelskiego, Lublin 2008. 64 K. Ponikowska, Polityka ekologiczna państwa instrumentem zapewnienia wysokiej jakości środowiska i bezpieczeństwa ekologicznego obywateli, Problemy Ekologii, 2008, 12, nr 4: 171-173. 65 Raport z wykonania programu ochrony środowiska województwa lubelskiego za lata 2009-2010, Zarząd Województwa Lubelskiego, Lublin 2011. 60 Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego 31 Jak wskazują jednak badania, najniższy poziom wiedzy ekologicznej – a co za tym idzie największe zapotrzebowanie na edukację występuje wśród osób zamieszkujących małe miejscowości, o niższym poziomie wykształcenia oraz starszych wiekiem. Rekomendacje Na podstawie przeprowadzonych analiz niezbędna wydaje się realizacja następujących działań: Przeprowadzenie pogłębionych badań socjologicznych nad świadomością ekologiczną mieszkańców Lubelszczyzny ze zwróceniem szczególnej uwagi na behawioralne elementy postaw wobec środowiska naturalnego oraz socjodemograficzne ich korelaty. Edukacja ekologiczna celowana, ukierunkowana szczególnie na grupy o najniższym poziomie świadomości ekologicznej, tj. mieszkańców wsi z terenu Lubelszczyzny, osoby o niższym poziomie wykształcenia oraz ludzi starszych. Zaangażowanie do współpracy lokalne media, gdyż jak wynika z badań, są one postrzegane przez ludzi jako ważne źródło informacji ekologicznej (szczególnie telewizja). Środki masowego przekazu są jednym z narzędzi kształtowania świadomości społecznej, co daje się zauważyć również w obszarze świadomości ekologicznej (z badań wynika, iż Polacy większą wagę przyznawali tym problemom ekologicznym, które częściej były nagłaśniane w mediach). Rozpropagowanie działalności lokalnych organizacji ekologicznych, bowiem nie są one znane w środowisku, a ich działalność nie jest rozpoznawana na poziomie społeczności lokalnych (wyjątkiem są spektakularne akcje organizacji ekologicznych – nie zawsze pozytywnie odbierane społecznie). Tworzenie interdyscyplinarnych zespołów odpowiedzialnych za opracowanie i realizację projektów ekologicznych w regionie. Interdyscyplinarna wiedza o psychospołecznych mechanizmach zachowań jednostek i grup daje szansę na większą ich efektywność. Tworzenie „aliansów” samorządowymi, dla organizacjami edukacji ekologicznej pozarządowymi i między wszelkimi strukturami innymi grupami tworzącymi lokalne zasoby, które mogą wspierać realizację edukacji ekologicznej, zarówno w jej formalnym jak i nieformalnym wymiarze. Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego 32 W obszarze ekologicznych świadomości w niezbędne kategoriach wydaje interesu się wykreowanie społecznego66. wartości Posiadane przez Lubelszczyznę bogate zasoby środowiskowe powinny być postrzegane w kategoriach „kapitału ekologicznego” będącego w dyspozycji społeczności lokalnych. Dbałość o środowisko przyrodnicze powinna się kojarzyć z szansą na rozwój – a nie jego barierą. Literatura: 1. Albińska E., Społeczny aspekt relacji człowiek-środowisko w ocenie młodzieży Lubelszczyzny, Człowiek i Przyroda, 1999/2000, Nr 11-12, s. 73-92. 2. Antoszek A., Koncepcja zrównoważonego rozwoju i szanse jej realizacji na obszarach wiejskich Lubelszczyzny (w świetle badań ankietowych), Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Lublin – Polonia, Sectio B, 11: 193-209. 3. Biela A., Sytuacja psychologiczna mieszkańców wsi zagrożonych ekologicznie, w: Stres psychiczny w sytuacji kryzysu ekologicznego, A. Biela (red.), Wyd. TN KUL, Lublin 1984. 4. Biela A., Wstępne badania terenowe sytuacji psychologicznej mieszkańców wsi zagrożonych ekologicznie, w: Stres psychiczny w sytuacji kryzysu ekologicznego, A. Biela (red.), Wyd. TN KUL, Lublin 1984. 5. Bieniasz-Marek A., Świadomość ekologiczna – czym jest i jak się kształtuje, Środowisko i Rozwój, 2004, 2: 83-87. 6. Bieniek D., Kowalczuk S., Kucharczyk M., Ochrona przyrody a turystyka – rezerwaty „Szumy nad Tanwią” i „Czartowe Pole” w świadomości społecznej, w: Świadomość ekologiczna a rozwój regionalny w Europie Środkowo-Wschodniej, E. Rydz, A. Kowalak (red.), Akademia Pomorska w Słupsku, Słupsk 2008. 7. Bik B.: Koncepcja promocji zdrowia, w: Czupryna A., Poździoch S., Ryś A., Włodarczyk C. (red.): Zdrowie publiczne. Vesalius", Kraków 2001. 8. Burger T., Świadomość ekologiczna społeczeństwa polskiego, Wyd. Instytut Gospodarki Przestrzennej i Mieszkalnictwa, Warszawa 2005. 66 K. Górnicki, Wybrane problemy badań świadomości ekologicznej, op.cit. s. 25-26. Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego 33 9. Frankfort-Nachmias Ch., Nachmians D., Metody badawcze w naukach społecznych, Wyd. Zysk i S-ka, Poznań 2001. 10. Frątczak J., Świadomość ekologiczna dzieci, młodzież i dorosłych w aspekcie edukacji szkolnej i nieszkolnej, Wyd. WSP, Bydgoszcz 1995. 11. Frątczak J., Świadomość sozologiczna ludzi dorosłych, Studia Przyrodnicze, 1992, 1: 5-17. 12. Gliński P., Polscy Zieloni. Ruch społeczny w okresie przemian, Wyd. IFiS PAN, Warszawa 1996. 13. Gliński P., Świadomość ekologiczna społeczeństwa polskiego, Kultura i Społeczeństwo, 1998,3: 181-196. 14. Górnicki K., Wybrane problemy badań świadomości ekologicznej, w: Kapitał ekologiczny Polski północno-wschodniej, K. Górnicki (red.), Wyd. Fundacja Zielone Płuca Polski, Białystok – Bydgoszcz – Toruń – Olsztyn – Warszawa 2010. 15. Hłobił A., Teoria i praktyka edukacji ekologicznej na rzecz zrównoważonego rozwoju, Problemy Ekorozwoju, 2010, 2: 87-94 16. Holly R., Założenia psychospołecznej koncepcji świadomości, Studia Socjologiczne, 1988, 3: 95-123 17. Hull Z., Świadomość ekologiczna (II), Aura, 1984, 11: 3-4. 18. Jonderko G., Świadomość ekologiczna społeczeństwa Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego w oczach lekarza, w: Problemy świadomości ekologicznej. (red.) J. Wódz, Katowice 1990. 19. Lalonde, M., A New Perspective on the Health of Canadians: A Working Document. ed. Ottawa: Minister of Supply and Services Canada, 1981. 20. Mirowski W., Świadomość ekologiczna współczesnego społeczeństwa polskiego w świetle badań naukowych, w: Świadomość ekologiczna i społeczne ruchy „Zielonych” w Polsce, W. Mirowski, P. Gliński (red.), Wyd. IFiS PAN, Warszawa 1999. 21. Olechnicki K., Załęski P., Słownik socjologiczny, Wyd. Graffiti BC, Toruń 1997. 22. Papuziński A., Świadomość ekologiczna w świetle teorii i praktyki (Zarys politologicznego modelu świadomości ekologicznej), Problemy Ekorozwoju, 2006, 1: 33-40. 23. Piątkowski W., Kosiński S., Socjologia i sozologia. Perspektywa Konwergencji, Folia Societatis Scientiarum Lublinensis, 1986, 2: 62. 24. Piątkowski W., Problematyka ekologiczna w programach partii i stronnictw politycznych, Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska, Lublin – Polonia, 1991/1992, 28: 263- 271. Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego 34 25. Piątkowski W., Socjologia w ochronie środowiska, Przyroda Polska, 1985, 12: 22. 26. Piątkowski W., W stronę socjologii zdrowia, w: W stronę socjologii zdrowia, W Piątkowski (red.), Wyd. UMCS, Lublin 2002. 27. Ponikowska K. Polityka ekologiczna państwa instrumentem zapewnienia wysokiej jakości środowiska i bezpieczeństwa ekologicznego obywateli, Problemy Ekologii, 2008, 4: 171-173. 28. Program Ochrony Środowiska województwa lubelskiego na lata 2008-2011 z perspektywą do roku 2015. Zarząd Województwa Lubelskiego, Lublin 2008. 29. Raport z wykonania programu ochrony środowiska województwa lubelskiego za lata 2009-2010, Zarząd Województwa Lubelskiego, Lublin 2011. 30. Sychut W., Chmielewski T.J., Świadomość ekologiczna mieszkańców obszarów chronionych, Instytut Gospodarki Przestrzennej i Komunalnej, Lublin 1990. 31. Sztompka P., Socjologia. Analiza społeczeństwa, Wyd. Znak, Kraków 2002. 32. Tuszyńska L., Świadomość środowiskowa polskiego społeczeństwa, Problemy Ekologii, 2007,5: 233-236. 33. Wierzbicki Z.T., Sozoekologia społeczna. Główne problemy – materiały – rozwiązania, WMK –WSEiZ, Toruń – Warszawa 2008. 34. Wódz. J., Świadomość ekologiczna mieszkańców Górnego Śląska – postawienie problemu, w: Problemy świadomości ekologicznej, J. Wódz (red.), Wyd. ŚIN, Katowice 1990. Raporty z badań: 1. Badanie postaw proekologicznych mieszkańców Lubelszczyzny, http://www.lfosn.org.pl/index.php?kat=57 2. Bołtromiuk A., Burger T., Polacy w zwierciadle ekologicznym. Raport z badań nad świadomością ekologiczną Polaków w 2008 r., Instytut na rzecz Ekorozwoju, http://www.ine-isd.org.pl/lang/pl/page/raporty/id/40/ 3. Bołtromiuk A., Świadomość ekologiczna polaków– zrównoważony rozwój. Raport z badań 2009, Instytut na rzecz Ekorozwoju, http://www.ineisd.org.pl/lang/pl/page/raporty/id/40/ 4. CBOS, Czy Polacy dbają o środowisko naturalne, Warszawa BS/111/2008. 5. CBOS, Postawy wobec środowiska naturalnego, Warszawa, BS/113/2006 6. CBOS, Zachowania proekologiczne Polaków, Warszawa, BS/23/2011. 7. Raport z badania wiedzy i postaw Polaków wobec przyrody oraz idei jej ochrony, Polska i Polacy z lotu Ptaka, 2010, http://www.jestemnaptak.pl/artykul/badania-iraporty/polska-i-polacy-z-lotu-ptaka Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego 35 8. Stanaszek L., Tędziagolska M., Badanie świadomości ekologicznej Polaków 2010 ze szczególnym uwzględnieniem energetyki przyjaznej środowisku, Instytut na rzecz Ekorozwoju Warszawa 2011 http://www.ine-isd.org.pl/lang/pl/page/raporty/id/40/ Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
