Praca jako wartość

Praca jako wartość
„Praca jest dobrem człowieka - dobrem jego człowieczeństwa - przez pracę bowiem człowiek nie
tylko przekształca przyrodę, dostosowując ją do swoich potrzeb, ale także urzeczywistnia siebie
jako człowiek, a także poniekąd bardziej staje się człowiekiem”1.
Jan Paweł II
Praca stanowi podstawowy element życia każdego człowieka, w decydujący sposób
oddziałuje nie tylko na jego osobowość, postawy, aspiracje czy system wartości, ale także na
całokształt życia społecznego.
W historii cywilizacji praca ludzka była oceniana w różny sposób. System niewolniczy
i feudalny zrodził ideologię głębokiej pogardy zarówno dla pracy, jak i ludzi pracujących. Praca –
szczególnie fizyczna – była oceniana jako czynność poniżająca, wręcz hańbiąca człowieka dobrze
urodzonego. Ideologia chrześcijańska zaczęła kształtować motyw pracy jako konieczność życiową.
Praca nie tylko przestała być przekleństwem i hańbą, ale zyskała wartość wyższą niż ekonomiczną
– stała się nawet moralnym obowiązkiem, środkiem umożliwiającym rozwijanie cnót. Rozwój
kapitalizmu uczynił z pracy działalność przydatną i pożyteczną, widząc w niej przede wszystkim
źródło czerpania środków do życia, pomnażania dóbr i bogactwa w skali indywidualnej
i społecznej.
Współcześnie rolę pracy, z punktu widzenia jednostki i społeczeństwa, ocenia się bardzo
wysoko. Uważa się jednak, że tę rolę może spełniać tylko taka praca, która nie wyniszcza
człowieka, jest dobrze i bezpiecznie zorganizowana oraz sprawiedliwie nagradzana – człowiek jest
podmiotem. Najdobitniej takie ujęcie pracy przedstawił papież Jan Paweł II w encyklice „Laborem
exercens”. Jest to analiza problematyki pracy ludzkiej w warunkach współczesnego świata. Ojciec
Święty rozwija ideę pierwszeństwa osoby ludzkiej wobec rzeczy i samej pracy, która - według
Papieża - winna być środkiem utrzymania i pomnażania dobrobytu kraju oraz samorealizacji
człowieka. Omawia również uprawnienia pracowników oraz rolę i zadania związków zawodowych.
Nic więc dziwnego, że właśnie ten papieski dokument ks. Jerzy Popiełuszko rozdawał w 1981 roku
związkowcom z "Solidarności". Jan Paweł II pisze także, o wyzwaniach globalizacji i solidarności
1
Jan Paweł II: Encyklika Ojca Świętego Jana Pawła II o pracy ludzkiej „Laborem exercens” Warszawa 1982r.
1
w wymiarze ogólnoświatowym. Jego Encyklika to punkt wyjścia nauczania Kościoła
o konieczności przeciwdziałania bezrobociu.
„Praca” jest terminem wieloznacznym, stanowiącym przedmiot zainteresowań wielu
dyscyplin naukowych, takich jak np.: fizyka, fizjologia, ekonomia, psychologia, socjologia,
filozofia, prakseologia. Każda z nich, zajmuje się specyficzną dla własnych zainteresowań
problematyką i każda z nich stworzyła do własnych celów badawczych odrębne definicje pracy.
I tak w sensie psychologicznym praca to „system czynności wyróżnionych i ukierunkowanych na
przekształcenie otoczenia, wykonywanych względnie stale, gdy jej wykonawca ma odpowiednie
kwalifikacje formalne”2. Pedagogika definiuje pracę w trojaki sposób jako: 1) świadome działanie
mające na celu zaspokojenie potrzeb przez tworzenie dóbr; 2) podejmowany przez pracującego
trud, ciężar towarzyszący wysiłkowi fizycznemu względnie umysłowemu pracującego człowieka;
3) nieodłącznie związany z pracą rozwój fizyczny, psychiczny, duchowy i moralny pracującego
podmiotu3. Z kolei prakseologia traktuje pracę – jak pisał T. Kotarbiński4 – w kontekście łańcucha
czynów, których celem jest pokonywanie trudności towarzyszących organizacji pracy
i zaspokojenia elementarnych potrzeb człowieka.
Analiza przytoczonych definicji pozwala na sformułowanie następującej definicji pracy: Praca jest
to świadoma i celowa działalność człowieka, który wykorzystując swoje fizyczne i biologiczne oraz
nabyte zdolności i umiejętności dąży do zaspokojenia swoich potrzeb materialnych i duchowych.
Praca jest więc celową i świadomą działalnością człowieka, związaną z przekształcaniem
i przystosowywaniem otaczającej go rzeczywistości do jego potrzeb. Jest to jedna z podstawowych
form aktywności człowieka, za pomocą których jednostki zapewniają sobie byt materialny oraz
zaspokajają elementarne potrzeby życiowe organizmu.
Potrzeby stanowią siłę napędową wszelkich działań człowieka. Są one celem, do którego
osiągnięcia zmierza on ze wszystkich sił. Są także wartościami, osiągnięcie których daje poczucie
zadowolenia i satysfakcji. Ich zaspokojenie sprawia, że człowiek jest zadowolony z życia,
spełnionego obowiązku wobec rodziny, grupy i społeczeństwa. Źródłem zaspokojenia potrzeb jest
praca.
Człowiek
zatrudniony w różnego
rodzaju
instytucjach,
przedsiębiorstwach
czy
organizacjach, poprzez pracę oraz jej wymierny efekt w postaci płacy, bezpośrednio zaspokaja
swoje potrzeby.
W Słowniku socjologicznym potrzeba definiowana jest jako „poczucie braku czegoś, co jest
odczuwane przez jednostkę jako konieczny, a przynajmniej pożądany element jej życia lub
2
W. Szewczuk (red.): Encyklopedia psychologii. Warszawa 1998, s. 654.
T. Pilch (red.): Encyklopedia pedagogiczna XXI wieku. Warszawa 2003, s. 781.
4
T. Kotarbiński: Traktat o dobrej robocie. Wrocław 1965.
3
2
samorealizacji”5. A. H. Maslow podzielił potrzeby na dwie grupy6. Do podstawowych, zwanych
potrzebami niedostatku, zaliczył:
a) potrzeby fizjologiczne – głód, pragnienie, popęd seksualny, ochrona przed chłodem,
b) potrzebę bezpieczeństwa – występuje w sytuacji, gdy jednostka znajduje się w stanie
zagrożenia, niebezpieczeństwa np. w obliczu groźby utraty pracy,
c) potrzebę przynależności i miłości – zdobycie przyjaźni, uznania i ludzkiej życzliwości,
posiadania rodziny,
d) potrzebę szacunku i uznania – akceptacja ze strony grupy, do której się należy (rodzina,
grupa rówieśników, kolegów z pracy); pochwała działań jednostki,
e) potrzebę samorealizacji (samourzeczywistnienia) – polega na stawaniu się tym, kim
człowiek chce być, doskonaleniu roli społecznej.
Do tworzących drugą grupę potrzeb poznawczych zaliczył:
a) potrzebę wiedzy i rozumienia – systematyzowanie, organizowanie, analizowanie,
poszukiwanie i konstruowanie systemów wartości,
b) potrzeby estetyczne – wyczucie piękna, wyrabianie poczucia gustu i doznań estetycznych.
To płaca jako wynagrodzenie za pracę pozwala zaspokoić głód, zabezpieczyć dach nad głową,
uchronić się przed zimnem. Instytucje, w których człowiek znajduje zatrudnienie zaspokajają
również potrzeby wyższego rzędu: uznania i akceptacji, samorealizacji, poznawcze. Jednak
warunkiem zaspokojenia każdej z nich jest najpierw zaspokojenie potrzeb stojących niżej
w hierarchii. Stąd w pierwszej kolejności zaspokajane są potrzeby elementarne (fizjologiczne,
bezpieczeństwa), później potrzeby wyższego rzędu. Leżą one również u podstaw motywów działań,
a także same w sobie są wystarczającym motywem dążenia do ich realizacji.
Motywacja pracy jest wpływem potrzeb, dążeń i przekonań, które skłaniają ludzi do pracy. Praca
jawi się więc jako sposób umożliwiający realizację określonych potrzeb.
W literaturze przedmiotu można odnaleźć następujące typy motywacji pracy:
a) zamiłowanie do pracy,
b) zżycie się ze społecznym środowiskiem pracy oraz pozycją, jaką praca zapewnia,
c) konieczność podjęcia pracy (zarabianie, utrzymanie rodziny, usamodzielnienie się).
Rodzaje motywacji i potrzeb są z reguły wzajemnie uwarunkowane, więc wszędzie tam, gdzie
dominuje motyw zamiłowania do wykonywanej pracy, pojawia się równocześnie silna potrzeba
samorealizacji. Z kolei zżycie się ze społecznym środowiskiem pracy powoduje dążenie do
realizacji potrzeb akceptacji i przynależności. Trzeci typ motywacji związany jest głównie
z potrzebami fizjologicznymi.
5
K. Olechnicki (red.): Słownik socjologiczny. Toruń 1997, s. 160.
A. H. Maslow: Teoria hierarchii potrzeb. W: J. Reykowski (red.): Problemy osobowości i motywacji w psychologii
amerykańskiej. Warszawa 1964.
6
3
Jak już wcześniej wspomniano praca jest sposobem i metodą zapewnienia sobie
i społeczeństwu elementarnych (materialnych) warunków egzystencji. To także forma aktywności,
dzięki której człowiek zmierza do ograniczenia wpływu środowiska naturalnego lub uniezależnienia
się od niego. Nade wszystko praca jest wartością. Jest to dobrowolna forma działalności człowieka,
wypływająca z obowiązku wobec społeczeństwa, połączona z wysiłkiem fizycznym, mająca na celu
tworzenie nowych wartości duchowych i materialnych. Równie ważny jest wymiar moralny
(etyczny) pracy. Podkreśla się bowiem powszechnie, że jest ona moralnym obowiązkiem każdego
z nas wobec jednostki i całego społeczeństwa. Na ten aspekt zwracali uwagę przedstawiciele wielu
dziedzin nauki, zwłaszcza filozofowie i socjologowie, dla których praca jest podstawowym
i kreatywnym elementem dziejów ludzkości7.
Pojęcie wartości występuje w etyce, ekonomii, filozofii, socjologii i wielu innych naukach
społecznych. W języku potocznym ma ono wiele znaczeń, jednakże najczęściej łączone jest
z koniecznością dokonania wyboru pożądanych celów, które uważa się za szczególnie ważne
i cenne. U podstaw tych wyborów leży system i hierarchia wartości. Najogólniej można więc
przyjąć za J. Szczepańskim, że „wartość to dowolny przedmiot materialny lub idealny, któremu
jednostki i zbiorowości przypisują ważną rolę w życiu; są to przedmioty i stany rzeczy, które
zapewniają równowagę psychiczną, zadowolenie, są też niezbędne dla zapewnienia siły i spójności
grupy”8.
Człowiek poprzez pracę dla zaspokojenia potrzeb swoich i grupy, przetwarzając zasoby (minerały,
surowce) i siły przyrody (energia wiatru, wody, słońca), tworzy nie tylko dobra materialne, ale
i nowe wartości. Dobra te są wartościami nie tylko dlatego, że nadaje się im wartość ekonomiczną
(wartość pieniężną), ale przede wszystkim dlatego, że są wynikiem pracy ludzkiej, stanowiącej
wartość samą w sobie. Ta zaś ma wymiar nie tylko ekonomiczny, ale i moralny, społeczny,
kulturowy, historyczny. Dobra te są bowiem wynikiem świadomej działalności ludzi, wynikiem
świadomego ich oddziaływania, przetwarzania i przekształcania dóbr przyrody w dobra materialne,
którym przypisuje się określoną wartość w pieniądzu bądź samą w sobie (np. dzieła sztuki,
przedmioty kultu, zabytki)9. Należy więc oddzielić wartości moralne pracy od ekonomicznych.
Wartości ekonomiczne są to wartości zapewniające człowiekowi materialne warunki egzystencji,
często łączone z nakazem i przymusem pracy, moralne – to wartości łączone z powinnością
i obowiązkiem jednostki wobec siebie i grupy. Wartościowanie pracy w kategoriach moralnych
istniało już od wieków, to wartościowanie w kategoriach ekonomicznych pojawiło się dopiero
z chwilą powstania kapitalizmu. Wraz z pojawieniem się tak zwanej pracy najemnej, za którą płaci
się pieniądzem, praca ludzka stała się wartością również ekonomiczną. Nie zatraca jednak swoich
7
M. Ossowska: Socjologia moralności. Zarys zagadnień. Warszawa 1986.
J. Szczepański: Elementarne pojęcia socjologii. Warszawa 1972, s. 96 – 100.
9
J. Sztumski: Społeczeństwo i wartości. Katowice 1992.
8
4
wartości moralnych, wręcz przeciwnie, jej moralny aspekt staje się szczególnie ważny
w momencie, gdy zdobycie i posiadanie pracy staje się problemem społecznym. Praca zyskuje na
wartości szczególnie wówczas, gdy trudno ją zdobyć, gdy byt materialny jednostek i ich rodzin jest
zagrożony.
Jak już wspomniano, pracę definiuje się najczęściej jako działalność człowieka, polegającą
na przekształcaniu rzeczywistości społecznej i przystosowaniu jej do potrzeb ludzkich. Działalność
ta jest częścią kultury, którą rozumiemy jako ogół materialnych i niematerialnych wytworów
działalności ludzkiej, wartości i uznawanych sposobów postępowania, zobiektywizowanych
i przyjętych w dowolnych zbiorowościach, przekazywanych innym zbiorowościom i następnym
pokoleniom10.
Jednym z najistotniejszych elementów kultury – kultury pracy – jest etos pracy, którego istota
polega na traktowaniu pracy jako podstawowej wartości ludzkiej egzystencji. Praca służy afirmacji
człowieczeństwa, jest podstawą ładu społecznego, który pozwala człowiekowi uzyskać właściwą
sobie godność i podmiotowość. We współczesnym świecie zaobserwować można wielce
niepokojące zjawisko degradacji etosu pracy. Przyczyn tego stanu rzeczy doszukiwać się należy
głównie w wychowaniu. Współczesna rodzina i szkoła nie kształtują takich cech i nawyków jak:
obowiązkowość, sumienność, staranność, organizacja i innych niezbędnych do wykonywania pracy.
Tymczasem praca jest nie tylko koniecznością ekonomiczną, ale przede wszystkim powinnością
wobec społeczeństwa, nakazem moralnym, powodem do dumy i zadowolenia. Człowiek nie jest
bowiem dodatkiem do pracy, lecz to praca jest dla człowieka. Kryzys etosu pracy jest więc
wyrazem kryzysu społeczeństwa w ogóle. Alkoholizm, narkomania, wzrost przestępczości, bieda,
ubóstwo, choroby społeczne, a przede wszystkim alienacja pracy bezpośrednio przyczyniają się do
jego rozkładu. Zdaniem wielu autorów o stosunku człowieka do pracy (o etosie pracy) decydują
czynniki natury:
a) ekonomicznej, traktujące człowieka jako część sprawnie działającej maszyny, który poprzez
pracę zapewnia utrzymanie sobie i swojej rodzinie,
b) religijnej, głoszące prymat człowieka jako osoby wobec pracy, poprzez którą rozwija się
realizując swoje aspiracje i zdolności,
c) twórczej – praca powinna być traktowana jako dziedzina twórczości, decydująca o naszym
człowieczeństwie.
We współczesnej rzeczywistości człowiek pracujący popada w zależność od techniki
i postępu technicznego, zwłaszcza zależność od pieniądza, co prowadzi do jego zniewolenia
i degradacji, a konsekwentnie także samej pracy. Dominacja myślenia technologicznego
i ekonomicznego prowadzi z konieczności do traktowania pracy jako towaru, a pracującego
10
S. Czarnowski: Dzieła. Warszawa 1956.
5
człowieka jako siły roboczej. Tak dokonuje się depersonalizacja pracy, czyli jej przedmiotowe
ujmowanie. Przeciwdziała temu – zrodzona w latach 30 w Stanach Zjednoczonych – idea
humanizacji pracy.
Problem humanizacji pracy stanowi przedmiot zainteresowań socjologii, filozofii, psychologii,
pedagogiki, prakseologii, ekonomii, ergonomii. We wszystkich tych dziedzinach na pierwszy plan
w tym zakresie wysuwa się problem samorealizacji człowieka, który poszukuje sensu własnej
egzystencji w tworzeniu nowych wartości materialnych i duchowych, w poprawie warunków bytu
społecznego. Pracę zaś postrzega jako podstawowy element, wyznaczający jego tożsamość
indywidualną i społeczną. Zdaniem J. Kulpińskiej, humanizacja pracy jest hasłem, które określa
globalną ideologię społeczną, nadającą pracy szczególne znaczenie, wyznaczającą zespół celów
i wartości ludzkiego działania. Z drugiej strony humanizacja określa także zespół konkretnych
zabiegów o zakresie bardzo podstawowym lub koncepcyjnym, których zadaniem jest usunięcie
szczególnie dotkliwych uciążliwości pracy, racjonalizacja pracy i demokratyzacja stosunków
w pracy11. W literaturze socjologicznej wraca się uwagę na techniczny i społeczny aspekt
humanizacji. W sensie społecznym jest to konieczność doskonalenia procesu pracy i stosunków
międzyludzkich, realizacja potrzeb i oczekiwań w procesie pracy i poza nim. W sensie technicznym
wiąże się z koniecznością usuwania fizycznych i psychicznych uciążliwości pracy oraz
doskonalenia technicznych warunków pracy.
Człowiek w procesie pracy odnajduje siebie jako osobę w wymiarze społecznym, psychologicznym
i kulturowym. Staje się nie tylko wytwórcą, ale i twórcą nowych wartości. Ich wymiar
ekonomiczny stanowi jedynie wartość materialną, rynkową, o wiele ważniejszą okazuje się jej
wartość społeczna i kulturowa. Świadomość roli, jaką praca odgrywa w życiu jednostki
i społeczeństwa oraz w systemie preferowanych przez nią wartości, sprawia, że człowiek zajmuje
szczególnie uprzywilejowaną pozycję w procesie pracy. Produkt jego pracy posiada nie tylko
wartość ekonomiczną, ale także społeczną i kulturową, samą zaś pracę rozpatrywać należy przede
wszystkim w społecznym, moralnym i aksjologicznym kontekście. Te przymioty stanowią o jej
istocie – jest sprawczym elementem rozwoju osobowości człowieka.
Z dotychczasowych rozważań wynika, iż praca odgrywa znaczącą rolę w życiu człowieka.
Pracę człowieka wyróżnia świadomość zamiaru, wyobrażenie efektu i celowe działanie. W końcu
praca jest dla człowieka wartością, ma związek z jego poczuciem tożsamości, godnością,
szczęściem i sensem istnienia. Znaczenie pracy w życiu jednostki najlepiej obrazują wyniki badań
na bezrobotnych. Badania te pokazuję, że osoba bezrobotna przez dłuższy czas cierpi nie tylko
z powodu utraty dochodu i związanego z tym ograniczenia konsumpcji, ale także z powodu
załamania się kontaktów społecznych, w szczególności z byłym środowiskiem zawodowym,
11
J. Kulpińska: Analiza zakładowych programów humanizacji pracy. Warszawa 1974, s. 5.
6
załamania się jej ról społecznych w rodzinie. Rejestruje się wyraźny spadek szacunku do siebie
bezrobotnych, pogorszenie się i zdrowia psychicznego i fizycznego.
Tradycyjnie wyróżnia się trzy nastawienia do pracy: punitywne, instrumentalne, autoteliczne12.
Jednostka lub zbiorowość o nastawieniu punitywnym postrzega pracę jako instytucję narzuconą
(przez społeczeństwo, państwo, rynek). Osoba pracująca traktuje więc czynności pracy jako
tragiczne fatum.
Przy nastawieniu instrumentalnym pracę ceni się dla korzyści, jakie przynosi jednostkom
i społeczeństwu. Osoba pracująca postrzega pracę jako konieczność życiową, podstawę egzystencji,
najczęściej w sensie materialnym.
Przy nastawieniu autotelicznym praca jest traktowana jako cel sam w sobie, źródło
człowieczeństwa, podstawa rozwoju osobistego, służba wartościom społecznym.
W tym miejscu należy przywołać pojęcie samorealizacji w pracy, które jako koncepcja pojawiło się
w Europie w XIX wieku., a oznaczało spełnienie się jednostki poprzez pracę, pełen rozwój osobisty
i realizację zdolności.
Mówi się także o mocy twórczej pracy człowieka, przy czym najczęściej wymienia się cztery
następujące jej postacie:
•
Praca ma materialną moc twórczą w tym sensie, że jest źródłem egzystencji ludzkiej, jest
sposobem tworzenia przez człowieka jego własnego życia;
•
Praca jest podstawa moralnego rozwoju człowieka, tworzy bowiem materialne warunki
realizacji i rozwoju życia.
•
Praca ma moc socjotwórczą, ponieważ zawiera jako nieodłączny moment współpracę oraz
współdziałanie wzajemne ludzi i grup ludzkich.
•
Praca staje się działaniem coraz bardziej upośrednionym, rodzi i zużywa, tworzy
i potrzebuje coraz bardziej rozwiniętych form regulacji, a następnie prowadzi do rozwoju
umysłowego człowieka.
W świetle powyższych rozważań można sformułować następujące wnioski:
•
Każdy człowiek, tym bardziej sprawny fizycznie i psychicznie, ma prawo do pracy,
a organizacja życia społecznego powinna gwarantować realizację tego prawa.
•
Każdy człowiek powinien uzyskać takie przygotowanie do pracy i taki stan kwalifikacji
oraz kompetencji zawodowych, które zagwarantują mu szansę bycia podmiotem w każdej
sytuacji pracowniczej.
•
Każdy pracujący ma prawo do pozyskania w drodze pracy zawodowej minimum środków
gwarantujących jemu i jego najbliższym stanu ludzkiej egzystencji.
12
W. Kozek (red.): Encyklopedia socjologii. Warszawa 2000, s. 176.
7
•
Bezrobocie powstające na skutej gry czynników ekonomicznych godzi w istotę człowieka,
zdolnego i pragnącego realizować naturalne prawo do pracy oraz związane z tym
powinności zawodowe.
Podsumowując powyższe rozważania na temat wartości pracy można stwierdzić, że praca
stanowi podstawową działalność człowieka, wypełnia ponad połowę jego życia, decyduje o jego
jakości. Jest powiązana z sensem istnienia człowieka i jego szczęściem, postępem społecznym oraz
sprawiedliwością. Związki te wyrażają się nie tylko w koncepcjach filozoficznych – różnych
wizjach człowieka ale także w aforyzmach, przysłowiach i porzekadłach powszechnie znanych
i przytaczanych. Jedne sławią pracę, a inne przeczą jej wartości, np. : Bez pracy nie ma kołaczy.
Praca jest solą życia (Thomas Fuller). Praca to cała istota prawdziwego życia (Lew Tołstoj).
Pochwała pracy jest jednym z najgorszych bzików współczesności (Sakutaro Hagiwara).
Bez względu na potoczne oceny pracy formułowane przez ludzi, jest ona dla jednostki wartością,
ponieważ pozwala utrzymać jej aktywność, zaspokajać potrzeby biologiczne, psychiczne
i społeczne. We wszystkich kulturach praca jest podstawą systemu gospodarczego.
Bibliografia
1. Czarnowski S.: Dzieła. Warszawa 1956.
2. Jan Paweł II: Encyklika Ojca Świętego Jana Pawła II o pracy ludzkiej „Laborem exercens”. Warszawa
1982.
3. Kotarbiński T.: Traktat o dobrej robocie. Wrocław 1965.
4. Kozek W. (red.): Encyklopedia socjologii. Warszawa 2000.
5. Kulpińska J.: Analiza zakładowych programów humanizacji pracy. Warszawa 1974.
6. Maslow A. H.: Teoria hierarchii potrzeb. W: J. Reykowski (red.): Problemy osobowości i motywacji
w psychologii amerykańskiej. Warszawa 1964.
7. Olechnicki K.(red.): Słownik socjologiczny. Toruń 1997.
8. Ossowska M.: Socjologia moralności. Zarys zagadnień. Warszawa 1986.
9. Pilch T. (red.): Encyklopedia pedagogiczna XXI wieku. Warszawa 2003.
10. Szczepański J.: Elementarne pojęcia socjologii. Warszawa 1972.
11. Szewczuk W. (red.): Encyklopedia psychologii. Warszawa 1998.
12. Sztumski J.: Społeczeństwo i wartości. Katowice 1992.
Opracowanie:
mgr Aleksandra Tomanek
ZST NR 2 im. M. Batko w Chorzowie
8