Mistyka nadreńska
advertisement
Łukasz Barański Mistyka nadreńska – jedna z inspiracji Marcina Lutra P oszukując inspiracji teologii Marcina Lutra należy podkreślić znaczenie średniowiecznej teologii mistycznej. Mistyka chrześcijańska przeżywała w późnym średniowieczu okres rozkwitu, rozwijając się głównie w środowiskach zakonów żebrzących (dominikanie i franciszkanie). Był to ruch wnoszący do średniowiecznej teologii i duchowości powiew ożywczej indywidualizacji zbawienia. Jednak właśnie przez ten zaproponowany bezpośredni kontakt człowieka z Bogiem stanowiła zagrożenie dla Kościoła instytucjonalnego, który rościł sobie prawo do szafowania środkami zbawienia. Trudno jednoznacznie ocenić wpływ średniowiecznej mistyki na teologię i duchowość wittenberskiego Reformatora. Bezpieczniej jest mówić o pewnych impulsach teologii mi­ stycznej, jak na przykład niemożliwo­ ści ujęcia istoty Boga za pomocą języ­ ka filozofii, konieczności zrozumienia własnej niemocy i pokory wobec po­ tęgi Boga, oddaniu Bogu inicjatywy w przeprowadzaniu człowieka przez meandry ścieżki zbawienia. Z drugiej jednak strony, po doświadczeniach z lat 20. XVI w. z radykalnym, lewym skrzy­dłem Reformacji (T. Münzer, A. Karlstadt), Luter zaczął dostrzegać również niebezpieczeństwa związane z mistyką. Jedynym średniowiecznym mistykiem, o którym Luter niezmiennie przez całe życie wypowiadał się z sza­ cunkiem i uznaniem, był Jan Tauler. Te­ologia mistyczna dominikańskiego kaznodziei koncentruje się na kilku sta­ le powracających w jego kazaniach te­ ma­tach, z których niewątpliwie najważ­ niejszym jest zjednoczenie mistyczne. Zjednoczenie mistyczne Zjednoczenie mistyczne (unio mystica), czyli zjednoczenie duszy wierzą­ 10 Słownik Mistyka nadreńska – nurt mistyki cego z Bogiem, jest zadaniem realizo­ wanym na drodze stopniowego udos­ konalania się w miłości. Wstępem do zjednoczenia duszy z Bogiem jest prze­ życie nawrócenia rozumianego jako odkrycie głębi swej duszy. Osiągnięcie unii mistycznej jest procesem składa­ jącym się z trzech etapów. Człowiek, który jeszcze nie wstąpił na tę ścieżkę prowadzącą do Boga, jest przedstawia­ ny obrazowo jako błądzący i wiecznie upadający nieszczęśnik, pochylony i zgarbiony, niezdolny, by podnieść swój wzrok w stronę Boga. Zmiana tej postawy na wyprostowaną, zwrócenie się we właściwą stronę to przemiana, którą Tauler opisuje słowem nawrócenie. Nawrócenie to odwrót od wszyst­ kiego, co ziemskie, co nie-boskie i zwrócenie się ku Bogu. Warunkiem nawrócenia jest pokuta rozumiana ja­ ko żal za grzechy, chęć poniesienia ka­ ry i zadośćuczynienia. Na tym etapie człowiek odkrywa również obecność duchowego pierwiastka boskości w so­ bie – głębię swej duszy, choć tam jesz­ cze nie dociera. Pierwszy etap charak­ teryzuje się również stanem wielkiej radości ze zmysłowego poznania Bo­ ga. Wszystkie ślady obecności Boga w świecie natury przepełniają czło­ wieka uczuciem dziecięcej radości. Jednak później następuje etap drugi, na którym Bóg zabiera mu wszystko, odwraca się od niego i pozostawia sa­ mego. Droga do człowieczego wnętrza kończy się wąska ścież­ką, którą trzeba pokonać w ciemnoś­ci. To okres pełen cierpienia i zwątpie­nia w sens swego wyboru, zwątpienia w samego Boga. Dopiero trzeci etap przynosi poznanie prawdy, wyzwolenie z cierpienia i zjednoczenie z Bogiem. Człowiek staje się jednością z Bogiem, jego ist­ nienie ulega przebóstwieniu. Zbawie­ nie może być rozumiane jako powrót Bożego dzieła do Stwórcy. Jednak wa­ runkiem tego jest całkowite uwolnienie się od wszystkiego, co wiąże człowie­ 11/2012 chrześcijańskiej, który rozwinął się w XIV w. na terenie doliny Renu od Bazylei po Kolonię, związany z działalnością dominikańskich kaznodziejów – Mistrza Eckharta, Jana Taulera i Henryka Suzo. Neoplatonizm – system filozoficzny powstały w Aleksandrii w II-III w. n.e., którego najważniejszym przedstawicielem był Plotyn. Dokonał on reinterpretacji myśli filozoficznej Platona, przedstawiając świat jako hierarchię bytów niedoskonałych, które pochodzą (emanują) z bytu doskonałego – absolutu. Ziemskie istnienia, obciążone materią, dążą do powrotu do swego źródła – absolutu. ka z tym światem, również od nadziei własnej świętości. Poglądy Jana Tau­ lera i Henryka Suzo różnią się w tej kwestii od koncepcji Mistrza Eckharta, który twierdził, że w zjednoczeniu mi­ stycznym człowiek traci swą tożsa­ mość na rzecz Boga i dlatego nie może już wrócić do świata. Teza Eckharta o utracie własnej tożsamości została przez Kościół potępiona i dlatego Tau­ ler i Suzo starali się jej unikać. Człowiek wewnętrzny i zewnętrzny Zdaniem Taulera w człowieku moż­ na wyróżnić trzy aspekty jego istnie­ nia, tak różne, że można nawet mówić o trzech ludziach w człowieku. Pierw­ szym jest człowiek zewnętrzny, cielesny i zmysłowy, w swych instynktach i po­ pędach podobny do zwierzęcia. Drugi to człowiek obdarzony rozumem i kie­ rujący się jego wskazaniami. Ostatnim i najwyższym aspektem istoty czło­ wieka jest tzw. najwyższy człowiek wewnętrzny. Tego trzeciego człowieka określa Tauler jako dno duszy (w języ­ ku niemieckim Grund, czyli podstawa), które jest miejscem, w którym docho­ dzi do spotkania człowieka z Bogiem. Grund jest niejako enklawą boskości w człowieku, jest miejscem całkowi­ cie odmiennym i obcym dla człowieka Kazania Jana T aulera Czołowy przedstawi ciel mistyki nadreń skiej – dominikanin Jan Tauler – rozpoc zjednoczeniowa, rozu zął opiekę duszpaste miana jako dar łaski rską (cura monialiu nad siostrami swego m) – znajdują wyra , a nie wysiłek natury zakonu pod koniec lat z w Kazaniu 37: dwudziestych XIV w. Jednak pisemne św iadectwa jego działaln Zewnętrzne poszukiw ości kaznodziejskiej anie Boga polega na pochodzą dopiero z praktyce różnego rodzaju dobrych uc lat 1346-1359, kiedy zynków, stosownie to nastąpiło zebranie notatek sporządzan do zachęt i upomni otrzymywanych prze ych przez słuchaczk eń z Boga oraz wskaza i jego kazań. Nie wiad mo, czy sam autor ró ń jego przyjaciół. Na o- ważniejsza jest tu wnież brał udział w jpr ak pr ty ka oc esie redakcji tych m cnót, takich jak poko rękopisów. Zbiór by ilczenie, ufność i ws ł początkowo rozpow ra, łagodność, zy szechniany i kopiostkie inne cnoty, kt wany w klasztorach. óre się praktykuje lub może praktykowa Pier wsze drukowane ć. wydania kazań ukaz ły się w 1498 r. w Li apsku i w 1508 r. w Au Drugi rodzaj szukan gsburgu. Było w tym ia jest o wiele wyżs czasie w obiegu równ zy. Polega na tym, że człowiek wchodz ież wiele pism przypi i do swojej głębi, w sywanych Taulerowi, które nie były jego m iej sce najbardziej wewn dziełem (tzw. pseudo ętrzne i tam szuka Pa tauleriana). Również na, zgodnie z tym, o Marcin Luter, wyda czym On sam mówił: „Królestwo Boże jąc w 1516 r. cztern astowieczne pismo jest w was” (Łk 17,21 styczne pod tytułem m i). Kto chce znaleźć to Królestwo, to jest Theologia deutsch, Boga z całym Jego bo sądził, że publikuje dzieło Jana Taulera. gactwem, w Jego własnej istocie i naturz Jak się później okaz e, ten musi Go szuk ało, autorem tego dz ła był nieznany z im ać tam, gdzie On się ie- znajduje, a mian ienia zakonnik z Fr ow ici e w najbardziej wewn an kfurtu pozostający pod wpływem mist yk ętrznej głębi duszy, tam, gdzie Bóg znac i nadreńskiej. Kaza znie bliższy jest du nia Jana Taulera wy warły duży wpływ na szy i daleko bardzie - w niej obecny niż ukształtowanie prot j ona sama w sobie. (… estanckiej pobożnoś Jan Arndt, autor jed ) ci. nego z najpoczytniej Obraz wyciśnięty na szych ewangelickich drachmie powinien modlitewników – Ra być czysty. Nie znaczy to tylko, że dusz jskiego Ogródeczka a jest ukształtowana , sam pozostający po wpływem mistyki na na d wzór Boga; mamy tu dreńskiej, wydał pono ten sam obraz, któr ym On jest w swojej wnie w 1621 r. kaza nia Taulera. Również wł asnej, czystej, boskiej istocie. Tutaj, w ojciec luterańskiego tym obrazie, Bóg ży piet yzmu – Filip Jakub Spener cenił je, poznaje i rozkoszu je się sobą. Żyje, mies wysoko twórczość do zka i działa w duszy. minikańskiego mist ka i zalecał lekturę y- podobna do Boga Tutaj dusza staje się jego kazań swoim stu , ró wn de a nt Mu, boska. Staje się om. W swych kazaniach wszystkim, czym Bó przez łaskę tym Tauler unika posługiw g jest z natury, ściśl ania się pojęciami z dziedziny filozofii e z Nim zjednoczona zatopiona, ku Niem i teologii. Więcej uw , u ponad siebie sam agi poświęca etycznym i duchowym aspekt ą wyniesiona. Staje tak podobna do Bo om swej doktryny. się ga , że gdyby mogła uj Struktura większoś z tych kazań zawiera rzeć siebie samą, za ci Niego by się uzna wyjaśnienie i mistyc ła. Kto by ją zobaczył, zną interpretację om wianego tekstu biblijn uj rz aałby ją w szacie, barwi e, postaci i bycie Bo ego. Ukierunkowani żym (wszystko dzięk e wywodu na prakty kę życia chrześcijańsk i łasce!), a widzenie to uczyniłoby go szczęś iego i drogę do mist ycznego zjednoczeni liwym, gdyż Bóg i du z Bogiem sprawia, że a sza tworzą w tym zjednoczeniu jedność kazania należą raczej pochodzącą nie z na do gatunku teologii budującej niż spekul tury, lecz z łaski. atywnej. Oba te aspe (fragment kazania Ja kty teologii Jana Tauna Taulera zaczerpn lera – duszpasterskie ięty z: Ścieżka do Boga. Wybór pism, op napomnienie i pocie rac. i tłum. Wiesław szenie oraz mistyka Szymona OP, Wydaw nictwo „W drodze”, Poznań 1996, s. 78-79 ) niższego. Zadaniem człowieka jest sprawić, by ten najwyższy i najgłębszy z Bogiem. Osiągnięcie stanu unii mi­ zarazem aspekt jego człowieczeństwa stycznej oznacza, że człowiek, we mistyki spekulacyjnej, rozumianym przejął kontrolę nad człowiekiem niż­ wszystkich trzech aspektach swego jednak i opisywanym przez Taulera szym. Odbywa się to w trzech etapach. istnienia, zostaje przez Boga na nowo językiem biblijnym, pełnym porów­ Najpierw człowiek wewnętrzny (ro­ ukształtowany na Boże podobieństwo. nań i metafor. Metaforyka biblijna zumny) podporządkowuje człowieka Ta przemiana może być rozumiana głębi jest oparta na fragmencie psalmu zewnętrznego, czyli swą zwierzęcą jako przebóstwienie człowieka przez 42: „Głębina przyzywa głębinę w odnaturę ze wszystkimi jej instynktami. Boga – czyli deifikacja, która jest w is­ głosie wodospadów twoich” (Ps 42,8). Następnie ów człowiek wewnętrzny tocie powrotem do stanu pierwotnej W mistyce Taulera jest bowiem mowa odkrywa nicość swego istnienia i zwra­ wspólnoty Stwórcy i stworzenia. o dwóch głębiach: bożej i ludzkiej. ca się w kierunku Boga. Ten proces Obie głębie do siebie przynależą, ich samopoznania ma ważne znaczenie Pojęcie „głębi” najwyższe przeznaczenie wypełnia się w teologii Taulera. Umożliwia on na­ Zjednoczenie mistyczne dokonuje w spotkaniu i mistycznym zjednocze­ wrócenie rozumiane jako zwrócenie się w głębi duszy, na jej dnie (Seelen- niu. Metafora dwóch głębin – boskiej się do swego wnętrza (Einkehr) i usu­ grund). Miejsce to nosi różne nazwy i ludzkiej – pociąga za sobą dowartoś­ nięcie przeszkód na drodze do spotka­ w słowniku mistyków nadreńskich. Za ciowanie człowieka jako Bożego dzie­ nia z Bogiem. Dopiero wówczas ów mistrzem Eckhartem określa je rów­ ła stworzonego na obraz i podobień­ trzeci człowiek wewnętrzny osiąga nież Tauler jako bezludne pustkowie, stwo Boga (1 Mż 1,26), którego zada­ stan „ogołocenia się i uwolnienia od jako miejsce pozbawione wszelkich niem jest powstanie z upadku w grzech wszystkiego, co oddala człowieka od określeń. Grund jest miejscem, w któ­ pierworodny i przekroczenie samego Boga” (Gelassenheit) i może wkroczyć rym dochodzi do spotkania człowieka siebie rozumiane jako odzyskanie utra­ na drogę do mistycznego zjednoczenia z Bogiem, jest pojęciem z dziedziny conego podobieństwa do Stwórcy. Głę­ 11/2012 11 Jan Tauler przyszedł na świat około 1300 r. w Strassburgu, w bogatej rodzinie mieszczańskiej. W wieku 14 lat wstąpił do miejscowego klasztoru dominikańskiego, gdzie w tym czasie urząd wikariusza generała zakonu dominikanów sprawował Mistrz Eckhart. Poznanie w tak młodym wieku jednego z najsławniejszych mistyków i teologów ówczesnej Europy z pewnością przyczyniło się do ukształtowania duchowości przyszłego kaznodziei. Obrona Mistrza Eckharta przed oskarżeniami o herezję stała się w późniejszym czasie jednym z głównych wątków twórczości Taulera. W swych kazaniach starał się tak przedstawić naukę Eckharta, by mieściła się ona w ramach uznawanej przez Kościół doktryny. Po ukończeniu studiów teologicznych rozpoczął pracę jako kaznodzieja i duszpasterz sióstr dominikanek i beginek. Obszarem działania młodego kaznodziei były terenu wzdłuż Renu Jan Tauler od Bazylei aż po Kolonię. Jan Tauler pozostawił po sobie około 80 kazań w języku niemieckim, w których ostro protestował przeciwko rozpowszechnionym w owym czasie oskarżeniom beginek o herezję. W latach 20. XIV w. stał się Tauler mimowolnym uczestnikiem konfliktu między cesarzem Ludwikiem IV Bawarskim a papieżem Janem XXII. Po nałożeniu przez papieża ekskomuniki na cesarza w 1325 r., również Strassburg, jako miasto stojące po stronie cesarza, został obłożony interdyktem, czyli zakazem publicznego głoszenia kazań i udzielania sakramentów. Posłuszni zaleceniom papieskim dominikanie zostali wygnani ze Strassburga w 1339 r. Po wygnaniu Tauler wraz z braćmi zakonnymi udał się do Bazylei. Mimo że od 1343 r. dominikanie mogli powrócić do Strassburga, Tauler prowadził w tym czasie żywot wędrownego kaznodziei podró- bia jest tym miejscem w duszy czło­ wieka, które nie ma nic wspólnego z jego życiem doczesnym, z jego cia­ łem i duszą. Zadaniem człowieka jest wznieść się w swym dążeniu do Bo­ ga aż na „skraj” owej głębi, czyniąc wszystko, co w mocy natury człowieka. Jednak ten ostatni krok, określany rów­ nież jako zanurzenie w boskiej głębi, musi uczynić sam Bóg. Ostatni etap na drodze do zjednoczenia mistycznego jest całkowicie Bożym dziełem. Bóg tworzy człowieka na swój obraz i Bóg przywraca go do jedności z sobą. Mis­ tyka głębi zawiera elementy filozofii ne­ oplatońskiej, które Tauler łączy z teo­ logią prologu Ewangelii Jana pisząc: „wszystko co zostało stworzone, było w nim jednym życiem” (por. J 1,1­4). Mistyka Taulera a teologia reformacyjna Popularność mistyki Taulera na ob­ szarach zdominowanych przez wpły­ wy Reformacji można tłumaczyć na 12 żując między Kolonią, Strassburgiem i Bazyleą. W tym ostatnim mieście wszedł w kontakt z przedstawicielami mistycznego ruchu „przyjaciół Boga”. Do ich grona należeli także niemieccy mistycy – Heinrich von Nördlingen i Margareta Ebner. Pod koniec lat 40. był świadkiem wielkiej epidemii dżumy. W roku 1361 Jan Tauler zachorował i zmarł. Został pochowany 16 czerwca 1361 r. w klasztorze dominikanów w Strassburgu. W swych kazaniach odwołuje się do spuścizny Ojców Kościoła z Augustynem i Grzegorzem Wielkim na czele oraz do średniowiecznych teologów: Bernarda z Clairvaux oraz Hugona i Ryszarda od św. Wiktora. Jego teologia pozostaje pod silnym wpływem myśli neoplatońskiej. Jednak głównym nauczycielem duchowości mistycznej strasburskiego kaznodziei był Mistrz Eckhart. Kazania Taulera mocno wpłynęły na rozwój średnio- wiele sposobów. Jednym z nich jest częste podkreślanie przez strasbur­ skiego kaznodzieję, że działanie czło­ wieka podążającego drogą do zjedno­ czenia mistycznego jest zawsze inspi­ rowane przez Boga. Typowe dla Tau­ lera jest umniejszanie roli człowieka i podkreślanie Bożego działania w pro­ cesie dochodzenia do Boga. „Ludzie tacy nie widzą nic poza Bogiem i są prawdziwie oświeceni, ponieważ On oświeca ich we wszystkim, nawet w najgłębszych ciemnościach, światłem jaśniejszym, silniejszym i prawdziw­ szym niż wszystkie inne. Ach, jacyż oni są mili, ci ludzie! We wszystkich swych uczynkach nie robią niczego bez Boga, a nawet – jeśli wolno się tak wyrazić – to nie oni działają, lecz dzia­ ła w nich Bóg” (Kazanie 5). Umniej­ szanie roli człowieka w procesie mis­ tycznego zjednoczenia jest typowe dla całej mistyki nadreńskiej. Również Mistrz Eckhart i Henryk Suzo zakłada­ li, że w momencie przyjścia Boga dusza 11/2012 wiecznej duchowości mistycznej. Jednym z najbardziej znanych zwolenników jego teologii był Marcin Luter. Wydał Teologię niemiecką (Theologia deutsch) przypisywaną Taulerowi, którą uważał za kwintesencję jego nauki. Ojciec Reformacji wielokrotnie wypowiadał się na temat teologicznej myśli Taulera jako bardziej zbawiennej i bliższej Ewangelii od nauk wszystkich profesorów teologii razem wziętych. To wielkie uznanie, jakim cieszyła się teologia Taulera w oczach Lutra, spowodowało ogromną popularność kazań dominikańskiego mistyka wśród ewangelików, szczególnie w kręgach pietystycznych, aż do XIX w. musi być absolutnie wyciszona, nieru­ choma, wręcz apatyczna. Stwierdze­ nie to stanowi punkt wyjścia dla śre­ dniowiecznej zasady sola gratia (tylko łaska), która później stanie się jednym ze sztandarowych haseł Reformacji. W swych dziełach Luter często podkreślał, że jego reorientacja myśle­ nia o pokucie nastąpiła w czasie lektu­ ry dzieł Taulera. Jednak z punktu wi­ dzenia teologii luterańskiej w później­ szym okresie podejrzany stał się ten as­ pekt nauki Taulera, który można ok­ reślić jako „duchowość zadaniową”, czyli jego postulaty samodoskonalenia się człowieka, gdyż można je było ro­ zumieć jako poszukiwanie sprawiedli­ wości człowieka na drodze uczynków. Również akcentowanie przez strasbur­ skiego kaznodzieję wewnętrznego ro­ zumienia Słowa Bożego, swoistego mistycznego słuchu na Boże Słowo, stało w sprzeczności z luterańskim przy­ wiązaniem do zbawczej mocy słowa zewnętrznego – zwiastowanego.
