metoda biograficzna w socjologii - Nomos
advertisement
metoda biograficzna w socjologii 2 3 metoda biograficzna w socjologii antologia tekstów pod redakcja Kai Kazmierskiej 4 © for the Polish translation by Zakład Wydawniczy »NOMOS«, 2012 Wszelkie prawa zastrzeżone. Książka ani żadna jej część nie może być przedrukowywana, ani w jakikolwiek inny sposób reprodukowana czy powielana mechanicznie, fotooptycznie, zapisywana elektronicznie lub magnetycznie, ani odczytywana w środkach publicznego przekazu bez pisemnej zgody wydawcy. Podręcznik akademicki dotowany przez Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego Redakcja i korekta: Anna Grochowska-Piróg II korekta: Jadwiga Nagły Redakcja techniczna: Dariusz Piskulak Projekt okładki: Michał Dziadkowiec ISBN 978-83-7688-111-9 KRAKÓW 2012 Wydanie I Zakład Wydawniczy »NOMOS« 31-208 Kraków, ul. Kluczborska 25/3u; tel./fax (12) 626 19 21 e-mail: [email protected]; www.nomos.pl Objętość: ark. wyd. 77, nakład 1000 egz. 5 Spis treści Kaja Kaźmierska, Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 ROZDZIAŁ I Szkoła Chicago Kaja Kaźmierska, Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . William Isaac Thomas, Regulowanie pragnień . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Howard S. Becker, Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ernest W. Burgess, Dyskusja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Everett V. Stonequist, Cykl życia człowieka marginalnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Everett V. Stonequist, Asymilacja i podawanie się za członka innej grupy (passing) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17 31 49 63 77 91 ROZDZIAŁ II METODA BIOGRAFICZNA – PROBLEMY TEORETYCZNO-METODOLOGICZNE Kaja Kaźmierska, Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107 A. KOMENTARZ OGÓLNY . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123 Martin Kohli, Biografia: relacja, tekst, metoda . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125 B. PODEJŚCIA TEORETYCZNO-BADAWCZE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Fritz Schütze, Analiza biograficzna ugruntowana empirycznie w autobiograficznym wywiadzie narracyjnym. Jak analizować autobiograficzne wywiady narracyjne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Gabriele Rosenthal, Badania biograficzne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Daniel Bertaux, Analiza pojedynczych przypadków (au cas par cas) . . . . . . . . . Isabelle Bertaux-Wiame, Metoda historii życia (life history) w badaniach nad migracją wewnętrzną . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Tom Wengraf, Interpretacja historii życiowych, sytuacji życiowych i doświadczeń osobistych: biograficzno-narracyjna metoda interpretacyjna (BNIM-Biographic-Narrative Interpretative Method) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139 141 279 309 335 351 Spis treści 6 Rozdział III PERSPEKTYWA BIOGRAFICZNA – OD EMPIRII KU TEORII Kaja Kaźmierska, Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 365 A. PROCESY BIOGRAFICZNE (na przykładzie koncepcji trajektorii) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Anselm L. Strauss, Shizuko Fagerhaugh, Barbara Suczek, Carolyn Wiener, Trajektorie choroby . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Gerhard Riemann, Fritz Schütze, „Trajektoria” jako podstawowa koncepcja teoretyczna w analizach cierpienia i bezładnych procesów społecznych . . . . Fritz Schütze, Trajektorie cierpienia jako przedmiot badań socjologii interpretatywnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Christa Hoffman-Riem, Utrata znaczącej symbolicznie części ciała . . . . . . . . . . 371 373 389 415 459 B. ŚWIATY SPOŁECZNE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 469 Anselm L. Strauss, Światy społeczne i społeczeństwo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 471 Fritz Schütze, Koncepcja świata społecznego w symbolicznym interakcjonizmie oraz organizacja wiedzy w nowoczesnych złożonych społeczeństwach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 489 C. TOŻSAMOŚĆ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Anselm L. Strauss, Praca biograficzna i jej powiązania (intersections) . . . . . . . Anselm L. Strauss, Transformacje tożsamości . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wolfram Fischer, Praca biograficzna i biograficzne strukturyzowanie we współczesnych społeczeństwach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Bärbel Treichel, Tożsamości biograficzne i zbiorowe w wywiadach narracyjnych. Przyczynek lingwistyczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 515 517 529 551 571 Rozdział IV PROCESY SPOŁECZNE W BADANIACH BIOGRAFICZNYCH Kaja Kaźmierska, Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 597 A. MIGRACJE A ZMIANA SPOŁECZNA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 601 Ursula Apitzsch, Biografie migracyjne jako miejsca przestrzeni transnarodowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 603 Roswitha Breckner, Podejścia porównawcze zorientowane na przypadki: perspektywa biograficzna jako możliwość i wyzwanie w badaniach migracji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 617 Spis treści 7 Nevâl Gültekin, Lena Inowlocki, Helma Lutz, Poszukiwanie i pytanie: interpretacja wywiadu biograficznego z turecką robotnicą w Niemczech . . . 659 B. PRZEKAZ MIĘDZYGENERACYJNY A KONTEKST BIOGRAFICZNY . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Gabriele Rosenthal, Historyczna i rodzinna sekwencja pokoleń . . . . . . . . . . . . . Catherine Delcroix, Przekaz historii rodzinnej i pamięci historycznej w obliczu niepewności (précarité) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Lena Inowlocki, Tworzenie „swojej żydowskości”: konstytuowanie „normalności” w rodzinach przemieszczonych Żydów w Niemczech . . . . . . . 683 685 701 717 C. BIOGRAFIA A STRUKTURA SPOŁECZNA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 739 Daniel Bertaux, Isabelle Bertaux-Wiame, Opowieści o życiu w rzemiośle piekarskim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 741 Ulrike Nagel, Christina Teipen, Andrea Velez, Potęga stosunków społecznych i siła podmiotu. Studium wschodnioniemieckich managerów przed i po 1989 roku oraz wyjaśnienie stabilności i niestabilności NRD na podstawie teorii biografii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 761 Rozdział V MIĘDZY TEORIĄ A PRAKTYKĄ Kaja Kaźmierska, Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Anselm L. Strauss, Shizuko Fagerhaugh, Barbara Suczek, Carolyn Weiner, Praca nad odczuciami . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Gerhard Riemann, Znaczenie procedur etnograficznych i analizy narracyjnej w (auto)refleksji nad pracą profesjonalną . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . John McLeod, Ponowoczesna terapia narracyjna: przykład studium przypadku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Dan Bar-On, Spotkania niemożliwe. Potomkowie ofiar Holokaustu spotykają potomków nazistowskich przestępców . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Gabriele Rosenthal, Międzypokoleniowe następstwa prześladowania i sprawstwa. Rodziny ocalałych z Shoah i rodziny sprawców nazistowskich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 795 801 825 847 861 869 Indeks nazwisk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 893 Indeks pojęć . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 895 8 9 Kaja Kaźmierska Uniwersytet Łódzki Instytut Socjologii Wstęp Mimo wzrastającego w ostatnich latach zainteresowania metodą biograficzną w naukach społecznych, na polskim rynku wydawniczym brakuje przeglądowej publikacji prezentującej teksty socjologiczne związane z podejściem biograficznym. Ostatni i w zasadzie jedyny zbiór takich tekstów (bardzo wartościowych i do dzisiaj wykorzystywanych), będący pokłosiem konferencji z 1985 roku, ukazał się w roku 19901 i dziś jest trudno dostępny. Celem niniejszej antologii jest zatem próba przynajmniej częściowego wypełnienia tej luki przez przedstawienie polskiemu Czytelnikowi wybranych tekstów z obszaru metody biograficznej, powstałych na przestrzeni lat poza socjologią polską. Antologia w założeniu składa się z tekstów obcojęzycznych, dotychczas niepublikowanych w języku polskim2. Dobór takich tekstów jest zawsze efektem przymusu selekcji związanej z ograniczeniem objętości tomu, trudnością ze zdobyciem praw autorskich dla wszystkich początkowo planowanych materiałów, a przede wszystkim podyktowany jest określoną koncepcją tego wyboru, który zawsze jest arbitralny. Należy zatem rozważyć, co winno stanowić kryterium doboru materiałów dla tego typu publikacji. Przede wszystkim chodzi o dynamicznie rozwijające się ostatnio badania biograficzne w obrębie socjologii. Trzeba bowiem pamiętać, iż badania biograficzne, przeżywające od kilku dekad swój renesans, rozwijają się nie tylko w socjologii, ale też w innych 1 Metoda biograficzna w socjologii, 1990, red. Jan Włodarek i Marek Ziółkowski, Warszawa– Poznań: Państwowe Wydawnictwo Naukowe. Do wielu zawartych w tej publikacji tekstów będę się odwoływać we wprowadzeniach do kolejnych rozdziałów. Warto też zauważyć, że również na międzynarodowym rynku wydawniczym takich publikacji było niewiele. Pionierskim zbiorem okazał się do dziś cytowany tom Biography and Society. The Life History Approach in the Social Sciences, 1981, red. Daniel Bertaux, London: Sage Studies in International Sociology. Nie tak dawno ukazał się obszerny zbiór tekstów Biographical Research Methods, 2005, red. Robert Miller, London: Sage, t. I–IV. Jest to ciekawy przegląd dorobku w dziedzinie badań biograficznych, chociaż w tym przypadku – w moim odczuciu – redaktor publikacji zbyt mało miejsca poświęcił na wyjaśnienie przyjętej przez siebie logiki uporządkowania tekstów. 2 W dwóch przypadkach zasada ta nie została zachowana; artykuł Riemanna i Schützego ukazał się w czasopiśmie „Kultura i Społeczeństwo” (1992, nr 39(2), s. 89–109), zaś artykuł Schützego w „Studiach Socjologicznych” (1997, nr 144(1), s. 11–56). Kaja Kaźmierska 10 dziedzinach nauk społecznych, zwłaszcza w pedagogice, psychologii, historii, a także w pracy socjalnej czy doradztwie zawodowym. Obserwowane ożywienie zainteresowania metodą biograficzną związane jest niewątpliwie z ponownym dowartościowaniem metodologii jakościowej, co można uznać za swoistą „regularność” – co jakiś czas badania jakościowe, choć ciągle obecne w naukach społecznych, a jednocześnie zdominowane przez badania ilościowe, wypracowują sobie mocniejszą, co nie znaczy, że dominującą pozycję. Z drugiej strony, pojawiły się nowe okoliczności wyróżniające metodę biograficzną, związane z kwestią zainteresowania biografią w społeczeństwie promującym indywidualizację, co pociąga za sobą specyficzne strategie organizacji biografii interpretowanej w kategoriach zjawiska społecznego. Stąd wielość (kon)tekstów, interpretacji, różnorodność tematyczna i metodologiczna. Możemy się więc spotkać z pracami, w których za empiryczny materiał biograficzny uznaje się to, co w myśl metodologii badań biograficznych w zasadzie nim nie jest, z badaniami, w których w niefrasobliwy sposób szafuje się terminologią związaną z warsztatem metodologicznym (np. nazywanie wywiadów swobodnych wywiadami narracyjnymi), z interpretacjami całkowicie intui­cyjnymi, ze swoiście rozumianą hermeneutyką. Zjawisko to jest związane, jak twierdzi Marek Czyżewski, ze zmianą funkcji społecznej badań biograficznych wywodzących się z socjologii interpretatywnej idącej niegdyś pod prąd dominującego paradygmatu normatywnego, manifestującej dystans wobec socjologii głównego nurtu. W epoce ponowoczesności, promującej indywidualizm, kreatywność, przedsiębiorczość, niezależność, innowacyjność, zauważyć można zmianę charakteru dyskursu socjologicznego, który już „nie analizuje krytycznie rzeczywistości, lecz ją obsługuje”. Stąd popularność metody biograficznej, która, zwłaszcza jeśli uprawiana jest powierzchownie i banalnie, doskonale wspiera opisany stan rzeczy poprzez pokazywanie indywidualnego, sprawczego i autonomicznego wymiaru działań jednostki3. W konsekwencji mamy do czynienia z urodzajem badań biograficznych, podejmowanych niejednokrotnie bez należytego namysłu nad teorią i metodologią, co często prowadzi do ich dewaluacji. Budzi też fałszywe i iluzoryczne przekonanie, że badania biograficzne mogą uprawiać wszyscy, gdyż nie wymagają one pogłębionej wiedzy i szczególnych umiejętności, a każdy, będąc nosicielem swojej własnej biografii, posiada wystarczające kompetencje w tej dziedzinie, by móc się nimi zajmować. W związku z narastającą wręcz lawinowo liczbą badań/tekstów biograficznych i „wielogłosem” badań opartych na analizie biografii, możemy dziś mówić nie tylko o różnorodności metodologicznej i teoretycznej w tej dziedzinie, ale często wręcz o panującym na tym polu chaosie i coraz częstszej dominacji stereotypu opartego na uproszczonym obrazie metody biograficznej. Tak więc, W tym akapicie korzystam z referatu Marka Czyżewskiego Epistemologiczne i aksjologiczne założenia metody biograficznej – próba krytyki, wygłoszonego na konferencji „Badania biograficzne w naukach społecznych” w dniu 23 września 2011 roku w Łodzi. 3 Wstęp 11 w wielu przypadkach, przywołując raz jeszcze stanowisko Marka Czyżewskiego, metoda biograficzna zyskuje status nauki pomocniczej w głównym nurcie współczesnych nauk społecznych, wspierających a nie krytycznie oceniających wartości kreowane przez społeczeństwo ponowoczesne. Wskazane uwarunkowania, z jednej strony, rysują trudność, z jaką trzeba się skonfrontować w procesie doboru wątków i treści w antologii, ale z drugiej, paradoksalnie, wyznaczają kierunek poszukiwań. Wśród masowo produkowanych tekstów powstających w wielu obszarach nauk społecznych, cechujących się niekiedy źle pojętą inter- czy raczej multidyscyplinarnością, zdecydowałam się wybrać te reprezentujące nurt badań biograficznych w socjologii, który Andrzej Piotrowski charakteryzuje w następujący sposób: „Wiele metod postępowania badawczego socjologii interpretatywnej wymyka się dziś zarzutowi ‘empiryzmu poetyckiego’, opartego na intuicji i doświadczeniu praktycznym w pracy terenowej [...]. Rygoryzm w dokumentowaniu i analizie szczegółu, a przede wszystkim w czynieniu jawnymi dla potencjalnego czytelnika kolejnych decyzji analitycznych, stał się w wielu nurtach tej orientacji podstawowym wymogiem pracy badawczej”4. Tak więc, stojąc przed wyborem między różnorodnością, teoretyczną „wielobarwnością” metody biograficznej a „monograficzną” prezentacją wybranego sposobu uprawiania badań biograficznych, zdecydowałam się na tę drugą strategię. Choć nie wszystkie teksty do końca spełniają kryterium teoretycznej jednolitości, autor każdej z wybranych prac reprezentuje rzetelny warsztat metodologiczny, wsparty konkretnymi założeniami teoretycznymi, jest uznanym badaczem w dziedzinie metody biograficznej, co wyraża się nie tylko w podejmowanych projektach badawczych, ale również w pracy dydaktycznej i innych aktywnościach wzmacniających pozycję badań biograficznych, o których będzie mowa we wprowadzeniach do poszczególnych rozdziałów. Wybór i prezentacja tekstów podporządkowana jest zatem określonej perspektywie związanej z tradycją socjologii interpretatywnej i można podać kilka argumentów dla uzasadnienia tego wyboru. Wszystkie argumenty należy rozpatrywać w kontekście badań biograficznych: po pierwsze więc, perspektywa socjologii interpretatywnej wydaje się, jak dotąd, najbardziej empirycznie i intelektualnie spójną i płodną zarówno w przeszłości jak i współcześnie; po drugie, jest ona najlepiej teoretycznie skonceptualizowana; po trzecie, widać w niej wyraźnie ciągłość tradycji myśli socjologicznej – niektóre współczesne podejścia w badaniach biograficznych, bazując na założeniach socjologii interpretatywnej, zarazem twórczo ją rozwijają. W publikacji proponuję zatem zarówno teksty kluczowe, w dużej mierze często cytowane, oraz teksty mniej znane czy nieco zapomniane; wszystkie osadzone są w tradycji socjologii interpretatywnej. Czytelnik, przechodząc przez poszczególne rozdziały, będzie mógł zapoznać się z kolejnymi etapami rozwoju tej Andrzej Piotrowski, 1998, Ład interakcji. Studia z socjologii interpretatywnej, Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, s. 138. 4 Kaja Kaźmierska 12 perspektywy – od prac klasycznych Szkoły Chicago (Rozdział I „Szkoła Chicago”), w obrębie której ukształtowało się podejście biograficzne, poprzez główne współczesne podejścia metodologiczne reprezentowane przez socjologię europejską (paradoksalnie bowiem, mimo bogatej tradycji szkoły amerykańskiej, rozpoczynającej się od Szkoły Chicago, to socjologia europejska prezentuje współcześnie metodologicznie i teoretycznie spójną perspektywę w badaniach biograficznych w obrębie socjologii interpretatywnej), do prac współczesnych (Rozdział II „Metoda biograficzna – problemy teoretyczno-metodologiczne”) odwołujących się do owej tradycji z jednoczesnym włączeniem najnowszych perspektyw teoretyczno-analitycznych. Szczególną pozycję zajmują w tym kontekście włączone do antologii teksty Anselma Straussa (Rozdział III „Perspektywa biograficzna – od empirii ku teorii”), czołowego przedstawiciela współczesnych interakcjonistów. Chociaż dorobek amerykańskiego socjologa w gruncie rzeczy nie wpisuje się bezpośrednio w ramy metody biograficznej, miał on niezwykle znaczący wpływ na jej rozwój w paradygmacie interpretatywnym. Pokazują to zamieszczone teksty i towarzyszące im komentarze. Prezentacja wybranych aspektów prac Straussa ma służyć nie tylko ukazaniu tego, co konkretnie wykorzystane zostało przez badaczy biografii, ale też ma dowieść, że sposób uprawiania metody biograficznej, którą zamierzam tu pokazać, nie jest, nawiązując do wyrażonych wyżej uwag krytycznych pod adresem niektórych współczesnych prób realizowania badań biograficznych, wytworem przypadkowej fascynacji, ale konsekwencją przemyślanych wyborów teoretycznych, poszukiwań metodologicznych, zmierzających do stworzenia spójnego metodologicznie i teoretycznie projektu. Jednocześnie, oprócz tekstów związanych ze wskazaną perspektywą, Czytelnik znajdzie w antologii również teksty, które nie wpisują się w scharakteryzowaną wyżej konwencję, ale są powszechnie uznane za głos ważny, zwłaszcza w socjologii europejskiej. Dotyczy to w szczególności twórczości Daniela Bertaux. W kolejnych rozdziałach (IV i V) wybór dokonany został ze względu na tematykę prac biograficznych – chodzi o zapoznanie Czytelnika z wybranymi przykładami badań. Świadomie wybrałam tu zarówno teksty starsze, uznane dziś za klasyczne, oraz publikacje powstałe w ostatnich dekadach. W tym przypadku kryterium doboru było następujące: w odniesieniu do tekstów starszych chodziło, po pierwsze, o publikacje ważne, cytowane w badaniach biograficznych, po drugie, o ukazanie, że jedną z zalet metody biograficznej jest „ponadczasowość” badań. To, co kiedyś było analizą współczesności, z obecnej perspektywy odczytać można jako fragment historii społecznej, historii mówionej, źródło porównań dla określonych procesów biograficznych i społecznych oraz konfrontacji metodologicznych i teoretycznych, czy w niektórych kontekstach jako re-analizy materiałów biograficznych5. Chodziło wreszcie o pokazanie, zgodnie z praktykami Piszę o tym nieco szerzej, komentując dorobek polskiej socjologii w dziedzinie badań biograficznych (Wprowadzenie do Rozdziału I). 5 Wstęp 13 wypracowanymi już w Szkole Chicago6, że niektóre „stare” pojęcia mogą być obecnie twórczo przepracowywane bądź stanowić inspiracje dla interpretacji zjawisk i procesów współczesnych. W odniesieniu do tekstów nowych chodziło o pokazanie różnorodności zainteresowań badawczych, uporządkowanych jednak według typowych socjologicznych problemów badawczych, np. struktury społecznej czy migracji. Przykłady takie przedstawione są w Rozdziale IV „Procesy społeczne w badaniach biograficznych”. Rozdział V „Między teorią a praktyką” zawiera przykłady aplikacji perspektywy biograficznej w wybranych sferach życia społecznego. Ten wybór tekstów jest najbardziej eklektyczny. Podstawową ramą prezentacji nie jest tu bowiem ani metodologiczna spójność, ani prezentacja różnych perspektyw teoretycznych jako takich, lecz pokazanie metody biograficznej jako umożliwiającej łączenie pogłębionej refleksji teoretycznej z konkretnymi działaniami naprawczymi w różnych obszarach życia społecznego. Chodzi tu o sformułowany już za czasów Szkoły Chicago postulat socjologii zaangażowanej, tj. założenie tworzenia nauki, która wspomagałaby praktykę społeczną, inicjując działania reformatorskie, bądź pokazywała, w jaki sposób rozwiązywać indywidualne i zbiorowe problemy przez wykorzystanie podejścia biograficznego. Celem tego krótkiego wstępu jest uzasadnienie logiki dokonanych wyborów. Szczegółowe wprowadzenia do rozdziałów, omawiające ich tematykę, zostały umieszczone przed każdym z nich. Zwłaszcza trzy pierwsze są dość rozbudowane, omawiam w nich pokrótce najważniejsze etapy rozwoju metody biograficznej w paradygmacie interpretatywnym, charakteryzuję główne cechy tego podejścia przez pryzmat dorobku badawczego poszczególnych autorów. Kolejne dwa rozdziały poprzedzone są krótszym wprowadzeniem uzasadniającym wybór tematyki. Pierwszoplanowym kryterium był tutaj dobór autorów, którzy zajmują się określoną problematyką w ramach badań biograficznych (z niektórymi konsultowałam wybór konkretnego tekstu). Rzecz jasna, każdy z tekstów można czytać niezależnie, niemniej ich układ odzwierciedla określoną logikę prezentacji, która wyjaśniona jest w poszczególnych wprowadzeniach. Pokazuję tam również przesłanki, jakie stały za wyborem konkretnych tekstów. W moim odczuciu, przedstawiona propozycja stanowi zatem koherentną, choć z pewnością niekompletną, prezentację opisanej perspektywy – wymagałoby to dużo obszerniejszej, kilkutomowej publikacji. Udało mi się skontaktować ze wszystkimi żyjącymi autorami tekstów, poza Johnem McLeodem, który notabene jest jedynym autorem nie-socjologiem (nie liczę tu Dana Bar-Ona, psychologa społecznego, podejmującego jednak projekty badawcze w duchu omawianego tu podejścia). Zdecydowałam się włączyć jego tekst, gdyż moim zdaniem dobrze wpisuje się on w prezentowaną problematykę, zwłaszcza ostatniego rozdziału. Pragnę podziękować wszystkim autorom, którzy nie tylko wyrazili zgodę na publikację tekstów, ale bardzo przychylnie potraktowali ten projekt – dotyczy to Por. Wprowadzenie do Rozdziału I. 6 14 Kaja Kaźmierska zwłaszcza socjologów niemieckich, którzy utrzymują ożywione więzi intelektualne z Polską. Niektórzy, jak np. Fritz Schütze, Gabriele Rosenthal, Ulrike Nagel byli szczególnie aktywni w negocjowaniu praw autorskich z wydawnictwami. Wszyscy autorzy, proszeni o pomoc w procesie translacji, bardzo chętnie konsultowali kwestie wymagające wyjaśnienia. Szczególne podziękowania pragnę skierować w stronę Fritza Schützego, Gerharda Riemanna, Leny Inowlocki i Bärbel Treichel, z którymi omawiałam projekt antologii, i którzy cierpliwie odpowiadali na moje pytania związane z rozwojem metody biograficznej w socjologii niemieckiej. Bardzo dziękuję wszystkim tłumaczom za podjęty trud, dokładność i rzetelność wykonanej pracy. Osobne podziękowania kieruję do moich kolegów z Instytutu Socjologii, a w szczególności do: Zbigniewa Bokszańskiego za konsultację całego projektu i translację tekstów Anselma Straussa; Marka Czyżewskiego za pomoc w tłumaczeniu tekstów niemieckich i konsultacje terminów z zakresu etnometodologii i analizy konwersacyjnej; Andrzeja Piotrowskiego za twórcze rozmowy i dyskusje na temat możliwości zastosowania odpowiednich terminów teoretycznych czy zwrotów językowych. Stwierdzenie, iż bez tych rozmów i konsultacji nie powstałaby ta publikacja, nie jest w tym wypadku rytualnym zwrotem grzecznościowym. Dotyczy ono bowiem nie tylko procesu pracy nad antologią, ale także wieloletniej możliwości uczestniczenia w inspirujących dyskusjach znawców problematyki socjologii interpretatywnej, za co również chcę im podziękować. Wreszcie szczególne podziękowania kieruję w stronę Katarzyny Waniek – nie tylko za przetłumaczenie większej części tekstów, ale przede wszystkim za możliwość ciągłej współpracy, konsultacji i wymiany myśli dotyczących wszystkich zawartych w tomie prac, za jej uwagi dotyczące pierwszej wersji wstępu i wprowadzeń oraz za nieustające wsparcie w czasie długiego procesu pracy nad antologią. Niezależnie od wyrażonych tu podziękowań za udzieloną mi pomoc, wyłącznie ja ponoszę odpowiedzialność za wszelkie możliwe niedociągnięcia tego projektu.
