słowniczek podstawowych terminów psychologiczno

Zespół Szkół z Oddziałami Integracyjnymi nr 2
w Poznaniu
SŁOWNICZEK
PODSTAWOWYCH TERMINÓW
PSYCHOLOGICZNO-PEDAGOGICZNYCH
Opracowała: Edyta Karczewska
Nauczyciel współorganizujący kształcenie integracyjne
1
A
Analiza i synteza (wzrokowa lub słuchowa) – procesy dokonujące się w mózgu; obejmują
rozkładanie na części i scalanie materiału wzrokowego (obrazki, wyrazy) lub słuchowego (dźwięki,
zdania, słowa) w celu budowania całości obrazu/słowa.
Analiza głoskowa – umiejętność rozkładania słów na głoski odpowiadające najmniejszym cząstkom
języka (fonemom).
Analiza sylabowa – umiejętność rozkładania słów na sylaby.
Analizator – zespół złożonych czynności percepcyjnych i motorycznych obejmujących przetwarzanie
przez mózg bodźców zmysłowych. W obrębie analizatora znajdują się: receptor odbierający bodźce,
charakterystyczny dla określonego narządu zmysłu (oczy, uszy, mięśnie), droga nerwowa
doprowadzająca bodźce do odpowiednich obszarów mózgu oraz ośrodek w mózgu, w którym
zachodzą procesy analizy i syntezy. W nomenklaturze psychologiczno-pedagogicznej mówi się o
trzech typach analizatorów: wzrokowym, słuchowym i kinestetyczno-ruchowym.
D
Deficyty rozwojowe – zaburzenia rozwoju psychomotorycznego (parcjalne, trudności obejmujące
większy obszar funkcjonowania lub fragmentaryczne, obejmujące mniejszy obszar poznawczy),
oznaczają wolniejsze tempo rozwoju określonej funkcji.
Dostosowanie wymagań edukacyjnych – taka organizacja procesu dydaktycznego, która ma na celu
wyrównywanie szans edukacyjnych oraz zapobieganie wtórnym zaburzeniom sfery emocjonalnomotywacyjnej.
Dysleksja rozwojowa – specyficzne trudności w czytaniu i pisaniu; pojęcie to obejmuje zaburzenie
uczenia się czytania (dysleksja), poprawnej pisowni (dysortografia), niski poziom graficzny pisma
(dysgrafia)
Dystraktory – to te elementy naszego otoczenia, które rozpraszają nas przy wykonywaniu danej
czynności
F
Fiksacja – skłonność do zatrzymywania uwagi na czymś za długo, nieadekwatnie do sytuacji,
wracanie do tematu, myśli, zajęcia, sposobu działania
Funkcje poznawcze – zespół procesów, dzięki którym odbieramy informacje z otoczenia;
najważniejsze to: uwaga, pamięć, wrażenia, orientacja co do kierunków w przestrzeni i schemacie
ciała (prawa i lewa strona), myślenie.
Funkcje ruchowe – sprawność ruchowa (ogólna, duża motoryka, mała motoryka).
2
Funkcje wykonawcze – nadrzędne wobec innych, koordynują je; obejmują planowanie,
przewidywanie, kontrolowanie , monitorowanie przebiegu, tworzenie strategii; oparte na wyższych
funkcjach myślowych, abstrakcji; rozwijają się najpóźniej
I
Integracja percepcyjno-motoryczna – prawidłowe współdziałanie i rozwój funkcji wzrokowych,
słuchowo-językowych i ruchowych.
Inteligencja ogólna – obszary werbalnego (słownego) i niewerbalnego (bezsłownego, praktycznotechnicznego) funkcjonowania intelektualnego, którą można mierzyć za pomocą testów
psychologicznych.
K
Kompensacja – zastąpienie obiektywnie istniejących lub subiektywnie odczuwalnych braków w
jednej dziedzinie działalności człowieka przez wzmożoną aktywność w innej. Kompensacja może
dotyczyć zmysłów, np. braku słuchu czy wzroku. Może też być kompensacja społeczna – zastąpienie
niepełnosprawności fizycznej osiągnięciami na polu nauki czy kultury.
Koncentracja uwagi – natężenie uwagi, zdolność skupienia na bodźcach
Koordynacja wzrokowo-ruchowa – współdziałanie funkcji wzrokowych i ruchowych (oka i ręki);
umożliwia wykonanie precyzyjnych ruchów rąk pod kontrolą wzroku, m.in. rysowanie i pisanie
L
Lateralizacja jednorodna – dominacja czynności ruchowych jednej strony ciała (oko, ręka, noga,
ucho), w efekcie dominacji jednej z półkul mózgowych; mówimy wówczas o lateralizacji
prawostronnej lub lewostronnej; ustalenie dominacji ręki i oka powinno nastąpić do 7 roku życia,
gdy dziecko podejmuje naukę pisania.
Lateralizacja skrzyżowana – dominacja narządów percepcyjnych i ruchowych (najczęściej dotyczy
oka i ręki) po różnych stronach ciała – ten typ lateralizacji jest częsty u dzieci z dysleksją rozwojową.
Lateralizacja nieustalona – brak dominacji stronnej
charakterystyczna do 5–6 roku życia.
ciała
(oburęczność, obuoczność),
M
Męczliwość psychofizyczna – męczliwość funkcji psychicznych (pamięci, uwagi, myślenia,
spostrzegania) i sprawności ruchowej (manualnej, ogólnej) w związku z uczeniem się, pisaniem,
czytaniem)
Motoryka duża – sprawność ruchowa całego ciała (utrzymywanie równowagi i koordynacja
ruchów).
Motoryka mała – motoryka rąk, sprawność ruchowa rąk, szybkość i precyzja ruchów.
3
Możliwości intelektualne niższe niż przeciętne – możliwości jeszcze w normie ale niskie.
Myślenie przez analogię – polega na formułowaniu wniosków na temat danej sytuacji na podstawie
podobnej znanej sytuacji, wyciąganiu wniosków z podobieństw między przedmiotami, sytuacjami.
Myślenie przyczynowo-skutkowe – umiejętność wskazywania następstw określonych sytuacji,
wyszukiwania przyczyn pewnych stanów rzeczy, porządkowania zdarzeń (historyjki obrazkowe)
Myślenie słowno-pojęciowe (abstrakcyjne) – oparte na języku, pojęciach = inteligencja słowna.
Umiejętność wyjścia poza konkret.
N
Nawyki grafomotoryczne – utrwalony sposób wykonywania czynności związanych z pisaniem,
rysowaniem (chwyt przyboru, ułożenie ręki, miejsce rozpoczynania i kierunek kreślenia linii i
znaków)
Nieharmonijny rozwój poszczególnych funkcji – występuje, gdy poszczególne sfery rozwijają się w
innym tempie (opóźnienie lub przyspieszenie rozwoju poszczególnych funkcji), np. opóźnienie
rozwoju mowy, opóźnienie rozwoju emocjonalnego
O
Obszary dostosowania wymagań – warunki procesu edukacyjnego, zewnętrzna organizacja
nauczania oraz warunki sprawdzania wiedzy i umiejętności.
Odchylenia rozwojowe – opóźnienia rozwoju w stosunku do ustalonych norm o niewielkim
nasileniu objawów i ograniczonym ich zakresie. Z wyniku stwierdzenia odchyleń rozwojowych
uczniowie otrzymują opinie w sprawie dostosowania wymagań edukacyjnych.
P
Pamięć długotrwała – utrzymując się długi okres w pamięcią, wiedza nabyta w trakcie nauki,
stymulacji.
Pamięć krótkotrwała – świeża, pozwala zapamiętać i natychmiast odtworzyć zapamiętany materiał
Pamięć mimowolna (mechaniczna) – zdolność do zapamiętywania informacji w sposób
nieświadomy, bez celowego wysiłku.
Pamięć operacyjna – aktywne operowanie w pamięci wieloma danymi uzyskanymi w tym
momencie i w kontekście do już posiadanej wiedzy np. obliczanie zadania matematycznego w
pamięci
Pamięć sekwencyjna – zdolność do przyswajania, utrwalania i przypominania sekwencji cyfr, nazw
(np. dni tygodnia, pory posiłków itp.).
4
Pamięć słuchowa – zdolność do utrwalania i przypominania informacji dźwiękowej.
Pamięć słuchowa bezpośrednia (pamięć świeża) pozwala zapamiętać i od razu odtworzyć usłyszany
tekst.
Pamięć słuchowa operacyjna – zdolność do przyswajania, utrwalania i przypominania działań i
operacji przechowywanych w pamięci (np. powtarzanie szeregu liter wspak).
Pamięć wzrokowa – zdolność do utrwalania i przypominania informacji wizualnej „widzianej”
Percepcja słuchowa – funkcje słuchowo-językowe związane ze słuchem fonemowym oraz
umiejętnościami fonologicznymi (analiza i synteza głoskowa i sylabowa), a także pamięcią słuchową;
zaburzenia tych funkcji są związane z nieprawidłowym działaniem analizatora słuchowego i mogą
objawiać się: trudnością odróżniania podobnych głosek (z-s, g-k, d-t), trudnościami w dokonywaniu
analizy i syntezy głoskowej słów oraz opuszczaniem lub myleniem liter, końcówek wyrazów,
przestawianiem liter, trudnościami w zapisywaniu zmiękczeń, różnicowaniu głosek i-j.
Percepcja wzrokowa – funkcje analizy i syntezy wzrokowej materiału konkretnego (obrazków,
kształtów) lub abstrakcyjnego (teksty, zdania, wyrazy) oraz pamięć wzrokowa; zaburzenia tych
funkcji związane są z nieprawidłowym działaniem analizatora wzrokowego i mogą objawiać się:
myleniem liter o podobnym kształcie (a-o, l-t-ł, m-w-n), myleniem liter podobnych ale o różnym
kierunku (b-p-g-d,m-w, n-u), gubieniem elementów graficznych liter (ogonki, kreski, kropki),
błędami ortograficznymi
Proces myślenia – proces rozumowania
Procesy uwagi – selektywność (wybiórczość), koncentracja (natężenie), podzielność, stabilność
(podtrzymywanie), przerzutność
Progres – postęp
Przedoperacyjny poziom myślenia matematycznego – myślenie konkretne, obrazowe, związane z
manipulowaniem
Przetwarzanie złożonego materiału językowego – humor, metafory – rozumienie kontekstu
R
Regres – spadek, cofnięcie się
Rewalidacja - pochodzi od łacińskich słów re- znów, validus – mocny. Oznacza przywracanie
człowiekowi pełnej sprawności. Jest procesem wychowawczym, z zaplanowanymi celami,
uwzględniającym wiedzę teoretyczną i działanie skierowane na osobę niepełnosprawną;
usprawnianie zaburzonych funkcji rozwojowych i intelektualnych.
5
Rozwój psychoruchowy – całość procesów psychicznych (intelektualnych, orientacyjnopoznawczych oraz motorycznych)
Rozwój poznawczy = inteligencja ogólna
S
Słuch fonemowy – zdolność do różnicowania słowach głosek podobnych w brzmieniu (kot–kod,
półka - bułka).
Specyficzne trudności w uczeniu się – specyficzne zaburzenia umiejętności szkolnych, trudności w
przyswajaniu treści dydaktycznych, które nie wynikają z obniżonych zdolności intelektualnych, wad
rozwojowych, z błędów dydaktycznych szkoły ani z zaniedbań środowiskowych. Z tytułu
specyficznych trudności w uczeniu się uczniowie otrzymują opinie w sprawie dostosowania
wymagań edukacyjnych.
Spostrzegawczość wzrokowa – dostrzeganie elementów składowych obrazu, wyróżnianie figury i
tła, dostrzeganie podobieństw i istotnych różnic; podczas czytania: spostrzeganie tekstu,
wyodrębnianie z niego wyrazów, a w nich kolejnych liter, tworzących sekwencje znaków w
graficznej strukturze wyrazu, odróżnianie podobnych liter, zapamiętywanie ich, rozpoznawanie.
Sprawność manualna – sprawność ruchowa rąk dotycząca czynności graficznych (przede wszystkim
pisania, rysowania, malowania); przy obniżeniu sprawności manualnej obserwuje się: późne
nabywanie umiejętności ubierania się, zapinania guzików, wiązania sznurowadeł, trudności w
posługiwaniu się nożyczkami i obniżoną sprawność grafomotoryczną: osłabioną grafię pisma, wolne
tempo pisania, nieestetyczny wygląd zeszytów, dużą męczliwość przy czynnościach graficznych.
Synteza głoskowa – umiejętność scalania głosek w słowa.
Synteza sylabowa – umiejętność scalania sylab w słowa.
T
Tempo uczenia się wzrokowo-ruchowego – szybkość uczenia się pisania symboli graficznych
opartego na koordynacji oka i ręki; uzależnione od prawidłowej sprawności manualnej i ustalonej
lateralizacji; często obniżone u osób z dysleksją
U
Umiejętności fonologiczne – zdolność do operowania cząstkami fonologicznymi: głoskami,
sylabami, logotomami.
Umiejętności niewerbalne – (praktyczno-techniczne) – działanie
Umiejętności planowania i przewidywania zdarzeń – umiejętności zaplanowania i wykonania
wieloetapowego zadania, zdolność ujmowania zdarzeń w kontekście przyczyny i skutku
6
Z
Zaburzenia orientacji przestrzennej – brak orientacji w prawej i lewej stronie ciała oraz
w kierunkach w przestrzeni (w lewo, w prawo, wyżej, niżej, w przód, w tył, nad, pod, itd.); związane
są z nimi trudności w rysowaniu (niewłaściwe proporcje i rozplanowanie rysunku), czytaniu
(przestawianie liter i cząstek wyrazów, przeskakiwanie linijek), w pisaniu (rozplanowanie kartki,
mylenie liter i cyfr o podobnych kształtach, pisanie od prawej do lewej strony).
Zaburzenia percepcji słuchowej – zaburzenia słuchu fonemowego: dziecko ma trudności z
odróżnieniem głosek podobnych fonetycznie, odróżnianiu od siebie wyrazów i ich poprawnym
zapisywaniu; zaburzenia umiejętności fonologicznych: dziecko przestawia i opuszcza litery,
końcówki wyrazów, ma wolne tempo pisania i duże nasilenie błędów podczas pisania ze słuchu;
zaburzenia umiejętności morfologiczno-syntaktycznych: trudności w wypowiadaniu się na piśmie,
mają słabą ekspresję słowną, mogą popełniać błędy gramatyczne (agramatyzmy)
Zaburzenia rozwojowe – zaburzenie charakteryzujące się poważnym zniekształceniem
funkcjonowania intelektualnego (tj. głębszego stopnia odchylenia od norm rozwojowych),
emocjonalnego, społecznego i ruchowego; przykładowe zaburzenia rozwojowe: niedosłyszenie,
niedowidzenie, upośledzenie umysłowe, autyzm, niedostosowanie społeczne, zaburzenia
zachowania. Z tytułu zaburzeń rozwojowych uczniowie otrzymują orzeczenie o potrzebie
kształcenia specjalnego celem specjalnej organizacji nauki w zakresie treści, metod i warunków
pracy.
Zdolność analizy wzrokowej w przestrzeni dwuwymiarowej – zdolność dokonania analizy
wzrokowej np. na kartce – na jakiejś płaszczyźnie np. kwadrat
Zdolność analizy wzrokowej w przestrzeni trójwymiarowej – zdolność dokonywania analizy
wzrokowej np. na ostrosłupach, wyobrażanie sobie obrotów figur, brył
7