łownik

SŁOWNICZEK PEDAGOGICZNO- LOGOPEDYCZNY
związany z tematyką konferencji
„Wady wymowy, dysleksja rozwojowa a kariera szkolna uczniów”
DYSLEKSJA ROZWOJOWA - nazwa całego zespołu specyficznych trudności w czytaniu
i pisaniu. Mają postać trzech form, które mogą wystąpić w postaci izolowanej, na przykład
tylko trudności z nauczeniem się poprawnej pisowni, lub łącznie, kiedy występują
jednocześnie dwie lub trzy formy tych zaburzeń. Są to:
Dysleksja – (w wąskim rozumieniu ) oznacza specyficzne trudności w czytaniu.
Dysortografia – specyficzne trudności z opanowaniem poprawnej pisowni (w tym błędy
ortograficzne).
Dysgrafia – trudności w opanowaniu pożądanego poziomu graficznego pisma
(zniekształcenie strony graficznej pisma, tzw. „brzydkie pismo”).
Określenie " rozwojowa" oznacza, że jej symptomy występują na każdym etapie
rozwojowym, nie pojawiają się nagle, w nasilonym stopniu występują od początku nauki
szkolnej.
Określenie "specyficzne" używa się na podkreślenie charakteru trudności mających wąski
zakres i występujących u dzieci o prawidłowym rozwoju umysłowym (powyżej 85 skali
Wechslera). Poniżej tej normy mówimy o uogólnionych problemach
ANALIZA I SYNTEZA – rozkładanie na części i scalanie materiału wzrokowego (obrazki,
wyrazy) lub słuchowego (dźwięki, zdania, słowa) w celu budowania całości obrazu, słowa;
dokonuje się na poziomie mózgu.
ANALIZATORY – w odniesieniu do umiejętności czytania mówi się o trzech analizatorach:
wzrokowym, słuchowym i kinestetyczno-ruchowym; analizator składa się z:
 receptora odbierającego bodźce, charakterystyczne dla określonego narządu zmysłów
(oczy, uszy, mięśnie),
 drogi nerwowej doprowadzającej bodźce do odpowiednich obszarów mózgu,
 ośrodka w mózgu, w którym zachodzi analiza i synteza.
SŁUCH FONEMOWY – zdolność wyróżniania głosek oraz różnicowania głosek podobnych
w słyszanych słowach (np. bułka – półka).
PERCEPCJA SŁUCHOWA = FUNKCJE SŁUCHOWO-JĘZYKOWE – związane ze
słuchem fonemowym oraz umiejętnościami fonologicznymi (analiza i synteza głoskowa i
sylabowa – rozkład wyrazów na głoski i sylaby oraz ich scalanie), a także pamięcią słuchową;
zaburzenia tych funkcji są związane z nieprawidłowym działaniem analizatora słuchowego i
mogą objawiać się: trudnością odróżniania podobnych głosek (np. z-s, g-k, d-t), trudnościami
w dokonywaniu analizy i syntezy głoskowej słów oraz opuszczaniem lub myleniem liter,
końcówek wyrazów, przestawianiem liter, trudnościami w zapisywaniu zmiękczeń,
różnicowaniu głosek i-j.
PERCEPCJA WZROKOWA = FUNKCJE WZROKOWE – analiza i synteza wzrokowa
materiału konkretnego (obrazków, kształtów) lub abstrakcyjnego (teksty, zdania, wyrazy)
oraz pamięć wzrokowa; zaburzenia tych funkcji związane są z nieprawidłowym działaniem
analizatora wzrokowego i mogą objawiać się: myleniem liter o podobnym kształcie (a-o, l-t-ł,
m-w-n), myleniem liter podobnych ale o różnym kierunku (b-p-g-d, m-w, n-u), gubieniem
elementów graficznych liter (ogonki, kreski, kropki), błędami typowo ortograficznymi.
DEFICYTY ROZWOJOWE = DYSFUNKCJE, PARCJALNE LUB
FRAGMENTARYCZNE ZABURZENIA ROZWOJU – są konsekwencją minimalnych
zmian w centralnym układzie nerwowym (mózgu):


parcjalne zaburzenia rozwoju psychomotorycznego – obejmują większy obszar
czynności, np. opóźnienie rozwoju motoryki (dużej – sprawności ruchowej całego
ciała, małej – sprawności rąk) lub zaburzenia rozwoju mowy (zarówno czynnej –
mówienie, jak i biernej – rozumienie);
fragmentaryczne zaburzenia rozwoju psychomotorycznego – obejmują mniejszy
obszar czynności, np. opóźnienie rozwoju tylko w zakresie motoryki małej lub
zaburzenia w zakresie mowy czynnej (dziecko wszystko rozumie, ale ma trudności z
wypowiadaniem się).
FUNKCJE POZNAWCZE = PROCESY POZNAWCZE – zespół procesów, dzięki
którym odbieramy informacje z otoczenia: uwaga, pamięć, wrażenia i spostrzeżenia,
orientacja w schemacie ciała (prawa i lewa strona) i przestrzeni, myślenie.
INTELIGENCJA OGÓLNA – jest wypadkową inteligencji werbalnej (słownej) i
niewerbalnej (bezsłownej, praktyczno-technicznej); można ją zmierzyć za pomocą różnych
skal inteligencji, np. D. Wechslera (WISC-R).
INTEGRACJA PERCEPCYJNO-MOTORYCZNA – współdziałanie procesów
poznawczych i czynności ruchowych, np. przy pisaniu ze słuchu – uwaga, analiza i synteza
wzrokowa i słuchowa oraz ruch ręki piszącej.
KOORDYNACJA WZROKOWO-RUCHOWA – współpraca oka i ręki, umożliwia
wykonywanie precyzyjnych ruchów rąk pod kontrolą wzroku, m.in. rysowanie i pisanie.
LATERALIZACJA JEDNORODNA: PRAWOSTRONNA LUB LEWOSTRONNA –
dominacja czynności ruchowych jednej ze stron ciała (najczęściej prawej ręki, nogi, oka,
ucha), związana z dominacją jednej z półkul mózgowych.
LATERALIZACJA NIEUSTALONA – brak dominacji stronnej ciała (oburęczność,
obuoczność), charakterystyczna do 5-6 roku życia; ustalenie się dominacji ręki i oka powinno
nastąpić do siódmego roku życia, gdy dziecko podejmuje naukę pisania.
LATERALIZACJA NIEJEDNORODNA SKRZYŻOWANA – np. dominacja lewego oka
i prawej ręki; nie może być traktowana jako objaw patologii, jednak wśród uczniów z
dysleksją przypadków skrzyżowanej lateralizacji jest istotnie więcej niż wśród dobrze
czytających.
PAMIĘĆ MECHANICZNA – zdolność do przyswajania wiedzy w sposób
nieuświadomiony.
PAMIĘĆ LOGICZNA – oparta na myśleniu, kojarzeniu faktów.
PAMIĘĆ BEZPOŚREDNIA – świeża; pozwala zapamiętać i natychmiast odtworzyć
zapamiętany materiał; zaburzenia powodują, że uczeń ma problemy z zapamiętaniem zdań
podczas pisania dyktanda, z zapamiętaniem dwóch poleceń jednocześnie, z liczeniem w
pamięci.
PAMIĘĆ SŁUCHOWA – zdolność do utrwalania i przypominania informacji
„usłyszanych”.
PAMIĘĆ WZROKOWA - zdolność do utrwalania i przypominania informacji
„widzianych”.
OBNIŻONA SPRAWNOŚĆ MANUALNA – niska sprawność ruchowa rąk;
charakterystyczne jest np. późne nabywanie umiejętności związanych z samoobsługą
(ubieranie się, zapinanie guzików, wiązanie sznurowadeł), trudności w posługiwaniu się
nożyczkami; niska sprawność manualna pociąga za sobą obniżony poziom graficzny pisma
(obniżona sprawność grafomotoryczna), wolne tempo pisania, nieestetyczny wygląd
zeszytów; dzieci z obniżoną sprawnością manualną szybko się męczą przy pracach
graficznych i pisaniu.
TEMPO UCZENIA SIĘ WZROKOWO-RUCHOWEGO – szybkość uczenia się pisania
symboli graficznych opartego na koordynacji oka i ręki; uzależnione jest od prawidłowej
sprawności manualnej i ustalonej lateralizacji; często obniżone u osób z dysleksją.
ZABURZENIA ORIENTACJI PRZESTRZENNEJ – brak orientacji w prawej i lewej
stronie ciała oraz w kierunkach w przestrzeni (w lewo, w prawo, wyżej, niżej, w przód, w tył,
nad, pod, itd.); związane są z nimi trudności w rysowaniu (niewłaściwe proporcje i
rozplanowanie rysunku), czytaniu (przestawianie liter i cząstek wyrazów, przeskakiwanie
linijek), w pisaniu (rozplanowanie kartki, mylenie liter i cyfr o podobnych kształtach, pisanie
od prawej do lewej strony).
ZDOLNOŚĆ PRZESTRZENNEJ ORGANIZACJI MATERIAŁU WZROKOWEGO =
ORGANIZACJA POSTRZEGANIA WZROKOWEGO – umiejętność złożenia w całość
określonego obrazu (rysunek, kompozycja geometryczna), z uwzględnieniem elementów
zasadniczych budujących ten obraz oraz elementów szczegółowych.
NIEHARMONIJNY ROZWÓJ POSZCZEGÓLNYCH FUNKCJI = ROZWÓJ
NIEHARMONIJNY – występuje, gdy poszczególne sfery rozwijają się w innym tempie
(opóźnienie lub przyspieszenie rozwoju poszczególnych funkcji), np. opóźnienie rozwoju
mowy, opóźnienie rozwoju emocjonalnego.
PODSTAWOWE UMIEJĘTNOŚCI ARYTMETYCZNE - przeliczanie, dodawanie,
odejmowanie, w przypadku starszych dzieci - mnożenie, dzielenie, rozwiązywanie zadań z
treścią.
MYŚLENIE PRZYCZYNOWO-SKUTKOWE – umiejętność wskazywania następstw
określonych sytuacji, wyszukiwania przyczyn pewnych stanów rzeczy, porządkowania
zdarzeń (np. w układaniu historyjek obrazkowych).
MYŚLENIE PRZEZ ANALOGIĘ – polega na formułowaniu wniosków na temat danej
sytuacji na podstawie podobnej znanej sytuacji, wyciąganiu wniosków z podobieństw między
przedmiotami, sytuacjami (np. kończenie zdań typu: „Brat jest chłopcem, a siostra jest…”).
ĆWICZENIA NA MATERIALE ABSTRAKCYJNYM - ćwiczenia oparte na literach,
cyfrach, wyrazach i zdaniach oraz symbolach.
DYSLALIA– zaburzenie wymowy, polega na niemożności prawidłowego wymawiania
jednego, kilku, kilkunastu, a nawet wszystkich dźwięków; dotyczy zaburzeń dźwiękowej
strony języka objawiających się: zniekształceniem głosek (ich deformacją), zastępowaniem
głosek (ich substytucją), opuszczaniem głosek (elizją)
MOWA BEZDŹWIĘCZNA –Oznacza to, że głoski dźwięczne w obrębie poszczególnych
par głosek opozycyjnych są realizowane w postaci ich bezdźwięcznych odpowiedników,
czyli są wymawiane bez udziału więzadeł głosowych. Zaburzeniom dźwięczności
(częściowym lub całkowitym) może ulegać trzynaście par opozycji fonologicznych: b - p, bi pi, d - t, g - k, gi - ki, dz - c, dż - cz, dź - ć, w - f, wi - fi, z - s, ż - sz, ź – ś. Ubezdźwięcznienie
prowadzi do znacznego zniekształcenia fonetycznej budowy wyrazów, a nawet do zmiany ich
znaczenia (zamiast domek dziecko wymawia tomek)
OPÓŹNIONY ROZWÓJ MOWY - stwierdza się w przypadku, gdy kompetencje językowe
wykształcają się w stopniu niewystarczającym do osiągnięcia efektywnego porozumiewania
się z innymi lub nie wykształcają się w ogóle. W ORM zaburzone mogą być artykulacja i
gramatyka wypowiedzi. Znacznie ograniczony jest także zasób słownictwa dziecka.
Wolniejsze tempo nabywania zdolności językowych może dotyczyć zarówno czynności
mówienia, jak i rozumienia.